تقیه در روایات اسلامی

فصل پنجم: چهره‌ی تقیه در روایات اسلامی

 
تقیه به «سپر» و گاهی به سایر وسایل دفاعی سربازان در برابر دشمنان تشبیه شده و این خود می‌رساند که تقیه (به مفهوم واقعی) کار مجاهدان است نه گوشه‌گیران فاقد تعهد و مسئولیت و نه عافیت‌طلبان ترسو!
***
چهره‌ی تقیه در روایات اسلام همانند چهره‌ی آن در قرآن، یک چهره‌ی سازنده و انقلابی است هر چند آنها که مفاهیم اسلامی را مسخ کرده‌اند، بدون مراجعه به متن قرآن (بزرگ‌ترین سند خدشه‌ناپذیر اسلام) و متون احادیث معتبر روی افکار کوتاه خود آن را در یک چهره‌ی تخدیری و بازدارنده منعکس ساخته‌اند.
برای درک این حقیقت یک بررسی کوتاه و دقیق روی احادیث تقیه به عمل می‌آوریم تا بار دیگر این حقیقت بی‌پرده برای همه‌کس روشن شود، که تقیه نوعی از مبارزه‌ی حساب شده است، نه سکوت و سازش و تسلیم.
***
این احادیث را می‌توان به چند گروه تقسیم کرد:

(۱) احادیثی که می‌گوید تقیه یک نیروی دفاعی و حفاظتی است

در حدیثی از امیر مؤمنان علی(ع) می‌خوانیم:
اَلتَّقِیَّةُ مِنْ اَفْضَلِ أَعْمالِ الْمُؤْمِنِ یَصُونُ بِها نَفْسَهُ وَ أخْوانَهُ عَنِ الْفاجِرِینَ.[1]
تقیه از بهترین اعمال افراد با ایمان است که به کمک آن، هم خود و هم برادران خویش را از چنگال فاجران رهایی می‌بخشد.
یعنی نیروها را برای مبارزه‌ی اصولی ذخیره می‌کند.
در روایت دیگری از امام باقر(ع) چنین نقل شده که فرمود:
أَیُّ شَیْءٍ اَقَرُّ لِلْعَیْنِ مِنَ التَّقِیَّةِ اِنَّ التَّقِیَّةَ جُنَّةُ الْمُؤمِنِ.[2]
چه چیز بهتر از تقیه می‌باشد که به مؤمن دید کافی و روشن‌بینی می‌دهد! تقیه سپر انسان با ایمان است!
و نیز از امام صادق(ع) در این زمینه سخن کوتاه و روشنی نقل شده که فرمود:
اَلتَّقِیَّةُ تُرْسُ الْمُؤْمِنِ وَ التَّقِیَّةُ حِرْزُ الْمُؤْمِنِ.[3]
تقیه سپر فرد با ایمان است! تقیه وسیله‌ی حفظ و نگهداری او به هنگام مبارزه است!
«ترس» (بر وزن قرص) و «جنة» (بر وزن غصه) و «حرز» (بر وزن حفظ) که در این احادیث درباره‌ی تقیه به کار رفته تقریباً مفهوم واحدی دارد.
و به معنی سپر و یا سایر وسایلی است، که سرباز در پناه آن در میدان نبرد، خود را حفظ می‌کند؛ بنابراین، در مفهوم تقیه یک مفهوم دفاع در مقابل دشمن، افتاده است.
و به تعبیر دیگر، در این کلمه‌ی کوتاه و پرمعنی، چهره‌ی سرباز هوشیار و فهمیده‌ای را تماشا می‌کنیم که در عین شجاعت و شهامت از به هدر دادن نیروهایش سخت مضایقه دارد؛ او می‌کوشد از این راه، نیروهای پر ارزش خویش را برای مبارزه‌ای پی‌گیرتر و وسیع‌تر نگاهداری کند. اصولاً پوشیدن «زره» و گرفتن «سپر» به دست، کار سربازان مجاهد است، وگرنه گوشه‌گیران فاقد مسئولیت و فرار کنندگان از زیر بار تعهدها و محافظه‌کاران ترسو، هرگز نه زره بر تن می‌کنند و نه سپر به دست می‌گیرند چون جهادی ندارند که نیاز به پوشش حفاظتی داشته باشند.

(۲) تقیه سنت پیامبران مجاهد است

در حدیثی از امام صادق(ع) می‌خوانیم:
عَلَیْکَ بِالتَّقِیَّةِ فَاِنَّها سُنَّةُ اِبْراهِیمَ الْخَلِیلِ.[4]بر تو است که تقیه را فراموش نکنی زیرا آن روش ابراهیم خلیل (آن قهرمان بت شکن) است.
هر کس هر اندازه از تاریخ بی‌خبر باشد، این مطلب حتماً به گوشش خورده که ابراهیم(ع) کسی بود که یک تنه با نمرود جبار مبارزه کرد، نه تنها با او بلکه با متعصبان لجوج که در برابر انواع بت‌ها سجود می‌کردند نیز درگیر شد و همه را با منطق کوبنده و شجاعت بی‌نظیر خود به زانو درآورد.
آیا هیچ کس می‌تواند نسبت سازشکاری و مصلحت بینی‌های تخدیری را به ابراهیم(ع) بدهد!
بنابراین از اینکه می‌بینیم تقیه به عنوان سنت ابراهیم معرفی شده همه چیز را می‌توانیم در توضیح مفهوم آن بفهمیم.

(۳) تقیه یا پست فرماندهی

جالب اینکه در روایتی از امام حسن عسکری(ع) می‌خوانیم:
مَثَلُ مُؤْمِنٍ لا تَقِیَّةَ لَهُ کَمَثَلِ جَسَدٍ لاَ رَأْسَ لَهُ؛[5]
مَثَل انسان با ایمانی که تقیه را کنار بگذارد همانند بدنی است که سر نداشته باشد.
عین این تعبیر درباره‌ی «صبر و استقامت و پایداری» نیز آمده است که «ایمان بدون استقامت و صبر همچون بدن بی‌سر است».
از شباهت این دو تعبیر با هم می‌فهمیم که تقیه همان فلسفه‌ی صبر و استقامت و پایمردی در برابر دشمن را دارد، «سر» فعال‌ترین عضو پیکر و پرکارترین قسمت‌های بدن انسان و حساس‌ترین بخش وجود هر کس است، و به تعبیر دیگر، سر، نگاه‌دارنده‌ی تمام دستگاه‌های بدن و ضامن بقاء فعالیت‌های آنهاست. روش تقیه نیز به خاطر ذخیره کردن نیروها، سبب نگاهداری یک جمعیّت و بقاء و دوام آنها در برابر حملات دشمن است.

(۴) تقیه و حفظ حقوق مسلمانان

نکته‌ی دیگری که در احادیث متعدد به آن اشاره شده این است که مسئله‌ی تقیه و ادای حق برادران مسلمان به عنوان دو فریضه بزرگ در کنار هم قرار داده شده‌اند؛ امام عسکری(ع) می‌فرماید:
وَ أَعْظَمُها فَرْضَانٍ قَضاءُ حُقُوقِ الإخْوانِ فِی اللهِ وَ اسْتِعْمالُ التَّقِیَّةِ مِنْ أَعْداءِ اللهِ.[6]
از همه‌ی آن فرائض مهم‌تر دو چیز است: حقوق برادران دینی را ادا کردن و به کار بردن تقیه در برابر دشمنان خدا.
از این تعبیر بر می‌آید که یک نوع رابطه و پیوند نزدیک میان این دو موضوع وجود دارد؛ اگر درست دقت کنیم خواهیم دید که مسئله‌ی تقیه همانند اداء حقوق دیگران یک مسئله‌ی اجتماعی است؛ زیرا در پرتو آن نیروهای پراکنده حفظ و ذخیره و به موقع بسیج می‌گردد و حقوق جامعه را حفظ می‌کند.

خودآزمایی

 
1- تشبیه تقیه به «سپر» نشان دهنده چیست؟
2- چهره‌ی تقیه در روایات اسلام چگونه است؟
3- احادیث درباره تقیه را می‌توان به چند دسته تقسیم کرد؟ نام ببرید.

پی نوشت ها

[1]. وسائل الشیعه، ابواب امر به معروف، باب ۲۸، حدیث ۳.
[2]. وسائل الشیعه، باب ۲۶، حدیث ۲۴.
[3]. وسائل الشیعه، باب ۲۴، حدیث ۶.
[4]. وسائل الشیعه، باب ۲۴، حدیث ۱۶.
[5]. وسائل الشیعه، باب ۲۸، حدیث ۲.
[6]. وسائل الشیعه، باب ۲۸، حدیث ۱.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت