فصل ششم: سجده بر زمین| ۱

۱ـ اهمّیّت سجده در میان عبادات

از دیدگاه اسلام سجده براى خداوند مهمترین عبادت، یا از مهم‌ترین عبادات است و همان گونه که در روایات آمده، انسان در حال سجده از هر حال دیگر به خدا نزدیکتر است، پیشوایان بزرگ به خصوص رسول خدا(ص) و اهل بیت(ع) سجده‌هاى طولانى داشتند.
سجده‌هاى طولانى براى خدا، روح و جان انسان را پرورش مى‌دهد و بارزترین نشانه‌هاى عبودیّت و خضوع در پیشگاه پروردگار است. به همین دلیل در هر رکعت نماز دستور دو سجده داده شده است، و سجده‌ی شکر و سجده‌هاى واجب و مستحب تلاوت قرآن نیز از بارزترین مصادیق سجده است.
انسان در حال سجده همه چیز جز خدا را فراموش مى‌کند، و خود را به او بسیار نزدیک مى‌بیند و بر بساط قرب او جاى مى‌گیرد.
استادان سیر و سلوک و عرفان، و معلّمان اخلاق بر مسأله‌ی سجده تأکید فراوان دارند.
مجموع آنچه در بالا گفته شد، دلیل روشنى بر حدیث مشهورى است که هیچ کار انسان براى شیطان ناراحت کننده‌تر از سجده نیست، و در حدیث دیگرى مى‌خوانیم: «پیغمبراکرم(ص) به یکى از یاران خود فرمود: اگر مى‌خواهى در قیامت با من محشور شوى براى خداوند قهّار سجده‌هاى طولانى بجا آور»؛ «وَ إِذَا أرَدْتَ أنْ یَحْشُرَکَ اللهُ مَعِى یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَأطِلِ السُّجُودَ بَیْنَ یَدَىِ اللهِ الوَاحِدِ الْقَهّارِ».[1]

۲ـ سجده برای غیر خدا جایز نیست

ما معتقدیم سجده براى غیر ذات پاک خداوند واحد یکتا جایز نیست، زیرا سجده نهایت خضوع و مصداق بارز پرستش است و عبودیّت مخصوص خداست.
تعبیر (وَللهِ یَسْجُدُ مَنْ فِى السَّماوَاتِ وَالْأرْضِ)[2] با توجه به مقدّم شدن «لله» در جمله‌ی مزبور، آیه دلالت بر حصر دارد یعنى همه و همه در آسمان و زمین فقط براى خدا سجده مى‌کنند!
همچنین جمله‌ی (لَهُ یَسْجُدُونَ) در آیه‌ی 206 اعراف نشان دیگرى از انحصار سجده براى خداست.
اصولاً سجده آخرین درجه‌ی خضوع است و آن مخصوص خدا است و اگر براى شخص یا چیز دیگرى سجده کنیم او را همسان و هم شأن خدا قرار داده‌ایم و این کار درست نیست.
ما یکى از معانى توحید را «توحید در عبادت» مى‌دانیم، یعنى پرستش مخصوص خداست و بدون آن توحید کامل نمى‌شود و به تعبیر دیگر: پرستش غیر خدا از شعبه‌هاى شرک است و سجده نوعى پرستش است، بنابراین سجده براى غیر خدا جایز نیست.
امّا سجده‌ی فرشتگان براى آدم که در چندین آیه از قرآن آمده، ـ همان گونه که مفسّران گفته‌اند ـ یا سجده به معناى احترام و تعظیم و تکریم آدم بوده، نه سجده به معناى پرستش، بلکه مقصود فرشتگان این بوده که ما در لباس شعر مى‌گوییم:
زیبنده‌ی ستایش آن آفریدگارى است / کارد چنین دل آویز نقشى ز ماء و طینى
یا این که سجده چون به فرمان خدا بوده در واقع عبودیّت پروردگار بوده است و یا این که سجده شکر براى خدا بوده است.
و سجده‌ی یعقوب و همسر و فرزندانش براى یوسف که در قرآن آمده است: «(وَخَرُّوا لَهُ سُجَّداً)؛ همگى در برابر او به سجده افتادند».[3] نیز همان سجده‌ی شکر براى پروردگار متعال یا به معناى نوعى احترام و تکریم و تعظیم بوده است.
جالب توجّه این که در کتاب «وسائل الشیعه» که از منابع معروف حدیث ماست، در ابواب سجده‌ی نماز، بابى تحت عنوان «عدم جواز السجود لغیر الله» ذکر شده و درآن هفت حدیث از پیغمبر اکرم(ص) و امامان معصوم نقل شده است که سجده براى غیر خدا جایز نیست.[4] این سخن را خوب به خاطر داشته باشید تا در بحث‌هاى آینده از آن نتیجه‌گیرى کنیم.

۳ـ بر چه چیز باید سجده کرد؟

پیروان مکتب اهل بیت(ع) متّفقاً بر این عقیده هستند که بر غیر زمین نمى‌توان سجده کرد، البتّه عقیده دارند که بر آن چه از زمین مى‌روید نیز مى‌توان سجده کرد، به شرط آن که خوردنى و پوشیدنى نباشد مانند برگ و چوب درختان و حصیر و بوریا و امثال آنها.
در حالى که فقهاى اهل سنّت عموماً معتقد به جواز سجده بر همه چیز هستند. البتّه گروهى از آنان سجده بر آستین لباس یا گوشه‌ی عمامه و مانند آن را استثنا کرده و جایز ندانسته‌اند.
پیروان اهل بیت(ع) به استناد روایاتى که از رسول خدا(ص) و ائمّه‌ی اهل بیت(ع) و عمل صحابه نقل شده، بر این عقیده اصرار دارند، لذا در مسجد الحرام و مسجد پیغمبر اکرم(ص) ترجیح مى‌دهند روى فرش‌ها سجده نکنند بلکه روى سنگ‌ها سجده کنند و گاه حصیرى همراه خود مى‌آورند و روى حصیر سجده مى‌کنند.
در مساجد ایران و عراق و کشورهاى شیعه نشین که تمام مساجد مفروش است، قطعه خاکى را به نام «مهر نماز» درست کرده و آن را روى فرش گذارده و بر آن سجده مى‌کنند تا پیشانى که اشرف اعضاى انسان است، در پیشگاه خداوند به خاک ساییده شود و نهایت تواضع در پیشگاه خدا به عمل آید. گاه این قطعه خاک را از تربت شهیدان انتخاب مى‌کنند که یادآور جانفشانى‌هاى آنها در راه خدا باشد و حضور قلب بیشترى در نماز حاصل کنند، و تربت شهیدان کربلا را بر دیگران ترجیح مى‌دهند، ولى نه همیشه مقیّد به تربت هستند و نه خاک، بلکه همان‌طور که گفته شد بر سنگ‌هاى کف مساجد ـ مانند مسجد الحرام و مسجد النبى(ص) ـ به راحتى سجده مى‌کنند. (دقّت کنید)
به هر حال پیروان اهل بیت(عل) براى اثبات وجوب سجده بر زمین دلایل فراوانى دارند، از جمله احادیثى از پیامبر اسلام(ص) و سیره‌ی صحابه که در بحث‌هاى آینده خواهد آمد و روایاتى از امامان اهل بیت(ع) که به زودى اشاره خواهیم کرد.
با این حال جاى تعجّب است که چرا بعضى از برادران اهل سنّت در برابر این فتوا این همه عکس العمل شدید نشان مى‌دهند، گاه آن را بدعت و گاه حتّى آن را کفر و بت پرستى مى‌شمرند.
اگر ما با کتاب‌هاى مورد قبول این برادران ثابت کنیم رسول خدا(ص) و یارانش بر زمین سجده مى‌کردند، باز هم بدعت است؟!
اگر ما ثابت کنیم بعضى از یاران آن حضرت مانند جابر بن عبدالله انصارى به هنگامى که هوا گرم بود و سنگها و ریگ‌ها داغ و سوزان مى‌شدند مقدارى ریگ را در دست خود گرفته و از این دست به آن دست مى‌دادند تا قدرى خنک شود و بتوانند پیشانى خود را بر آن بگذارند،[5] آیا جابر بن عبدالله را بت پرست یا بدعت‌گذار مى‌دانند؟!
آیا کسى که بر حصیر سجده مى‌کند یا ترجیح مى‌دهد روى سنگ‌هاى کف مسجد الحرام و مسجد النبى(ص) سجده کند، حصیر را مى‌پرستد یا سنگ‌هاى کف مسجد را پرستش مى‌کند؟!
آیا لازم نیست این برادران یکى از هزاران کتاب فقهى ما را در باب اشیایى که مى‌توان بر آن سجده کرد، مطالعه کنند و ببینند این نسبت‌هاى ناروا کمترین بویى از حقیقت ندارد؟
آیا متّهم ساختن به بدعت یا کفر و بت‌پرستى چیزى است که خداوند در قیامت به آسانى از آن مى‌گذرد؟
براى این‌که روشن شود چرا شیعیان بر زمین سجده مى‌کنند، توجّه به این حدیث امام صادق(ع) کافى است: هشام بن حکم که از یاران دانشمند آن حضرت است سؤال کرد، بر چه چیز مى‌توان سجده کرد و برچه چیز نمى‌توان سجده کرد؟ امام فرمود: «السُّجُودُ لاَ یَجُوزُ إِلاَّ عَلَى الْأرْضِ أَوْ مَا أنْبَتَتْ الأرْضُ إِلاَّ مَا أُکِلَ أوْ لُبِسَ؛ سجود جایز نیست مگر بر زمین یا چیزى که از زمین مى‌روید، مگر خوردنى‌ها و پوشیدنى‌ها».
هشام مى‌گوید: گفتم فدایت شوم حکمت آن چیست؟
فرمود: «لِأَنَّ السُّجُودَ هُوَ الْخُضُوعُ لِلّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلاَ یَنْبَغِى أنْ یَکُونَ عَلَى مَا یُؤْکَلُ وَ یُلْبَسُ لِأَنَّ أبْنَاءَ الدُّنْیَا عَبِیدُ مَا یَأْکُلُونَ وَ یَلْبَسُونَ وَ السَّاجِدُ فِى سُجُودِهِ فِى عِبَادَةِ اللهِ فَلاَ یَنْبَغِى أنْ یَضَعَ جَبْهَتَهُ فِى سُجُودِهِ عَلَى مَعْبُودِ أبْنَاءِ الدُّنْیَا الَّذِینَ اغْتَرُّوا بِغُرُورِهَا؛ زیرا سجود خضوع براى خداوند متعال است و سزاوار نیست بر خوردنى‌ها و پوشیدنى‌ها سجده کرد، زیرا دنیاپرستان بنده‌ی خوردنى‌ها و پوشیدنى‌ها مى‌باشند و کسى که سجده مى‌کند در حال سجود مشغول عبادت خداست. بنابراین سزاوار نیست پیشانى را در سجده‌اش بر چیزى بگذارد که معبود دنیاپرستانى است که فریفته‌ی زرق و برق دنیا هستند.
سپس امام افزود: «وَالسُّجُودُ عَلَى الْأرْضِ أَفْضَلُ لِأنَّهُ أبْلَغُ لِلتَّوَاضُعِ وَالْخُضُوعِ لِلّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؛ سجده بر زمین افضل است، چرا که تواضع و خضوع در برابر خدا را بهتر نشان مى‌دهد».[6]

خودآزمایی

1- دلایل قرآنی حصر سجده برای خداوند متعال را ذکر کنید.
2- مقصود از سجده‌ی فرشتگان براى آدم که در چندین آیه از قرآن آمده است را بیان کنید.
3- بر چه چیزهایی باید سجده کرد؟

پی نوشت ها

[1]. سفینة البحار، مادّه‌ی سجود.
[2]. سوره‌ی رعد، آیه‌ی 15.
[3]. سوره‌ی یوسف، آیه‌ی 100.
[4]. وسائل الشیعه، جلد 4، صفحه‌ی 984.
[5]. مسند احمد، جلد 3، صفحه‌ی 327 و سنن بیهقى، جلد 1، صفحه‌ی 239.
[6]. علل الشرایع، جلد 2، صفحه‌ی 341.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت