از نظر فقهاى شیعه ـ همان گونه که گفته شد ـ در عین تأکید بر افضلیّت نماز در پنج وقت و جدا از هم، مسأله‌ی ترخیص و اجازه در انجام نمازها در سه وقت یک عطیّه‌ی الهى براى تسهیل در امر نماز و توسعه بر مردم محسوب مى‌شود، و آن را هم آهنگ با روح اسلام که «شریعت سمحة سهلة» است، مى‌دانند. فصل هفتم: جمع میان دو نماز| ۱
طرح مسأله
نماز مهمترین رابطه‌ی خلق با خالق، عالى‌ترین برنامه‌ی تربیت، وسیله‌ی تهذیب نفوس و خودسازى، ناهى از فحشا و منکر و سبب قرب الى الله است، و نماز با جماعت سبب قوّت و قدرت مسلمین و وحدت صفوف آنها و سرزندگى و بالندگى جامعه‌ی اسلامى است.
نماز به طور اصولى در هر شبانه روز پنج بار انجام مى‌شود، و قلب و روح انسان به طور مداوم در این چشمه‌ی زلال فیض الهى شستشو مى‌گردد. پیغمبر اکرم(ص) نماز را مایه‌ی روشنى چشم خود مى‌دانست و «قُرَّةُ عَیْنِى فِى الصَّلاَةِ»[1] مى‌فرمود. آن را معراج مؤمن مى‌شمرد و نداى «الصَّلَوةُ مِعْرَاجُ الْمُؤْمِنِ»[2] سر مى‌داد، و آن را وسیله‌ی تقرّب پرهیزگاران به خدا معرّفى مى‌کرد «الصَّلاَةُ قُرْبَانُ کُلُّ تَقِىٍّ».[3]
در این‌جا سخن در این است که آیا جدا ساختن پنج نماز در پنج وقت یک حکم الزامى است که بدون آن نماز باطل است (مانند نماز قبل از وقت) یا مى‌توان نماز را در سه وقت نیز انجام داد، (ظهر و عصر با هم و مغرب و عشا نیز با هم انجام گیرد).
علماى تشیّع ـ به پیروى از مکتب اهل بیت(ع) ـ عموماً اتّفاق نظر دارند که انجام نماز در سه وقت جایز است هر چند افضل و برتر انجام نماز در پنج وقت است.
ولى فقهاى اهل تسنّن غالباً ـ جز عدّه‌ی کمى ـ انجام نماز را در پنج وقت واجب مى‌شمرند، (تنها جمع میان نماز ظهر و عصر روز عرفه در عرفات، و مغرب و عشاى شب عید قربان را در مشعر الحرام جایز مى‌دانند، و بسیارى از آنان، در سفر یا در مواقع بارانى که آمد و رفت به مسجد براى نماز جماعت مشکل است نیز، جمع میان دو نماز را جایز شمرده‌اند).
از نظر فقهاى شیعه ـ همان گونه که گفته شد ـ در عین تأکید بر افضلیّت نماز در پنج وقت و جدا از هم، مسأله‌ی ترخیص و اجازه در انجام نمازها در سه وقت یک عطیّه‌ی الهى براى تسهیل در امر نماز و توسعه بر مردم محسوب مى‌شود، و آن را هم آهنگ با روح اسلام که «شریعت سمحة سهلة» است، مى‌دانند.
و تجربه نشان داده که تأکید بر نماز در پنج وقت، گاه سبب مى‌شود که اصل نماز به فراموشى سپرده شود و گروهى از مردم نماز را ترک کنند.
آثار اصرار بر پنج وقت در جوامع اسلامی
چرا اسلام اجازه‌ی جمع میان نماز ظهر و عصر عرفه، و مغرب و عشاى شب مشعر، را داده است؟
چرا بسیارى از فقهاى اهل سنّت جمع میان دو نماز را در سفر و در مطر (باران) طبق روایات نبوى مجاز شمرده‌اند؟ به یقین براى تسهیل بر امّت است.
این تسهیل ایجاب مى‌کند که در مشکلات دیگر نیز اجازه‌ی جمع داده شود، چه در گذشته چه در حال.
زندگى مردم در عصر ما دگرگون شده و وضع بسیارى از کارگران در کارخانه‌ها، و کارمندان در ادارات، و محصّلین و دانشجویان در کلاس‌هاى درس اجازه‌ی نماز در پنج وقت را نمى‌دهد، یعنى کار بر آنها بسیار مشکل و پیچیده مى‌شود.
هر گاه طبق روایاتى که از پیغمبر اکرم(ص) نقل شده و ائمّه‌ی شیعه(ع) بر آن تأکید دارند، به مردم اجازه داده شود که جمع میان دو نماز کنند گشایشى در کار آنها در امر نماز واقع مى‌شود و نمازخوان فراوان خواهد شد.
در غیر این صورت ترک نماز فراوان و تارک الصلوة رو به فزونى مى‌رود و شاید به همین دلیل گفته مى‌شود که بسیارى از جوانان اهل سنّت نماز را ترک گفته‌اند، در حالى که تارک الصلوة در میان پیروان تشیّع کمتر است.
حق این است که به مقتضاى «بُعِثْتُ إلَى الشَّرِیعَةِ السَّمْحَةِ السَّهْلَةِ» و به مقتضاى روایات متعدّدى که از رسول خدا(ص) نقل شده، در عین تأکید بر فضیلت نماز در پنج وقت، آن هم به جماعت، اجازه دهیم که مردم نمازهاى خود را در سه وقت، حتّى به صورت فرادى انجام دهند، تا مشکلات زندگى سبب ترک نماز نشود.
اکنون به قرآن مجید و روایات رسول خدا(ص) و معصومین(ع) باز مى‌گردیم و مسأله را با بى‌طرفى و ترک تعصّب مورد بررسى قرار مى‌دهیم.
روایات جمع میان دو نماز
در منابع معروف مانند صحیح مسلم، بخارى، سنن ترمذى، موطّأ مالک، مسند احمد، سنن نسائى، مصنف عبدالرزاق و کتب دیگر، که همه از منابع مشهور و شناخته شده‌ی اهل سنّت است، حدود سى روایت درباره‌ی جمع میان نماز ظهر و عصر یا مغرب و عشا بدون سفر و مطر (باران) و خوف ضرر نقل شده است. این روایات عمدتاً به پنج راوى معروف بر مى‌گردد:
1ـ ابن عبّاس
2ـ جابر بن عبدالله انصارى
3ـ ابوایّوب انصارى
4ـ عبدالله بن عمر
5ـ ابوهریره
که بخشى از آنها ذیلاً از نظر خوانندگان محترم مى‌گذرد:
1ـ ابوالزبیر از سعید بن جبیر از ابن عبّاس نقل مى‌کند: «صلّى رسول الله(ص) الظهر والعصر جمیعاً بالمدینة فى غیر خوف و لا سفر؛ رسول خدا(ص) نماز ظهر و عصر را هر دو با هم به جا آورد در حالى که نه ترسى بود و نه سفرى».
ابوالزبیر مى‌گوید از سعید بن جبیر پرسیدم چرا پیامبر(ص) چنین کارى را کرد؟
سعید گفت: من نیز همین سؤال را از ابن عبّاس پرسیدم، در جواب گفت: «أراد أن لا یَحْرَجَ أحداً من أمّته؛ مقصود حضرت این بود که هیچ یک از امّتش به زحمت نیفتد».[4]
2ـ در حدیث دیگرى از ابن عبّاس مى‌خوانیم: «جمع رسول الله(ص) بین الظهر و العصر و المغرب و العشاء فى المدینة فى غیر خوف و لا مطر؛ پیغمبر اکرم(ص) در میان نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا در مدینه بدون خوف و باران جمع کرد و در ذیل حدیث دارد: از ابن عباس پرسیدند، مقصود پیامبر از این کار چه بود؟
در جواب گفت: «أراد أن لا یحرج؛ مقصود حضرت این بود که هیچ یک از مسلمانان به زحمت نیفتد».[5]
3ـ عبدالله بن شقیق مى‌گوید: «خطبنا ابن عبّاس یوماً بعد العصر حتّى غربت الشمس و بدت النجوم و جعل الناس یقولون الصلاة الصلاة! قال فجائه رجل من بنى تمیم لا یفتر و لا یتنى: الصلوة، الصلوة فقال: ابن عبّاس أتعلمنى بالسنّة، لا أمّ لک ثمّ قال: رأیت رسول الله(ص) جمع بین الظهر والعصر والمغرب والعشاء قال عبدالله بن شقیق: فحاک فى صدرى من ذلک شىء فأتیت اباهریرة فسألته، فصدّق مقالته؛ عبدالله بن شقیق مى‌گوید: روزى ابن عبّاس براى ما بعد از نماز عصر خطبه خواند تا آفتاب غروب کرد و ستاره‌ها ظاهر شد. مردم صدا زدند نماز نماز، سپس مردى از طایفه‌ی بنى تمیم آمد و پیوسته مى‌گفت: نماز نماز! ابن عبّاس گفت: تو مى‌خواهى سنّت پیامبر(ص) را به من یاد بدهى، اى بى‌ریشه! رسول خدا(ص) میان نماز ظهر و عصر (همچنین) مغرب و عشا را جمع کرد. عبدالله بن شقیق مى‌گوید: در دل من شکّى پیدا شد نزد ابوهریره آمدم، از او پرسیدم، او سخن ابن عبّاس را تصدیق کرد»![6]
4ـ جابر بن زید مى‌گوید: ابن عبّاس گفت: «صلّى النبى(ص) سبعاً جمیعاً و ثمانیاً جمیعاً؛ پیغمبر اکرم(ص) هفت رکعت با هم، و هشت رکعت با هم نماز خواند (اشاره به جمع میان نماز مغرب و عشا، و نماز ظهر و عصر است».[7]
5ـ سعید بن جبیر از ابن عبّاس نقل مى‌کند: «جمع رسول الله(ص) بین الظهر والعصر و بین المغرب و العشاء بالمدینة من غیر خوف و لا مطر قال: فقیل لابن عبّاس: ما أراد بذلک؟ قال: أراد أن لا یحرج أمّته؛ پیغمبر اکرم(ص) در مدینه میان ظهر و عصر و میان مغرب و عشا جمع کرد، بى آن که خوف (از دشمن) یا باران وجود داشته باشد، از ابن عبّاس پرسیدند، مقصود حضرت از این کار چه بود؟ گفت: مى‌خواست امّتش به زحمت نیفتد».[8]
6ـ احمد حنبل شبیه همین معنا را در کتاب مسند خود از ابن عبّاس نقل کرده است.[9]
7ـ مالک امام معروف اهل سنّت در کتاب «موطّأ» بى آن که سخنى از «مدینه» به میان آورد از ابن عبّاس نقل مى‌کند: «صلّى رسول الله(ص) الظهر والعصر جمیعاً و المغرب و العشاء جمیعاً فى غیر خوف و لا سفر؛ رسول خدا(ص) نماز ظهر و عصر را با هم و نماز مغرب و عشا را با هم بجا آورد، بى آن که خوف (از دشمن) یا باران وجود داشته باشد».[10]
8ـ در کتاب «مصنف عبدالرزاق» آمده است که عبدالله بن عمر گفت: «جمع لنا رسول الله(ص) مقیماً غیر مسافر بین الظهر والعصر و المغرب فقال رجل لابن عمر: لم ترى النبى(ص) فعل ذلک؟ قال: لأن لا یحرج أمّته ان جمع رجل؛ پیغمبر اکرم(ص) در حالى که مسافر نبود، ظهر و عصر را با هم خواند، کسى از ابن عمر پرسید، فکر مى‌کنى چرا پیامبر(ص) این کار را کرد؟ گفت: براى این که اگر شخصى میان این دو جمع کرد، کسى از امّت به زحمت نیفتد، (و مورد ایراد واقع نشود)».[11]
9ـ جابر بن عبدالله مى‌گوید: «جمع رسول الله(ص) بین الظهر والعصر والمغرب والعشاء فى المدینة للرخص من غیر خوف و لا علّة؛ رسول خدا(ص) میان نماز ظهر و عصر و نماز مغرب و عشا را جمع کرد تا اجازه و ترخیص براى امّت باشد، حتّى در آن‌جا که خوف یا مشکل دیگرى در کار نباشد».[12]
10ـ ابوهریره نیز مى‌گوید: «جمع رسول الله(ص) بین الصلوتین فى المدینة من غیر خوف؛ رسول خدا(ص) میان دو نماز در مدینه بدون ترس (از دشمن) جمع کرد».[13]
11ـ عبدالله بن مسعود نیز نقل مى‌کند: «جمع رسول الله(ص)، بین الأولى و العصر و المغرب و العشاء فقیل له فقال: صنعته لئلاّ تکون أمّتى فى حرج؛ رسول خدا(ص) در مدینه میان نماز ظهر و عصر، و مغرب و عشا جمع کرد، کسى از علّت آن سؤال کرد، حضرت فرمود: من این کار را کردم تا امّت من به زحمت نیفتند».[14]
و احادیث دیگر؛
خودآزمایی
1- نظر علمای شیعه و سنی را درباره جدا ساختن پنج نماز در پنج وقت را ذکر کنید.
2- آثار اصرار نماز در پنج وقت در جوامع اسلامی را بیان کنید.
3- دو روایت از جمع دو نماز را بیان کنید.
پی نوشت ها
[1]. مکارم الاخلاق، صفحه‌ی 461.
[2]. هر چند این جمله را در جوامع روایى نیافتیم، ولى به قدرى معروف است که علاّمه‌ی مجلسى در لابه‌لاى بیاناتش به آن استشهاد مى‌کند. (بحارالانوار، جلد 79، صفحه‌ی 248 و 303)
[3]. کافى، جلد 3، صفحه‌ی 265، حدیث 26.
[4]. صحیح مسلم، جلد 2، صفحه‌ی 151.
[5]. صحیح مسلم، جلد 2، صفحه‌ی 152.
[6]. همان مدرک.
[7]. صحیح بخارى، جلد 1، صفحه‌ی 140 (باب وقت المغرب).
[8]. سنن ترمذى، جلد 1، صفحه‌ی 121، حدیث 187.
[9]. مسند احمد، جلد 1، صفحه‌ی 223.
[10]. موطّأ مالک، جلد 1، صفحه‌ی 144.
[11]. مصنف عبدالرزّاق، جلد 2، صفحه‌ی 556.
[12]. معانى الآثار، جلد 1، صفحه‌ی 161.
[13]. مسند البزّاز، جلد 1، صفحه‌ی 283.
[14]. المعجم الکبیر طبرانى، جلد 10، صفحه‌ی 219، حدیث 10525.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت