راهکارهای پیامبر در جهاد فرهنگی

جهاد فرهنگی در روایات| ۳

راهکارهای پیامبر در جهاد فرهنگی

در نوشتار قبل در باره برخی از راهکارهای رسول خدا صلّی الله علیه و آله مطالبی مطرح شد و بیان گردید که در این مسیر خلق و خوی متعالی آن حضرت بسیار تأثیر گذار بود. اینک به ادامه این بحث می پردازیم. منابع نمونه های بسیاری از مناسبات خانوادگی پیامبر را ثبت کرده اند، از جمله ابن شهر آشوب در مناقب، بخشی از سلوک پیامبر را این گونه می نگارد: «رسول خدا صلی الله علیه و آله کفش خود را وصله می زد، پوشاک خویش را می دوخت، در منزل را شخصا باز می کرد، گوسفندان و شترها را می دوشید و به هنگام خسته شدن خادمش در دستاس کردن به کمک او می شتافت و آب وضوى شبش را خود تهیه می کرد. و در همه کارها به اهل خانه کمک می کرد. و لوازم خانه و زندگانى را به پشت خود از بازار به خانه می برد». از این رو، یکى از مهم ترین عوامل پیشرفت اسلام، اخلاق نیکو و برخوردی ملایم با مردم بود. رشید الدین میبدى هم در تأیید همین مطلب در تفسیر آیه «انک لعلى خلق عظیم» می نویسد: «رسول خدا صلی الله علیه و آله امر و نهى قرآن را چنان پیش گرفت و به خوش طبعى رفتار نمود که گویى خُلق وى و طبع وى خود آن بود».[1]
آری به راستی که او در مکارم اخلاق به اوج رسیده و گوی سبقت را از همگان ربوده بود، چنان که خود فرمود:

«إنّما بُعِثتُ‏ لِأُتَمِّمَ‏ مَكارِمَ الأَخلاقِ». من تنها مبعوث شدم تا مکارم اخلاق را تمام و کامل کنم.‏[2]

شیوه عدالت محوری و مدارا

از میان همه خصال نیکوی نبی مکرم اسلام صلّی الله علیه و آله، رعایت اعتدال، مدارا، و مساوات در توسعه فرهنگ ارزشی اسلام نقش به سزایی ایفا نمود. گرد آمدن مسلمانان و غیر مسلمانان زیر چتر حمایت حکومت اسلامی، صرفاً با جذبه ای پیامبر گونه امکان پذیر بود. توجه آن حضرت به تازه مسلمانان و مؤلفة القلوب ها به سان برگ برنده ای بر شتاب گسترش مفاهیم ارزشی اسلام می افزود و راه هر بهانه ای را برای تمرد و سرکشی مشرکان می بست. به همین دلیل در سرلوحه اقدامات اجتماعی و اقتصادی پیامبر اکرم، توزیع عادلانه غنایم و درآمد بیت المال مسلمین قرار داشت. اغماض از اشتباهات مشرکان و منافقان و یا بخشیدن غنایم به مؤلفة القلوب ها، نمونه های تاریخی از رفتار پیامبر با این جماعت نو مذهب بود.[3]

تصحیح آداب و رسوم جاهلی

تصحیح آداب و رسوم جاهلی و عرضه آیین هدفمند اسلامی یکی دیگر از اقدامات فرهنگی پیامبر برای تغییر مبادی فرهنگ جاهلی بود. در این روش پیامبر با طرح الگوهای هدف داری مانند اعیاد اسلامی (قربان، فطر) و یا آیین های عبادی نظیر نماز و روزه و حج جماعت مسلمان را به سمت و سویی رهنمون ساخت که در نهایت رضایت خدا و آرامش روان آدمی را در پی داشت.[4] بر همین اساس پیامبر اکرم با گام هایی آهسته امّا پیوسته، مناسک و آداب دینی را به زیبایی هر چه تمام تر چنان در میان اعراب جاهلی نهادینه کرد که باور آن برای خود مردم جزیرة العرب بسیار دشوار بود. بدین ترتیب کم کم ارزش های های جاهلی و خرافات بی اساس، جای خود را به ارزش های اخلاقی و صفات ستوده داد و جامعه اعراب رنگ و بوی تمدّن الهی به خود گرفت.  

ترویج توحید و مبارزه با شرک و کفر

ترویج توحید و خداپرستی و نفی شرک و کفر. یکی از مهم ترین وظایف انبیاء الهی دعوت به یگانه پرستی و عبادت خداوند قادر متعال است چنان که قرآن کریم در این رابطه فرموده است:

«وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِی كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ...». ما در هر امتى رسولى برانگیختیم كه: خداى یكتا را بپرستید و از طاغوت اجتناب كنید.[5]
به این ترتیب دعوت به سوى توحید و مبارزه با طاغوت اساس دعوت تمام پیامبران را تشكیل مى ‏داده، و نخستین چیزى بوده است كه همه بدون استثناء به آن دعوت مى‏ كردند، چرا كه اگر پایه ‏هاى توحید محكم نشود، و طاغوت ها از جوامع انسانى و محیط افكار طرد نگردند، هیچ برنامه اصلاحى قابل پیاده كردن نیست. طاغوت، صیغه مبالغه از ماده طغیان به معنى متجاوز و متعدى از حد و مرز است، و به هر چیزى كه وسیله تجاوز از حد گردد نیز گفته مى ‏شود، از این جهت به شیطان، بت، حاكم جبار و ستمگر و مستكبر، و بالآخره مسیرى كه به غیر حق منتهى گردد، طاغوت گفته مى‏ شود.[6]
امیر المؤمنین علیه السّلام غایت بعثت رسول خدا صلّی الله علیه و آله را توحید و پرستش خداوند متعال دانسته و می فرمایند: «فَبَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً ص بِالْحَقِّ لِیخْرِجَ‏ عِبَادَهُ‏ مِنْ‏ عِبَادَةِ الْأَوْثَانِ‏ إِلَى‏ عِبَادَتِهِ‏ وَ مِنْ طَاعَةِ الشَّیطَانِ إِلَى طَاعَتِهِ». خداوند محمد صلّی الله علیه و آله را به حق مبعوث فرمود تا بندگان خود را از عبادت بت ها به سمت عبادت خود، و از طاعت شیطان به طاعت خویش خارج سازد.[7]
این مطلب نشان گر این حقیقت است که برای جهاد فرهنگی و ایجاد تحوّل مثبت و خداگرا، باید پیش از هرچیز روی جنبه معرفتی کار کرد. باید مبانی اعتقادی را با ارائه ادله متقن و همه فهم، اصلاح و تقویت کرد و با زیربنای درست و محکم به جنگ باورهای اشتباه و رفتارهای غلط و انحرافی رفت. از مهم ترین اصول اعتقادی که ثمره و غایت سایر اصول اعتقادی است، بحث توحید و پرهیز از شرک است. بسیاری از انحرافات، شبهه ها و سوء برداشت ها که زمینه ساز انحراف، گمراهی و مفاسد متعدد می شود، ناشی از بی اعتقادی به توحید و یا عدم آشنایی لازم و کافی نسبت به مباحث توحید و خداشناسی است. با شناخت صحیح و معرفت شایسته نسبت به اصل توحید، بسیاری از مشکلات حل خواهد شد. درست بر همین اساس قرآن کریم، دعوت به توحید و پرهیز از شرک را از وظایف تبلیغی انبیاء الهی در تمامی اجتماعات بشری بر شمرده است.
بنا بر این بدیهی است که در جهاد فرهنگی، فعالیت های شناختی و معرفت افزایی به وسیله ابزارهای جاذب و کارآمد، یک ضرورت و اولویت محسوب می شود که باید مورد توجّه تمامی مجاهدین این عرصه قرار گیرد.

تعلیم و تهذیب

پس از تبلیغ و آموزش معارف بنیادین دین که همان توحید و پرستش معبود یگانه است، و در راستای همان اقدام، یکی دیگر از اقدامات حیاتی پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله که با برنامه ای دقیق و حساب شده در طول 23 سال دوران بعثت ایشان اجرا شد، آموزش معارف و احکام دین و تربیت دینی اقشار مختلف جامعه بود. قرآن کریم در این رابطه می فرماید:

«لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یتْلُوا عَلَیهِمْ آیاتِهِ وَ یزَكِّیهِمْ وَ یعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ». خداوند بر مؤمنان منّت نهاد [نعمت بزرگى بخشید] هنگامى كه در میان آن ها، پیامبرى از خودشان برانگیخت كه آیات او را بر آن ها بخواند، و آن ها را پاك كند و كتاب و حكمت بیاموزد هر چند پیش از آن، در گمراهى آشكارى بودند.[8] آری پیامبر از جانب خدای متعال چیزهایی به مردم می آموزد که پیش از آن نمی دانستند: «... وَ یعَلِّمُكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ». و آن چه را نمى‏ دانستید، به شما یاد دهد.[9] و همین آموزش مقدمه ای می شود برای تزکیه و تربیت نفوس انسانی.
هیچ گاه نمی توان از قومی که جاهل اند، انتظار داشت تا پله های ترقی و رشد فرهنگی را یکی پس از دیگری طی کنند. این مهم مطلوبی است که بدون گذشتن از طریق دانش و تذهیب، هرگز نمی توان بدان دست پیدا کرد. شهید ثانی در کتاب منیة المرید حکایت می کند که:

«خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ ص فَإِذَا فِی الْمَسْجِدِ مَجْلِسَانِ مَجْلِسٌ یتَفَقَّهُونَ وَ مَجْلِسٌ یدْعُونَ اللَّهَ تَعَالَى وَ یسْأَلُونَهُ فَقَالَ كِلَا الْمَجْلِسَینِ إِلَى خَیرٍ أَمَّا هَؤُلَاءِ فَیدْعُونَ اللَّهَ وَ أَمَّا هَؤُلَاءِ فَیتَعَلَّمُونَ وَ یفَقِّهُونَ الْجَاهِلَ هَؤُلَاءِ أَفْضَلُ بِالتَّعْلِیمِ‏ أُرْسِلْتُ‏ ثُمَّ قَعَدَ مَعَهُم».

(روزی) رسول خدا (از خانه به قصد مسجد) خارج شدند و در مسجد دو گروه را دیدند: گروهی که مشغول آموختن و فهم دین بودند و گروهی که خدا را می خواندند و از او مسألت می کردند. پس حضرت فرمودند: هر دو گروه به سوی خیر هستند، امّا این افراد خدا را می خوانند و امّا دسته دیگر تعلیم می بینند و به جاهل آموزش می دهند. (امّا) آن ها (گروهی که به دنبال آموزش و تحصیل علم اند) برتراند، (چراکه) من برای تعلیم و آموزش فرستاده شده ام. سپس رسول خدا صلّی الله علیه و آله کنار ایشان نشستند.‏[10]
علوم بشر محدود است، و آمیخته با هزاران نقطه ابهام و خطاهاى فراوان، و از این گذشته نسبت به آن چه را هم مى‏ داند گاهى نمى ‏تواند دقیقا امیدوار باشد چرا كه خطاهاى خود و دیگران را دیده است. این جا است كه باید پیامبران، با علوم راستین و خالى از هر گونه خطا كه از مبدء وحى گرفته ‏اند به میان مردم بیایند، خطاهایشان را بر طرف سازند، آن جا را كه نمى‏ دانند به آن ها بیاموزند و آن را كه مى ‏دانند به آن ها اطمینان خاطر دهند. موضوع دیگرى كه در این رابطه لازم به یادآورى است این است كه نیمى از شخصیت ما را عقل و خرد تشكیل مى ‏دهد و نیمى را غرائز و امیال، به همین دلیل ما به همان اندازه كه نیاز به تعلیم داریم، نیاز به تربیت هم داریم، هم خرد ما باید تكامل یابد و هم غرائز درونى ما به سوى هدف صحیحى رهبرى شوند. لذا پیامبران هم معلمند، هم مربى، هم آموزش دهنده‏ اند و هم پرورش دهنده.[11]
ادامه دارد...

خودآزمایی

1- ترویج توحید و مبارزه با شرک و کفر را به عنوان یکی از راهکارهای جهاد فرهنگی پیامبر اکرم توضیح دهید؟
2- تعلیم و تهذیب را به عنوان یکی از راهکارهای جهاد فرهنگی پیامبر اکرم توضیح دهید؟

پی‌نوشت‌ها

[1] برگرفته از مقاله: مبانی و ساز و کارهای دگرگونی فرهنگی در عصر نبوی(ص)، (جان احمدی، فاطمه)، منبع: مجله تاریخ اسلام 1385 شماره 28.
[2] الرسالة العلویة فی فضل أمیر المؤمنین علیه السلام على سائر البریة ؛ المقدمة ؛ ص 11.
[3] برگرفته از مقاله: مبانی و ساز و کارهای دگرگونی فرهنگی در عصر نبوی(ص)، (جان احمدی، فاطمه)، منبع: مجله تاریخ اسلام 1385 شماره 28.
[4] همان.
[5] سوره نحل/ آیه 36 (ترجمه مکارم).
[6] تفسیر نمونه ج ‏11 ص 221.
[7] نهج البلاغة (للصبحی صالح) ص 204، خطبه 147.
[8] سوره آل عمران/ آیه 164 (ترجمه مکارم).
[9] سوره بقره/ آیه 151 (ترجمه مکارم).
[10] منیة المرید ص 106.
[11] تفسیر نمونه ج ‏1 ص 457.