اصولا در کارهای فرهنگی نیز به خاطر گستردگی کار و ابعاد مختلفی که در آن وجود دارد، کار جمعی بسیار بیش از کار انفرادی ثمربخش خواهد بود. بر همین اساس در زندگی امامان معصوم علیهم السلام ملاحظه می کنیم که پیوسته به پرورش شاگردان و نیروهای مستعدّ می پرداختند و هر کدام را در قسمتی از جبهه جهاد فرهنگی، موظّف به مأموریتی می نمودند. جهاد فرهنگی در روایات | ۶
جهاد فرهنگی امیرالمؤمنین علیه السلام
پیش از این در باره برخی از راهکارهای رسول خدا صلّی الله علیه و آله در جهاد فرهنگی مطالبی مطرح شد. اینک به برخی از فعالیت های مهم فرهنگی امیر المؤمنین علیه السلام می پردازیم تا اصول ارزشمند و کارآمد دیگری را در جهاد فرهنگی از آن بزرگوار بیاموزیم.
اصلاحات فرهنگی علی علیه السلام
مهم ترین گام در شروع یک حکومت صحیح، اصلاحات فرهنگی آن جامعه است. اگر اصلاحات فرهنگی در یک جامعه به خوبی شکل گرفت و فرهنگ و اعتقادات مردم متعالی شد، تمام ابعاد دیگر اصلاحات به راحتی محقق خواهد گشت. اصلاحات فرهنگی چیزی جز حاکمیت حقیقی دین (اسلام حقیقی) بر زندگی فرد و اجتماع نیست، در حقیقت هدف از اصلاحات فرهنگی، حاکم کردن خدا محوری به جای هوا محوری است. در این جا به برخی از اقدامات اساسی امام علی علیه السلام در این زمینه می پردازیم:
1- مبارزه با انحرافات دینی (نفی بدعت گرایی):
مشکل مهمی که بر سر راه علی علیه السلام در هنگام تحویل گرفتن حکومت قرار داشت، انحرافات دینی بود که میراث خلفای غاصب قبل از آن حضرت بود. جدای از بدعت ها، مشکل مهم دیگر آن بود که بسیاری از مردم آگاهی درستی از دین نداشتند و اقدامی در جهت ارائه آگاهی های مذهبی به آنان صورت نگرفته بود. در این جا به ذکر برخی از نمونه های عینی تحریفات که امام علیه السلام با آن ها مقابله کردند، می پردازیم:
خلفای پیش از امیرالمؤمنین علیه السلام بر این باور بودند که حق دارند در برخی از امور برخلاف قرآن و سنت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، احکام جدید وضع نمایند. این افعال و اعمال خلفا به مرور زمان به عنوان یک اصل شرعی غیر قابل تخطی، توسط مسلمانان پذیرفته شد. از جمله ترک سهم ذوی القربی و مؤلفة قلوبهم، منع متعه، منع تدوین احادیث رسول خدا، به جماعت خواندن نمازهای مستحبی (نماز تراویح)، تغییر شیوه وضوی رسول خدا، تکتّف در نماز (دست بسته نماز خواندن) و موارد فراوان دیگر که مخالف دستور قرآن و سنت نبوی انجام شد.
امام در نامه 53 نهج البلاغه به مالک اشتر می فرمایند:
«فَإِنَّ هَذَا الدِّينَ قَدْ كَانَ أَسِيراً فِي أَيْدِي الْأَشْرَارِ يُعْمَلُ فِيهِ بِالْهَوَى وَ تُطْلَبُ بِهِ الدُّنْيَا/ این دین در دست اشرار اسیر بوده، در آن به هوا و هوس عمل می شد و به نام دین، دنیا طلب می گردید». این کلام امام علیه السلام به خوبی از اوضاع فرهنگی و اعتقادی ناصحیح امّت اسلام، پس از رحلت رسول خدا و پیش از خلافت ایشان حکایت می کند. شاید بتوان گفت یکی از مهم ترین ثمرات حکومت ۵ ساله حضرت امیر المؤمنین علیه السلام، احیای سنت نبوی و نشان دادن چهره حقیقی اسلام به مردم آن زمان و نسل های آینده است. بر همین اساس یکی از وظایف خطیر مجاهدین عرصه فرهنگ، مبارزه با خرافات و بدعت هایی است که به نام دین در میان مردم رواج پیدا می کند و به مرور زمان همچون خوره ای به جان فرهنگ جامعه افتاده و آن را از ریشه می پوساند.
۲- مبارزه با فساد اجتماعی:
مشکل دیگر امام علیه السلام فساد اجتماعی بود. رفاه گرایی شدید، دنیاگرایی و فزون خواهی که به علت گسترش زاید فتوحات و سرازیر شدن سیل عظیم غنائم به سرزمین های اسلامی و فقدان رهبری آگاه جهت تربیت مداوم مردم و استفاده درست از این سرمایه ها رخ داده بود، سبب تضعیف آرمان ها و ارزش های دینی در جامعه گردیده، به دین جز به صورت ظاهری بهای چندانی داده نمی شد. در چنین شرایطی امام علی علیه السلام مصمم شدند تا در خطابه های بلیغ و بی نظیر خویش به طور مفصل به این مسأله پرداخته و مردم را از دنیاگرایی پرهیز دهند. بر همین اساس، آن حضرت طی نامه هایی به کارگزاران خویش، آنان را از نشستن بر سر سفره های رنگین که در دوره عثمان بسیار عادی شده بود، نهی نمودند.[1]
همان طور که مشاهده می شود، فرهنگ دنیاگرایی به منزله سدّ مستحکمی است که مانع از رشد فرهنگ خدامحور می شود. لذا برای موفقیت در جهاد فرهنگی، باید مجاهدین این میدان از مبارزه حساب شده و اصولی با دنیاگرایی و رفاه طلبی غفلت نورزند و آن را در اولویت های تبلیغی و جهادی خود قرار دهند. برای این منظور باید از خود شروع کنند تا به عنوان الگویی عملی، سخن آن ها بر دل مخاطبین بنشیند و اثر مطلوب خود را به جای بگذارد، چنان چه حضرت امیر المؤمنین علیه السلام این گونه زیست و در ساده زیستی و هم دردی با محرومین و فقرا، زبان زد خاص و عام بود. هنوز بعد از 14 قرن، او امام الزاهدین است و نوای ملکوتی اش که خطاب به دنیا فرمود:
«هَيْهَاتَ غُرِّي غَيْرِي لَا حَاجَةَ لِي فِيكِ قَدْ طَلَّقْتُكِ ثَلَاثاً لَا رَجْعَةَ فِيهَا». هیهات! کسی غیر از من را فریب بده، من نیازی به تو ندارم، من تو را سه طلاقه کردم که بازگشتی در آن نیست[2]، در گوش فلک طنین انداز می باشد.
3- تربیت شاگردان برجسته:
یکی از شیوه های جهاد فرهنگی ائمه معصومین از جمله مولا علی علیه السلام، تربیت شاگردان مستعدّ و با فضیلتی بود که هر یک در گوشه ای از جهان اسلام می درخشیدند و معارف ناب اسلامی را که در مکتب امام علیه السلام آموخته بودند، نشر می دادند. بدیهی است که در هر جهاد و جنگی، اگر نیروهای ورزیده جهادگر در سپاه خودی بیشتر باشد، امید و احتمال پیروزی بیشتر خواهد بود. در جهاد فرهنگی نیز قضیه از همین قرار است. اصولا در کارهای فرهنگی نیز به خاطر گستردگی کار و ابعاد مختلفی که در آن وجود دارد، کار جمعی بسیار بیش از کار انفرادی ثمربخش خواهد بود. بر همین اساس در زندگی امامان معصوم علیهم السلام ملاحظه می کنیم که پیوسته به پرورش شاگردان و نیروهای مستعدّ می پرداختند و هر کدام را در قسمتی از جبهه جهاد فرهنگی، موظّف به مأموریتی می نمودند. چنان که امام صادق علیه السلام نیز هر یک از شاگردان خود را با توجه به توانایی هایشان، برای امری خاص تربیت می کردند، مثلا مباحث و مناظرات اعتقادی را به جوان پر تلاشی به نام هشام بن حکم واگذار نموده بودند.
بنا بر این کار گروهی و تربیت نیروهای ورزیده با توان علمی و اخلاقی کافی، یکی از راهکارهای علی علیه السلام و سایر ائمه اطهار علیهم السلام است که می تواند سرمشق بسیار مناسبی برای سایر مجاهدین و مبلغین عرصه فرهنگ اسلامی باشد.
4- مبارزه با جهل و تبیین معارف دین:
همان طور که پیش از این گفته شد، یکی دیگر از مشکلاتی که امیر المؤمنین علیه السلام در زمان حکومت خود با آن دست و پنجه نرم می کردند، جهل و بی سوادی مردم بود. از مردمی که نسبت به حقیقت دین آگاهی نداشته و در جهل و نادانی به سر می برند، نمی توان انتظار داشت تا در مسیر فرهنگ اصیل اسلام قدم بردارند و تلاش های مجاهدان فرهنگی در چنین شرایطی معمولا به نتیجه نمی رسد. بنا بر این باید جهل و ناآگاهی را در جامعه تا اندازه مقدور ریشه کن کرد تا فعالیت های فرهنگی نتیجه بخش بوده و مسیر صحیح خود را دنبال کند. یکی از اقدامات علی علیه السلام مخصوصا پس از آن که حکومت مسلمین برای مدت کوتاهی به آن حضرت منتقل شد، مبارزه با جهل و تبیین معارف ناب و اصیل اسلام در میان مردم بود. آن حضرت از هر فرصتی برای این منظور بهره می گرفت و یکی از ثمرات این تلاش، پرورش شاگردان زبده و نخبه ای بود که تاریخ اسلام کم تر به خود دیده است.
بدون تردید اگر تلاش گسترده امامان در حوزه تبیین دین نبود، امروز از دین چیزی جز خرافه و موهومات باقی نمانده بود. آن بزرگواران بودند که حتی در سخت ترین شرائط تمام همّت خود را در این جهت مصروف نمودند. در تاریخ زندگی مولا علی علیه السلام آمده است:
«روی انّه کان اذا یفرغ من الجهاد یتفرغ لتعلیم الناس و القضاء بینهم». روایت شده است که هرگاه امیر المؤمنین علیه السلام از نبرد فراغت پیدا می کردند به آموزش مردم و داوری بین آنان می پرداختند.[3] همچنین امام باقر علیه السلام در تبیین سیره امیر المؤمنین علیه السلام می فرمایند:
«كانَ عَلِيٌّ عليه السلام إذا صَلَّى الفَجرَ لَم يَزَل مُعَقِّبا إلى أنَ تَطلُعَ الشَّمسُ فَإِذا طَلَعَتِ اجتَمَعَ إلَيهِ الفُقَراءُ وَ المَساكينُ و غَيرُهُم مِنَ النّاسِ فَيُعَلِّمُهُمُ الفِقهَ وَ القُرآنَ و كانَ لَهُ وَقتٌ يَقومُ فيهِ مِن مَجلِسِهِ ذلِكَ». روش حضرت علی علیه السلام این بود که وقتی نماز صبح را به جا می آوردند در حال تعقیب نماز بودند تا خورشید طلوع می کرد. هنگام طلوع خورشید، تهی دستان و مستمندان و دیگر قشرهای مردم نزد ایشان جمع می شدند و آن حضرت به آنان دین شناسی و قرآن می آموختند و در ساعتی خاص از این جلسه برمی خاستند.[4]
همچنین امام علیه السلام در دستوراتی که به کارگزاران خود می دادند نیز، روی این مسأله دقت داشتند، به عنوان نمونه به استاندار خود قُثَم بن عباس چنین نوشتند:
«وَ اجلِسْ لَهُمُ العَصرَينِ فَأفتِ المُستَفتيَ و عَلِّمِ الجاهِلَ و ذاكِرِ العالِمَ».[5] بامداد و شامگاه برای آنان مجلسی ترتیب ده و آن را که خواهد فتوا ده و نادان را بیاموز و با دانا به گفتگو بپرداز.[6]
بر این اساس یکی از وظایف جهادگران عرصه فرهنگ، مبارزه با جهل مردم و تبیین معارف اسلامی است. تا این مهم محقق نگردد، سایر فعالیت های فرهنگی چندان ثمربخش نخواهد بود.
خودآزمایی
1- چهار مورد از اقدامات فرهنگی امیر المؤمنین علیه السلام در زمان حکومتشان را نام برید؟
2- «مبارزه با جهل و تبیین معارف دین» را به عنوان یکی از راهکارهای جهاد فرهنگی توضیح دهید؟
پی نوشت ها
[1] برگرفته از: سایت پرسمان دانشگاهیان، فعالیت های فرهنگی امام علی ع.
[2] خصائص الأئمة عليهم السلام (خصائص أمير المؤمنين عليه السلام) ص 71.
[3] إرشاد القلوب إلى الصواب ج 2 ص 218.
[4] شرح نهج البلاغة (ابن ابی الحدید) ج 4 ص 109.
[5] ميزان الحكمه ج 9 ص 52.
[6] سایت پایگاه اطلاع رسانی حوزه، برگرفته از مقاله: امامان و جهاد فرهنگی و سیاسی (خاتمی، سید احمد)، منبع: مجله پاسدار اسلام، مهر 1388 - شماره 334.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت