اهمیت وفای به عهد در روایات | خلف وعده نشانه چیست؟

فصل نوزدهم؛حسن سلوک و خوش رفتاری با مردم | ۱۳

اهمیت وفای به عهد در روایات

در روایات نیز وفای به عهد و پیمان توصیه زیادی شده است که توجه شما را به پاره‌ای از آن روایات جلب می‌کنیم.
وفای به عهد از ویژگیهای مؤمنان:
رسول گرامی اسلام صلّی الله علیه وآله وسلم فرمود:
مَنْ کانَ یُؤمِنُ بِاللهِ وَ الْیَوْمِ الاخِرِ فَلْیَفِ إِذا وَعَدَ.[1]
آن کس که به خدا و روز جزا ایمان دارد باید به وعده‌ی خود وفا کند.
حضرت علی علیه السلام فرمود:
إنَّ الْوَفاءَ بِالْعَهْدِ مِنْ عَلاماتِ أَهْلِ الدّینِ.[2]
وفای به عهد از نشانه‌های مردم متدیّن است.
در حدیث دیگری رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلم فرمود:
لا دینَ لِمَنْ لا عَهْدَ لَهُ.[3]
کسی که پای بند به پیمان خود نباشد دین ندارد.
خلف وعده، علامت نفاق:
در حدیثی از رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلم نقل شده است که فرمود:
آیَةُ الْمُنافِقِ ثَلاثٌ إِذا حَدَّثَ کَذِبَ وَ إِذا وَعَدَ أَخْلَفَ وَ إِذا ائْتُمِنَ خانَ.[4]
نشانه‌ی منافق سه چیز است: دروغگویی، پیمان شکنی، و خیانت در امانت.

وفای به عهد همانند نذراست 

هشام بن سالم می‌گوید: امام صادق علیه‌السلام فرمود:
عِدَةُ الْمُؤمِنِ أخاهُ نَذْرٌ لا كَفّارَةَ لَهُ فَمَنْ أخْلَفَ فَبِخُلْفِ اللهِ بَدَأَ وَ لِمَقْتِهِ تَعَرَّضَ وَ ذلِكَ قَوْلُهُ: «يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ؟».[5]
وعده‌ای که مؤمن به برادر دینی خود می‌دهد نوعی نذر است که وفا کردن به آن لازم است جز اینکه کفّاره ندارد و هر کس از وعده‌ای که داده است تخلّف کند با خدا مخالفت کرده و خود را در معرض خشم پروردگار قرار داده و این همان است که قرآن می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! چرا سخنی می‌گویید که عمل نمی‌کنید؟».
خلف وعده، موجب خشم خدا است:
امیرمؤمنان علیه السلام در فرمان خود به مالک اشتر فرمود:
وَ إِیّاکَ... أَنْ تَعِدَهُمْ فَتُتْبِعَ مَوْعِدَکَ بِخُلْفِکَ... وَالْخُلْفَ یُوجِبُ الْمَقْتَ عِنْدَ اللهِ وَالنّاسِ قالَ اللهُ تَعَالی «کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللهِ أَنْ تَقُولُوا ما لاتَفْعَلُونَ.....[6]
بپرهیز از اینکه به مردم وعده بدهی و تخلّف کنی.... زیرا [تخلف از وعده] موجب خشم خدا و مردم خواهد شد، چنانکه می‌فرماید: «نزد خدا بسیار خشم‌آور است که بگویید چیزی را که به آن عمل نمی‌کنید»....
وفای به عهد از حقوق ایمانی است:
امام صادق علیه‌السلام فرمود:
ألْمُؤْمِنُ اَخُو الْمُؤمِنِ عَيْنُهُ وَ دَليلُهُ لا يَخُونُهُ وَ لا يَظْلِمُهُ وَ لا يَغُشُّهُ وَ لا يَعِدُهُ عِدَةً فيَخْلِفَهُ.[7]
مؤمن برادر مؤمن و مانند چشم و راهنمای اوست، به او خیانت نمی‌کند و ستم روا نمی‌دارد و او را فریب نمی‌دهد و به او وعده‌ای نمی‌دهد که تخلّف کند.

تذکّر لازم

همان‌گونه که از آیات و روایات استفاده می‌شود مسئله‌ی وفای به عهد از مسائل مهم و اساسی به شمار می‌رود که در دین مقدس اسلام مورد کمال عنایت قرار گرفته است، زیرا اگر بنا باشد به این مسئله‌ی اساسی توجه نشود زندگی مردم متلاشی خواهد شد و در اثر بی‌نظمی و هرج و مرج مردم از یکدیگر سلب اعتماد خواهند کرد و در نتیجه زیربنای روابط اجتماعی سست می‌شود. از این رو اسلام آنقدر به وفای به عهد اهمیّت می‌دهد که حتی در مورد دشمن و کسی که از نظر عقیده و مسلک و هدف با انسان توافق ندارد وفای به عهد و پیمان را لازم می‌شمرد.
امام صادق علیه السلام فرمود:
ثَلاثٌ لَمْ یَجْعَلِ اللهُ عَزَّوَجَلَّ لِأَحَدٍ فیهِنَّ رُخْصَةً: أَداءُ الْاَمانَةِ اِلَی الْبَرِّ وَ الْفاجِرِ وَ الْوَفاءُ بِالْعَهْدِ لِلْبَرِّ وَ الْفاجِرِ وَ بِرُّ الْوالِدَیْنِ بَرَّیْنِ کانا اَوْ فاجِرَیْنِ.[8]
سه چیز است که خداوند به هیچ کس اجازه‌ی تخلّف از آن را نداده است: ادای امانت در مورد هر کس خواه نیکوکار باشد یا بدکار، و وفای به عهد درباره‌ی هرکس خواه نیکوکار باشد یا بدکار، و نیکی به پدر و مادر خواه نیکوکار باشد یا بدکار.
امیرمؤمنان علیه السلام به مالک اشتر فرمان داد که اگر به دشمن خود هم وعده‌ای داده‌ای باید به پیمان خود وفا کنی، آنجا که فرمود:
وَ إِنْ عَقَدْتَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ عَدُوِّکَ عُقْدَةً أَوْ أَلْبَسْتَهُ مِنْکَ ذِمَّةً فَحُطْ عَهْدَکَ بِالْوَفاءِ وَ ارْعَ ذِمَّتَکَ بِالْاَمانَةِ وَ اجْعَلْ نَفْسَکَ جُنَّةً دُونَ ما أَعْطَیْتَ، فَإِنَّهُ لَیْسَ مِنْ فَرائِضِ اللهِ شَیْءٌ النّاسُ أَشَدُّ عَلَیْهِ اجْتِماعاً مَعَ تَفَرُّقِ أَهْوائِهِمْ وَ تَشَتُّتِ ارائِهِمْ مِنْ تَعْظیمِ الْوَفاءِ بِالْعُهُودِ وَ قَدْ لَزِمَ ذلِکَ الْمُشْرِکُونَ فِیما بَیْنَهُمْ دُونَ الْمُسْلِمینَ لِمَا اسْتَوْبَلُوا مِنْ عَواقِبِ الْغَدْرِ فَلا تَغْدِرَنَّ بِذِمَّتِکَ وَ لاتَخیسَنَّ بِعَهْدِکَ وَ لا تَخْتِلَنَّ عَدُوَّکَ فَإِنَّهُ لایَجْتَرِئُ عَلَی اللهِ إِلاَّ جاهِلٌ شَقِیٌّ، وَ قَدْ جَعَلَ اللهُ عَهْدَهُ وَ ذِمَّتَهُ أَمْناً أَفْضاهُ بَیْنَ الْعِبادِ بِرَحْمَتِهِ وَ حَریماً یَسْکُنُونَ إِلی مَنَعَتِهِ....[9]
اگر بین خود و دشمنت پیمانی بستی و یا تعهد کردی که به او پناه دهی، جامه‌ی وفا را بر عهد خود بپوشان و تعهدات خود را محترم بشمار و جان خود را سپر تعهّدات خویش قرار ده! زیرا هیچ یک از فرایض الهی مانند وفای به عهد و پیمان نیست که مردم جهان با تمام اختلافاتی که دارند نسبت به آن اینچنین اتفاق نظر داشته باشند و حتّی مشرکان زمان جاهلیت آن را مراعات می‌کردند، چرا که عواقب پیمان‌شکنی را آزموده بودند. بنابراین، هرگز پیمان شکنی مکن و در عهد خود خیانت روا مدار و دشمنت را فریب مده، زیرا غیر از شخص جاهل و شقی، کسی گستاخی بر خداوند را روا نمی‌دارد. خداوند عهد و پیمانی را که با نام او منعقد می‌شود با رحمت خود مایه‌ی آسایش بندگان و حریم امنی برایشان قرار داده تا به آن پناه برند...
در آئین مقدس اسلام وفای به عهد یکی از وظایف مسلمین است، خواه موقع جنگ باشد یا در حال عادی، طرف پیمان مسلمان باشد یا غیرمسلمان، که برای نمونه به برخی از آیات و روایاتی که در این باره رسیده است می‌پردازیم.
قرآن مجید می‌فرماید:
اِلَّا الَّذينَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكينَ ثُمَّ لَمْ يَنْقُصُوكُمْ شَيْئاً وَلَمْ يُظاهِرُوا عَلَيْكُمْ اَحَدًا فَاَتِمُّوا اِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ اِلى مُدَّتِهِمْ اِنَّ اللهَ يُحِبُّ الْمُتَّقينَ.[10]
مگر کسانی از مشرکان که با آنها عهد بسته‌اید و چیزی از آن فروگذار نکرده‌اند و با احدی بر ضدّ شما همدست نشده‌اند. پیمان آنها را تا پایان مدّتش محترم بشمرید، زیرا خداوند پرهیزکاران را دوست می‌دارد.
رسول گرامی اسلام صلّی الله علیه وآله وسلم فرمود:
ألْمُسْلِمُونَ إخْوَةٌ تَتَكافی دِمائُهُمْ وَ يَسْعى بذِمَّتِهِمْ أدْناهُمْ هُمْ يَدٌ عَلى مَنْ سِواهُمْ.[11]
ارزش خون مسلمانان با یکدیگر برابر است و امانی که کوچکترین فرد آنها می‌دهد برای همه‌شان محترم است و آنها در مقابل بیگانگان به هم پیوسته و دارای قدرت متشکّل و فشرده‌اند.

امان دادن پیامبر و وفای به آن در جبهه‌ی جنگ

یکی از دشمنان رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلم در جبهه‌ی جنگ از آن حضرت امان خواست و آن بزرگوار به او امان داد. توضیح اینکه مسلمانان در جنگ خیبر برای تصرّف آخرین دژی که انبار کالا و اموال یهودیان بود و به همین جهت از آن محافظت بیشتری می‌شد و دشمن مقاومت می‌کرد، به زحمت افتادند تا اینکه پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلم دستور داد قلعه را محاصره کنند. یکی از یهودیان خدمت پیامبر آمد و عرض کرد: اگر بدانم جان و مال و فرزندانم در امان هستند راه تسخیر این سنگر را به شما نشان می‌دهم. حضرت فرمود: تو در امان هستی. گفت دستور دهید اینجا را حفر کنند تا به راهی که آب آشامیدنی مردم از آن تأمین می‌شود دست یابید؛ آنگاه آب را به روی مردم ببندید تا وادار به تسلیم شوند. پیامبر اکرم صلّی ‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلم فرمود: تو در امان هستی اما من چنین کاری نمی‌کنم تا اینکه خداوند ما را از راه دیگری بر دشمن پیروز کند.[12]
به هر حال، پای‌بند بودن به تعهّدات (با دوست و دشمن) از مهمترین پایه‌های نظام اجتماعی بشر است که باید انسان به وعده‌ی خود وفا کند و وفای به عهد تا آن حد از نظر اسلام اهمیت دارد که رسول خدا صلی ‌الله ‌علیه ‌و‌آله ‌وسلم فرمود:
أَقْرَبُکُمْ غَداً فِی الْمَوْقِفِ أَصْدَقُکُم‌ْ لِلْحَدیثِ وَ اداکُمْ لِلْاَمانَةِ وَ اَوْفاکُمْ بِالْعَهْدِ.[13]
نزدیکترین افراد روز قیامت نسبت به من کسانی هستند که در سخن راستگوتر، در ادای امانت کوشاتر و در عهد و پیمان از یکدیگر با وفاتر باشند.

ارزیابی قدرت هنگام تعهد

به خاطر اهمیت فوق‌العاده‌ای که وفای به عهد دارد در تعلیمات اسلامی آمده است هر کس بخواهد به دیگری وعده‌ای بدهد باید در موقع دادن تعهّد، قدرت خود را ارزیابی کند که آیا می‌تواند به وعده‌ای که می‌دهد وفا کند یا نه و در صورتی که توانایی ندارد وعده ندهد.
امیر مؤمنان علیه‌السلام فرمود:
لا تَعِدْ بِما تَعْجَزُ عَنِ الْوَفاءِ.[14]
چیزی را که از وفا کردن به آن عاجزی وعده مکن.
و فرمود:
لا تَعِدَنَّ عِدَةً لا تَثِقُ مِنْ نَفْسِكَ بِإنْجِازِها.[15]
چیزی را که یقین به وفای آن نداری وعده مده.

خودآزمایی

1- خلف وعده نشانه چیست؟
2- چرا مسئله‌ی وفای به عهد از مسائل مهم و اساسی به شمار می‌رود که در دین مقدس اسلام مورد کمال عنایت قرار گرفته است؟
3- سه چیز است که خداوند به هیچ کس اجازه‌ی تخلّف از آن را نداده است را نام ببرید.

پی نوشت ها

[1]. اصول کافی، ج 2 / ص 364، حدیث 2.
[2]. سفینة البحار، ج 2 / ص 675.
[3]. بحار الانوار، چاپ بیروت، ج 72 / ص 96.
[4]. المستطرف، ج 1 / ص 198.
[5]. اصول کافی، ج ۲ / ص ۳۶۴، حدیث ۱.
[6]. نهج البلاغه‌ی صبحی صالح، نامه‌ی 53.
[7]. اصول کافی، ج ۲ / ص ۱۶۶، حدیث ۳.
[8]. اصول کافی، چاپ اسلامیه، ج 2 / ص 162، حدیث 15؛ بحار الانوار، چاپ بیروت، ج 72 / ص 92.
[9]. نهج البلاغه‌ی صبحی صالح، نامه‌ی 53.
[10]. توبه/۴.
[11]. وسائل الشیعه، چاپ بیروت، ج ۱۹/ص ۵۵.
[12]. بحارالانوار، چاپ بیروت، ج ۲۱/ص ۳۰.
[13]. همان، ج ۷۲/ص ۹۴؛ تحف العقول، ص۳۲.
[14]. فهرست غرر، ص ۴۰۷، شماره‌ی ۱۰۱۷۷.
[15]. همان، شماره‌ی ۱۰۲۹۷.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت