خداوند متعال در آيه تطهير به اراده تكوينيّه هرگونه پليدى (با تمام وسعت معناى آن) را از اهل بيت عليهم السلام دور كرده و آنها را تطهير نموده است. دليل ما بر اين كه رجس در اين آيه شريفه شامل پليدي هاى مادّى و معنوى هر دو مى شود، اطلاق اين كلمه است؛ يعنى چون كلمه «الرجس» مقيّد به قيد و مشروط به شرطى نشده، و به طور مطلق و بدون قيد و شرط بيان شده، شامل هر نوع پليدى مى گردد. آیه تطهیر
در درس قبل یکی از ادله قرآنی برای اثبات عصمت خلیفه خدا را بررسی کردیم. در این درس به بررسی آیه 33 سوره احزاب که دلیل دیگری برای اثبات عصمت امام است، خواهیم پرداخت.
سوره احزاب، آيه 33
«إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً »، خداوند مى خواهد پليدى و گناه را، فقط از شما اهل بيت دور كند و كاملًا شما را پاك سازد.[1]
آيه تطهير يكى ديگر از آيات مربوط به ولايت امير المؤمنين عليه السلام و ديگر ائمّه معصومين عليهم السلام است. اين آيه، كه كلمه به كلمه آن قابل مطالعه و تعمّق و تفكّر است، دلالت بر عصمت ائمّه اطهار عليهم السلام دارد. بدين جهت تك تك كلمات آن را مورد بررسى قرار مى دهيم:
کلمه دال بر انحصار
«إِنَّما» اين كلمه، كه معناى فارسى آن واژه «فقط» مى باشد، معنای انحصار را می رساند. از اين كلمه معلوم مى شود كه در اين آيه شريفه چيزى وجود دارد كه براى همه مسلمان ها نيست وگرنه نبايد از اين كلمه استفاده مى شد.
اراده الهی
«يُرِيدُ اللَّهُ»؛ خداوند اراده مى كند. منظور از اراده خداوند در اين آيه، اراده تكوينيه است؛ زيرا دستور به پاكى و تقوا مخصوص اهل بيت نيست، بلكه اين دستور عام است و شامل همه مسلمانان مى شود، در حالى كه- همان طور كه قبلًا گفتيم- مقتضاى «انّما» اين است كه چيز تازه اى به اهل بيت عليهم السلام اختصاص داده شده كه شامل همه مسلمانان نمى شود. خداوند متعال با اراده تكوينيّه خويش موهبتى به اهل بيت عليهم السلام داشته و نيرويى به نام «عصمت» در وجود آنان آفريده كه هر پليدى و ناپاكى را از آن ها دور مى كند و همواره پاك و خالى از گناه و خطا خواهند بود.
باید توجه داشت که نيروى عصمت كه در معصومين عليهم السلام وجود دارد، سبب سلب اختیار از آنان نمی شود. ائمه معصومین عليهم السلام هر چند از نظر عقلى براى آن ها هم امكان عصيان و نافرمانى وجود دارد، ولى عادتاً انجام چنين كارى بر آن ها محال است؛ به جهت مرتبه بالای عقل و تقوا، و از سوی دیگر دانش وسیعی که نسبت به گناهان و حقیقت و باطن معاصی دارند، موجب می گردد که نه تنها از آن منزجر گشته و تمایلی به ارتکاب آن نداشته باشند، بلکه حتّی فکر ارتکاب گناه نیز به ساحت ملکوتی فکر ایشان وارد نشود. نتيجه اين كه، اراده خداوند در اين آيه شريفه، اراده تكوينيّه است و عصمت باعث سلب اختيار و اراده ائمّه معصومين عليهم السلام نمى شود و آنها را مجبور بر ترك گناه و معصيت نمى نمايد، بلكه آن بزرگواران در كمال اختيار به سراغ گناه نمى روند.
رجس و پلیدی
«الرجس» به معنای پلیدی كه در اين آيه از آن سخن گفته شده، از همه بر طرف نشده، بلكه از افراد خاصّى كه در آيه آمده بر طرف گرديده است؛ علاوه بر اين كه آن «پليدى» هم پليدى خاصّى است كه از افراد خاصّى برطرف شده و تنها آنها نسبت به این پلیدی تطهير گرديده اند، چراکه تقواى عادى و معمولى شامل همه مسلمانان مى شود و پرهيز از گناهان و معاصى بر همه واجب است؛ امّا آن چه كه مقصود اين آيه است و مخصوص افراد خاصّى می باشد، بايد چيزى مخصوص و فراتر از تقواى معمولى باشد.
«الرِّجس»؛ گاه بر پليدي هاى ظاهرى مادّى اطلاق مى شود و گاه در پليدي هاى معنوى استعمال مى شود و گاه در هر دو به كار مى رود، رجس در آيات قرآن مجيد معناى عامى دارد و شامل هر گونه پليدى ظاهرى و معنوى و اخلاقى و عقيدتى و جسمى و روحى و روانى مى شود. بنابراين، خداوند متعال در آيه تطهير به اراده تكوينيّه هرگونه پليدى (با تمام وسعت معناى آن) را از اهل بيت عليهم السلام دور كرده و آنها را تطهير نموده است. دليل ما بر اين كه رجس در اين آيه شريفه شامل پليدي هاى مادّى و معنوى هر دو مى شود، اطلاق اين كلمه است؛ يعنى چون كلمه «الرجس» مقيّد به قيد و مشروط به شرطى نشده، و به طور مطلق و بدون قيد و شرط بيان شده، شامل هر نوع پليدى مى گردد.
تطهیر
«وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً» اين جمله در واقع تأكيد و تفسير جمله سابق (لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ) مى باشد. طبق اين آيه، «أَهْلَ الْبَيْتِ» از رجس و هر گونه پليدى به دور هستند و به اراده تكوينيّه الهيّه، مطهّر و پاك و داراى عصمت مطلقه هستند.
«أَهْلَ الْبَيْتِ» چه کسانی هستند؟
منظور از «اهل البيت» افراد خاصّى از خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله، يعنى على و فاطمه و حسن و حسين عليهم السلام و در رأس آن ها شخص پيامبر صلى الله عليه و آله مى باشد. علّامه طباطبائى در الميزان تعداد اين روايات را بيش از 70 روايت مى داند. و جالب اين كه بيشتر روايات مذكور در كتب دست اوّل اهل سنّت آمده است، از جمله: کتاب صحيح مسلم ، كه از معتبرترين كتاب هاى حديثى آن هاست. کتاب صحيح ترمذى، يكى از كتاب هاى شش گانه معتبر اهل سنّت[2]. کتاب المستدرك على الصّحيحين و ... [3]. برای نمونه در کتاب شواهد التنزیل حامد حسکایی از علمای اهل سنت از انس بن مالک نقل می کند:
«أَنَّ النَّبِيَّ ص كَانَ يَمُرُّ سِتَّةَ أَشْهُرٍ بِبَابِ فَاطِمَةَ عِنْدَ صَلَاةِ الْفَجْرِ فَيَقُولُ: الصَّلَاةَ يَا أَهْلَ الْبَيْتِ الصَّلَاةَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً.»، همانا نبی خدا صلی الله علیه و آله در مدت شش ماه برای نماز صبح به در خانه فاطمه س می رفت و می گفت: الصلاه (نماز) ای اهل بیت، خداوند مى خواهد پليدى و گناه را، فقط از شما اهل بيت دور كند و كاملًا شما را پاك سازد، و سه بار تکرار می کرد [4].
در اصول کافی از امام صادق علیه السلام نقل شده است:
«قَوْلُهُ إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً يَعْنِي الْأَئِمَّةَ ع وَ وَلَايَتَهُمْ مَنْ دَخَلَ فِيهَا دَخَلَ فِي بَيْتِ النَّبِيِّ ص »، مقصود از قول خداى تعالى: «خدا مي خواهد ناپاكى را از شما خانواده ببرد و شما را به خوبى پاكيزه كند. ائمه عليهم السلام و ولايت آنهاست، هر كس در ولايت آنها وارد شود در خانه پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله وارد شده است[5]. بنابراين، رواياتى كه «أَهْلَ الْبَيْتِ» را به پنج تن آل عبا عليهم السلام تفسير كرده، هم از نظر تعداد در حدّ بالايى است و همه اتّفاق بر صحّت آن دارند.
با توجه به تأكيدهاى موجود در آيه با كلمه إنّما و تأكيد (يُطَهِّرَكُمْ) با (تَطْهِيراً) و همچنين تأكيد بر دورى پليدى از اهل بيت، عصمت آنان فهميده مي شود؛ زيرا «رِجس» به معناى پليدى، ناپاكى و آلودگى است. اين واژه نُه بار در قرآن به كار رفته است، كه در برخى موارد به طور مشخص براى بيان پليدى ظاهرى و در برخى موارد براى بيان پليدى معنوى و باطنى است. با توجه به اين نكته كه در فرهنگ قرآن، بر هرگونه آلودگى ظاهرى و باطنى، رجس اطلاق مى شود، بنابراين نفى رجس به صورت مطلق به معناى اثبات عصمت است. در اين آيه شريفه، مقصود از «رجس»، مطلق گناه است، اعمّ از گناه اعتقادى يا گناه اخلاقى يا گناه عملى. بر اساس اراده خداوند، اهل بيت (عليهم السلام)، داراى تطهير مطلق اند و تطهير مطلق، با برخوردارى از مقام عصمت تلازم دارد و از آن جدا نمى شود[6].
علامه طباطبايى درباره واژه رجس و دلالت آيه بر عصمت اهل بيت مى نويسد: اين كلمه به هر معنا كه باشد، نسبت به انسان عبارت است از ادراكى نفسانى و اثرى شعورى كه از علاقه و دل بستگى قلب به اعتقادى باطل يا عملى زشت حاصل مى شود. وقتى مى گوييم انسان پليد، يعنى انسانى كه براى دل بستگى به عقايد باطل، يا عمل باطل دلش دچار پليدى شده است. با در نظر گرفتن اين كه كلمه رجس در آيه شريفه الف و لام دارد كه جنس را مى رساند، معنايش اين مى شود كه خدا مى خواهد تمامى انواع پليدي ها و هيئت هاى خبيثه و رذيله را از نفس شما ببرد؛ هيئت هايى كه اعتقاد حق و عمل حق را از انسان مى گيرد و چنين ازاله اى با عصمت الهى منطبق مى شود و آن عبارت است از صورت علميه اى در نفس كه انسان را از هر باطلى، چه عقايد و چه اعمال، حفظ مى كند. پس آيه شريفه يكى از ادلّه عصمت اهل بيت است[7].
خود آزمایی
1- منظور از رجس در آیه شریفه 33 سوره احزاب چیست؟
2- منظور از اهل بیت در آیه شریفه چه کسانی هستند؟
پی نوشت ها
[1] سوره احزاب آیه 33/ ترجمه مکارم
[2] کتب ستّة (کتاب های شش گانه) اهل سنّت که به اشتباه نزد عموم به صحاح ستّه شهرت یافته، معتبرترین کتب حدیث نزد اهل سنّت هستند که پس از قرآن کریم مهم ترین منابع دینی نزد ایشان به حساب می آیند. این کتاب ها عبارت اند از: 1-صحیح بخاری 2-صحیح مسلم 3-سنن ابی داود 4-سنن ترمذی 5-سنن این ماجه 6-سنن نسائی. البته ناگفته نماند که تمام این کتب شش گانه نزد اهل سنّت در یک درجه اعتبار قرار ندارند، به عنوان مثال کتاب صحیح بخاری و صحیح مسلم که به ادعای اهل سنّت احادیث صحیح را جمع آوری نموده، از درجه اعتبار بالاتری نسبت به چهار کتاب دیگر برخوردار است.
[3] برای مطالعه بیش تر و متن روایات: المیزان ج16 ص 315 الی 320
[4] شواهد التنزیل ج2 ص20
[5] اصول کافی ج2 ص293
[6] دلایل عصمت امام از دیدگاه عقل و نقل ص110
[7] ترجمه المیزان ج16 ص467
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت