مخاطب شناسی و نقش مسجد در جهاد فرهنگی

جهاد فرهنگی در روایات|۴

مخاطب شناسی و نقش مسجد در جهاد فرهنگی

در نوشتار قبل در باره برخی از راهکارهای رسول خدا صلّی الله علیه و آله در جهاد فرهنگی مطالبی مطرح شد. اینک به ادامه این بحث می پردازیم.

مخاطب شناسی

یکی از اصول مهم در بحث تبلیغ و جهاد فرهنگی، بحث مخاطب شناسی است. افراد جامعه از لحاظ افکار و عقائد، خُلق و خو، میزان دانش و تحصیلات و شرایط جسمی و روحی در یک سطح نیستند و به همین جهت نوع معاشرت و ارتباط با آن ها متفاوت خواهد بود. در بحث جهاد فرهنگی و دعوت افراد مختلف به سبک زندگی الهی و اسلامی، باید این نکته مدّنظر قرار بگیرد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله با تبعیت از فرمان خداوند حکیم در قرآن کریم، بدین اصل اساسی پایبند بوده و همواره در تبلیغ دین و ترویج فرهنگ اسلامی، آن را رعایت می نمودند. خداوند متعال خطاب به رسول گرامی اش می فرماید:

«ادْعُ إِلى‏ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ ...». با حكمت و اندرز نيكو، به راه پروردگارت دعوت نما! و با آن ها به روشى كه نيكوتر است، استدلال و مناظره كن.[1]
این آیه کریمه بیان گر سه سطح مختلف از مخاطبین و سه سبک متفاوت در جهاد فرهنگی و دعوت به راه خداست. دسته اول از مخاطبین کسانی هستند که از میزان دانش و تعقل بالاتری نسبت به دیگران برخوردارند و برای دعوت آن ها به فرهنگ اسلامی باید از عنصر عقلانیت و استدلال بهره برد. دسته دیگر کسانی هستند که نیروی عاطفه و احساس بیش از تعقل در مملکت جانشان حکومت می کند و در فهم و قبول مطالب، آن چنان وابسته به استدلال و برهان نیستند، در این گونه افراد موعظه نیکو، بسیار کارگشاست. و دسته سوم کسانی هستند که به واسطه تعصبات بی جا و تقیّدی که روی افکار خود دارند، زیر بار منطق و موعظه نمی روند و باید از حربه دیگری برای دعوت آن ها به فرهنگ الهی استفاده کرد. در این گونه افراد مجادله صحیح، بهترین گزینه در جهاد فرهنگی است.
پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله در راستای تبلیغ دین اسلام و ترویج فرهنگ اسلامی، در برخورد با این سه دسته، از هر سه سبک تبلیغی بهره می بردند. این سبک جهاد فرهنگی نکته بسیار کلیدی در موفقیت مجاهدین عرصه فرهنگ است. آن ها باید با تأسّی به رسول خدا صلّی الله علیه و آله، ابتدا درک مناسبی از موقعیت و ظرفیت مخاطب پیدا کنند و پس از آن متناسب با او، از یکی از سه شیوه تبلیغی در جهاد فرهنگی استفاده نمایند.  
در باره شیوه های تبلیغ سه گانه مذکور، در تفسیر نمونه چنین آمده است:
به وسيله حكمت به سوى راه پروردگارت دعوت كن: (ادْعُ إِلى‏ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ).« حكمت» به معنى علم و دانش و منطق و استدلال است، و در اصل به معنى منع آمده و از آن جا كه علم و دانش و منطق و استدلال مانع از فساد و انحراف است به آن حكمت گفته شده، و به هر حال نخستين گام در دعوت به سوى حق استفاده از منطق صحيح و استدلالات حساب شده است، و به تعبير ديگر دست انداختن در درون فكر و انديشه مردم و به حركت در آوردن آن و بيدار ساختن عقل هاى خفته، نخستين گام محسوب مى ‏شود. و به وسيله اندرزهاى نيكو: (وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ). و اين دومين گام در طريق دعوت به راه خدا است، يعنى استفاده كردن از عواطف انسان ها، چرا كه موعظه و اندرز بيشتر جنبه عاطفى دارد كه با تحريك آن مى ‏توان توده ‏هاى عظيم مردم را به طرف حق متوجه ساخت.
در حقيقت حكمت از «بعد عقلى» وجود انسان استفاده مى ‏كند و موعظه حسنه از «بعد عاطفى». و مقيد ساختن «موعظه» به «حسنه» شايد اشاره به آن است كه اندرز در صورتى مؤثر مى ‏افتد كه خالى از هر گونه خشونت، برترى جويى، تحقير طرف مقابل، تحريك حس لجاجت او و مانند آن بوده باشد، چه بسيارند اندرزهايى كه اثر معكوسى مى ‏گذارند به خاطر آن كه مثلا در حضور ديگران و توام با تحقير انجام گرفته، و يا از آن استشمام برترى جويى گوينده شده است، بنا بر اين موعظه هنگامى اثر عميق خود را مى‏ بخشد كه «حسنه» باشد و به صورت زيبايى پياده شود.
و با آن ها (يعنى مخالفان) به طريقى كه نيكوتر است به مناظره پرداز: (وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ). و اين سومين گام مخصوص كسانى است كه ذهن آن ها قبلا از مسائل نادرستى انباشته شده و بايد از طريق مناظره ذهنشان را خالى كرد تا آمادگى براى پذيرش حق پيدا كنند. بديهى است مجادله و مناظره نيز هنگامى مؤثر مى ‏افتد كه «بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ» باشد، حق و عدالت و درستى و امانت و صدق و راستى بر آن حكومت كند و از هر گونه توهين و تحقير و خلاف گويى و استكبار خالى باشد، و خلاصه تمام جنبه ‏هاى انسانى آن حفظ شود.[2]
از این رو ملاحظه می شود که اسلوب دعوت به دین الهی از جانب پیامبران مختلف، یکسان نبوده و در دعوت یک پیامبر نیز در مواجهه با اقشار مختلف مردم، نوع و اسلوب دعوت، متفاوت بوده است زیرا هر داعی الی الله موظف است که با بررسی شرایط و فضای فیزیکی، اعتقادی و طبیعت مخاطبین خود، اسلوب دعوت خویش را تغییر دهد، که البته ارتکاز بر قواعد اخلاقی در اسلوب اسلامی جزء مبادی عمومی دعوت می ‌باشد. بنا بر این، ویژگی خاص دعوت پیامبر اکرم، دعوت مردم به حق، بر اساس اقتضای حال فکری، اعتقادی و اجتماعی آنان است. و این خود روشی مؤثر در جلب مخاطب و تکثّر در تعداد مؤمنین است.[3] یعنی پیامبر بر اساس فهم متفاوت افراد و انگیزه ای که برای درک مفاهیم و آموزه های اسلام داشتند، با آنان صحبت کردند و سه نوع بودن دعوت (حکمت؛ پند و اندرز؛ جدال) دلیل بر کاربرد متفاوت هر یک از موارد سه گانه می باشد. مثلاً آن حضرت، خواص را با «حکمت و منطق» و عوام را با «موعظه حسنه» و مخالفان را با «جدال احسن» دعوت می کردند که با این کار به مبلغان و مروجین دین اسلام سرمشقی راه گشا ارائه فرموده اند.[4]

تأسیس مسجد

تأسیس مسجد به عنوان نهاد و پایگاه فرهنگی، نخستین اقدام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای ایجاد تغییرات و تثبیت دگرگونی های فرهنگی بود. درک این مطلب چندان دشوار نیست که دریابیم مسجد، مهم ترین و کارآمدترین عنصر اجتماعی در تثبیت الگوهای رفتار دینی، عبادی و اجتماعی است؛ زیرا این کانون فرخنده با نمادهای توحیدی، از بدو تأسیس با دارا بودن نقش های بسیار، توانست سهمی درخور در تحولات فرهنگی و ریشه افکنی بنیاد شرک و ایجاد اتحاد و هم بستگی میان مؤمنین، به عهده داشته باشد و به محلی برای تأمین نخستین تمنیات علمی و گفت و گوهای فرهنگی حتی در عصر پیامبر اکرم تبدیل شود. انتخاب و کاربرد واژه فاخر نام مسجد نیز که می توانست تمامی عبودیت حق تعالی و ساییدن پیشانی بر زمین را تجلی کند، خود به تنهایی، تمامی پیام انقلاب فرهنگی پیامبر را به ذهن متبادر می کرد. پس بر اساس متون تاریخی، مسجد مکانی برای ابراز فروتنی، عبادت و پرستش خداوند است.
آیات قرآنی با رویکرد تشویقی، مسلمانان را به ساختن و آباد کردن مسجد تحریض می کند:

«إِنَّما يَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكاةَ وَ لَمْ يَخْشَ إِلاَّ اللَّهَ فَعَسى‏ أُولئِكَ أَنْ يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِينَ». مساجد خدا را تنها كسى آباد مى‏ كند كه ايمان به خدا و روز قيامت آورده، و نماز را برپا دارد، و زكات را بپردازد، و جز از خدا نترسد، اميد است چنين گروهى از هدايت‏ يافتگان باشند.[5] فعالیت ها و اقدامات پرشماری چون اجرای امور عبادی، امور فرهنگی و آداب و مناسک ویژه، تعاملات اجتماعی و البته محل سکونت نبی مکرم صلی الله علیه و آله در مسجد، موجب شده است تا کارکردهای چند منظوره مسجد هرگز از چشم تیزبین پژوهشگران دور نباشد.[6]
عنایت ویژه رسول خدا صلی الله علیه و آله به مسجد، نشان گر اهمیت بالا و کارکرد زیاد این مکان مقدس در امر جهاد فرهنگی است. با دقت در این مطلب در می یابیم که مجاهدین فرهنگی نباید از مسجد و نقش پُررنگ آن در فرهنگ سازی غافل باشند. در واقع باید مسجد را به عنوان یکی از مهم ترین سنگرها و پایگاه های جهاد فرهنگی مد نظر قرار دهند و بسیاری از فعالیت های فرهنگی خود را در فضای مسجد و با محوریت مسجد انجام دهند. متأسفانه امروزه شاهد کم رنگ شدن جایگاه اصیل و ویژه مسجد در فرهنگ سازی اسلامی هستیم. بی تردید جدای از غفلت مومنین و دلسوزان از این مهم، رد پای دشمنان اسلام در تضعیف موقعیت مساجد قابل رصد و پیگیری است. انتظار می رود با بازگشت به دستورات شرع مقدس و سیره گهربار رسول خدا صلی الله علیه و آله، بار دیگر مساجد جایگاه رفیع خود را در فرهنگ سازی جامعه پیدا کنند، تا همگان از نعمت وجود این نهاد مقدس، بهره مند گردند.
ادامه دارد...

خودآزمایی

1- «مخاطب شناسی» را به عنوان یکی از راهکارهای پیامبر اکرم در جهاد فرهنگی توضیح دهید؟
2- با استناد به سیره رسول خدا صلی الله علیه و آله، نقش مساجد را در جهاد فرهنگی تبیین کنید؟

پی نوشت ها

[1] سوره نحل/ آیه 125 (ترجمه مکارم).
[2] تفسير نمونه ج ‏11 ص 455 و 456.
[3] برگرفته از مقاله: شیوه های دعوت پیامبر ص به استناد قرآن کریم، (نعمتی پیرعلی، دل آرا)، منبع: بینات 1385 شماره 52.
[4] پایگاه اطلاع رسانی حوزه، فرهنگ سازی و انقلاب فرهنگی در سیره ی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله(1)، توحیدی منش، جواد.

[5] سوره توبه/ آیه 18 (ترجمه مکارم).
[6] پایگاه اطلاع رسانی حوزه، برگرفته از مقاله: ساز و کارهای اجتماعی پیامبر ص در ایجاد تحول فرهنگی در مدینه، منبع : «سخن تاریخ» ، تابستان 1390 - شماره 13، (جان احمدی، فاطمه - درزی، علی).