مهمانی خدا

مقدّمه

رُوِيَ عَنِ النَّبِيِّ صلّی الله علیه و آله: «إِنَّ لِرَبِّكُمْ فِي أَيَّامِ‏ دَهْرِكُمْ‏ نَفَحَاتٍ‏ أَلَا فَتَعَرَّضُوا لَهَا». از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت شده است که: براى پروردگار شما در دوران عمرتان نسيم هاى رحمتى است، بهوش باشيد و خود را در معرض آن ها قرار دهید.⁽¹⁾

در میان دوازده ماه قمری در هر سال، یک ماه از آن متفاوت از تمام ماه های دیگر است. و آن قدر از آسمان، رحمت و برکت از ناحیه حق تعالی می بارد که در هیچ ماه دیگری این گونه شاهد نزول برکات معنوی نیستیم. به عبارت بهتر درهای آسمان در این ماه عزیز گشوده می شود و بندگان خدای مهربان مشمول نعمت های بی پایان معبود می شوند. و این همان کلامی است که رسول گرامی اسلام محمّد مصطفی صلّی الله علیه و آله در روایت بالا فرمودند. به حق و بدون هیچ تردیدی ماه مبارک رمضان یکی از مهم ترین و بزرگ ترین نسیم های رحمت الهی است که هر کس خود را در معرض آن قرار ندهد، از این فیض بزرگ محروم خواهد شد و ذلک هو الخسران المبین. در این ماه با عظمت سفره ضیافتی بر پا می شود که شبیهی برایش نیست و صاحب سفره، تمام بندگان خود را بر سر این سفره می خواند، همان طور که رسول دو سرا فرمودند: «شهرٌ دُعیتُم فیهِ إلی ضیافةِ اللهِ». ماهی که در آن به مهمانی خدا دعوت شده اید.⁽²⁾ در بزرگی و عظمت آن همین بس که، این ماه ظرف نزول دفعی کلام خدا، قرآن کریم است و در آن شبی است که حق تعالی آن را برتر از هزار ماه می داند و می فرماید: «لیلةُ القَدرِ خَیرٌ مِن ألفِ شَهرٍ»⁽³⁾، و تمام سرنوشت ها در آن شب، به دست ولیّ عصر علیه السّلام رقم می خورد. و برتر از تمام آن چه ذکر شد، ماه رمضان ماهی است که مفتخر است شاهد عروج قرآن ناطق، ولیّ مطلق، مظلوم دو عالم و امام حقّ حضرت امیرالمؤمنین علیه السّلام باشد و نام این ماه از مقارنت با نام ایشان آبرو بگیرد. امّا برای استفاده هر بیشتر از این ماه مبارک و غنیمت شمردن لحظات آن لازم است با عظمت و فضیلت این ماه بیشتر آشنا شویم تا بیش از پیش به این نکته آگاه گردیم که : «ماه رمضان یک فرصت طلائی است برای خدائی شدن». در این راستا به فرموده قرآن کریم، باید به اهل ذکر مراجعه کنیم،«فَسأَلُوا أهلَ الذِّکرِ إن کُنتُم لا تَعلَمونَ». از اهل ذکر بپرسید اگر نمی دانید.⁽⁴⁾ همان ها که قرآن کریم در هر عصر و زمان، در شب قدر به همراه ملائکه و روح بر قلب نازنینشان نازل می گردد، «تنزَّلُ المَلائِکةُ و الرّوحُ فیها بِإذنِ رَبِّهم مِن کُلِّ أمرٍ».⁽⁵⁾ و این مضمون روایات فراوانی است که به جهت تبرّک جستن از آن ها، توجّهتان را به برخی از آن روایات نورانی جلب می نمائیم: عن أبي جعفر علیه السّلام في قوله [تعالى‏] فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ، قال: «نحنُ أهلُ الذكرِ»، از امام باقر علیه السّلام روایت شده است که درباره این کلام خدای تعالی: از اهل ذکر بپرسید اگر نمی دانید، فرمودند: ما (اهل بیت) اهل ذکر هستیم.⁽⁶⁾ و باز هم از امام باقر علیه السّلام روایت شده است که درباره این کلام خدای تعالی: از اهل ذکر بپرسید اگر نمی دانید، فرمودند: «قال رسول الله (صلّى الله عليه و آله): الذِّكرُ أنا، وَ الأَئمَّةُ (عليهم السّلام)، أهلُ الذِّكرِ»، رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: ذکر (در آیه شریفه) من هستم و ائمّه علیهم السّلام اهل ذکر هستند.⁽⁷⁾ به امام باقر علیه السّلام عرض شد: «تعرفونَ ليلةَ القدرِ؟» آیا شما شب قدر را می شناسید؟ «فقالَ: و كَيفَ لا نَعرِفُ [ليلةَ القدرِ] وَ المَلائِكَةُ تَطُوفُ‏ بِنا فيها!» امام علیه السّلام فرمودند: چگونه نشناسیم [شب قدر را] در حالی که ملائکه در شب قدر به دور ما می گردند.⁽⁸⁾

حال با تمسّک به این روایات شریفه، گوش جانمان را به کلمات گهربار اهل ذکر و اولو العلم، خاندان عصمت علیهم السّلام می سپاریم و از چشمه سار معارف ایشان، پیرامون ماه مبارک رمضان بهره می گیریم.

استقبال رسول خدا صلّی الله علیه و آله از ماه مبارک رمضان و بسته شدن درهای جهنّم و گشوده شدن درهای بهشت

امام باقر عليه السّلام نقل مى‏نمايند كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم هنگامى كه ماه رمضان فرا رسيد، يعنى سه روز كه از شعبان باقى بود، به بلال فرمودند: در ميان مردم جار بزن. هنگامى كه مردم جمع شدند، پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم بالاى منبر رفته و خدا را حمد و ثنا گفته، سپس فرمودند: اى مردم! همانا اين ماه فرا رسيد؛ ماهى كه سَرور ماه هاست. شبى در آن است كه از هزار ماه بهتر است. درهاى جهنّم در آن بسته شده و درهاى بهشت در آن گشوده مى ‏گردد. كسى كه آن را درك كند و آمرزيده نشود، خداوند آن را از خود دور كند. و كسى كه پدر و مادر خود را درك كند (در زمان حیاتشان زنده باشد) و آمرزيده نشود، خداوند او را از خود دور كند. و كسى كه من نزد او ذكر شوم و بر من صلوات نفرستد، خداوند عزّ و جلّ او را از خود دور كند.⁽⁹⁾

در بند شدن شیاطین جنّی و گشوده شدن درهای آسمان

امير المؤمنين عليه السّلام فرمودند: هنگامى كه ماه رمضان فرا رسيد، رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم ايستادند و حمد و ثناى الهى را بجا آوردند. سپس فرمودند: اى مردم! خداوند شما را از شر دشمنان جنّيتان حفظ كرد. و فرمود: « ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ، بخوانيد مرا تا اجابت كنم شما را» و به شما وعده اجابت داد. آگاه باشيد كه بر هر شيطان رانده شده هفت فرشته گمارده شده است و تا پايان اين ماه آن شيطان رها نشود (و بدين ترتيب آن شياطين بر شما تسلّطى ندارند). آگاه باشيد كه از اوّلين شب آن درهاى آسمان گشوده مى‏ شود. آگاه باشيد كه دعا در آن مقبول است⁽¹⁰⁾

امام صادق عليه السّلام در آخر يك حديث طولانى فرمودند: درهاى آسمان در رمضان باز مى ‏شود، شياطين كُند و زنجير مى ‏شوند و اعمال مؤمنين پذيرفته مى ‏شود. ماه رمضان خوب ماهى است و در زمان رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم به اين ماه مرزوق (ماهى كه روزيش را داده اند) مى‏ گفتند.⁽¹¹⁾

البته باید توجّه داشت که، گرچه در ماه مبارک رمضان به فرموده امام علیه السّلام، شیاطین جنّی در بند هستند و قدرت اغواگری ندارند، امّا شیاطین انسی هم چنان به وسوسه و اغواگری خود مشغولند و گذشته از آن نفس انسانی هم از دعوت به گناه باز نمی ایستد و همین است سرّ این که در ماه مبارک رمضان هم-اگرچه کم تر از ماه های دیگر ولی-متأسّفانه شاهد ارتکاب برخی از گناهان هستیم که یکی از آن ها روزه خواری می باشد.

دعای رسول خدا صلّی الله علیه و آله به هنگام رؤیت هلال ماه مبارک رمضان

امام باقر عليه السّلام فرمودند: رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم هنگامى كه به هلال ماه رمضان مى‏ نگريستند، رو به قبله نموده و دعا مى ‏كردند:

«اللَّهُمَ‏ أَهِلَّهُ‏ عَلَيْنَا بِالْأَمْنِ وَ الْإِيمَانِ وَ السَّلَامَةِ وَ الْإِسْلَامِ وَ الْعَافِيَةِ الْمُجَلِّلَةِ وَ الرِّزْقِ الْوَاسِعِ وَ دَفْعِ الْأَسْقَامِ وَ تِلَاوَةِ الْقُرْآنِ وَ الْعَوْنِ عَلَى الصَّلَاةِ وَ الصِّيَامِ اللَّهُمَّ سَلِّمْنَا لِشَهْرِ رَمَضَانَ وَ سَلِّمْهُ لَنَا وَ تَسَلَّمْهُ مِنَّا حَتَّى يَنْقَضِيَ شَهْرُ رَمَضَانَ وَ قَدْ غَفَرْتَ لَنَا». ترجمه: خداوندا! هلال اين ماه را همراه با امنيت، ايمان، سلامتى، اسلام، تندرستى كامل، رزق گسترده، برطرف نمودن بيماري ها، تلاوت قرآن و كمك براى نماز و روزه به ما بنمايان. خدايا! ما را براى ماه رمضان سالم نگهدار و اين ماه را نيز براى ما سالم بدار و آن را از جانب ما نيز سالم بدار تا اين كه ماه رمضان پايان پذيرد و تو حتماً و قطعاً ما را آمرزيده باشى.

آن گاه رو به مردم نموده و مى ‏فرمودند: اى مسلمانان! هنگامى كه هلال ماه رمضان ظاهر شد، شيطان هاى رانده شده زنجير مى ‏شوند؛ درهاى آسمان، درهاى بهشت ها و درهاى رحمت گشوده مى‏ شوند؛ درهاى جهنّم بسته شده، دعا مستجاب شده و به هنگام هر افطار خداوند آزاد شدگانى دارد كه آن ها را از آتش جهنّم آزاد مى ‏كند و هر شب منادى ندا مى ‏دهد: «آيا سائلى هست؟ آيا استغفار كننده ‏اى هست؟ خدايا! به هر خرج ‏كننده ‏اى عوض و به هر بخيلى تلف عنايت فرما» و هنگامى كه هلال شوال حلول كند، به مؤمنين ندا مى كنند: بامدادان براى گرفتن جايزه برويد كه آن روز، روز جايزه است. آن گاه امام باقر عليه السّلام فرمودند: هان سوگند به كسى كه جانم به دست اوست، اين جايزه درهم و دينار نيست.⁽¹²⁾

شرط خروج از گناهان در ماه مبارک رمضان

امام باقر عليه السّلام به جابر فرمودند: اى جابر! كسى كه به ماه رمضان برسد و روز آن را روزه گرفته، پاره اى از شبش را عبادت كند، فرج و زبان خود را حفظ كرده، چشمش را از حرام بپوشاند و از آزار مردم بپرهيزد، همانند روزى كه از مادر متولّد شده از گناهان بيرون مى رود. جابر مى‏ گويد گفتم: فدايت گردم؛ چه حديث خوبى! حضرت فرمودند: و چه شرط سختى!⁽¹³⁾

فضائل ماه مبارک رمضان

امام باقر عليه السّلام فرمودند: رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم در آخرين جمعه شعبان سخنرانى نموده و پس از حمد و ثناى خداوند فرمودند: اى مردم! نزديك است ماهى فرا برسد كه در آن شبى است بهتر از هزار ماه و آن ماه، ماه رمضان است. خداوند روزه آن را واجب نموده و عبادت يك شب را با نمازى مستحب مانند عبادت هفتاد شب با نمازى مستحب در ساير ماه ها قرار داده است. و پاداش كسى را كه در اين ماه مبادرت به عمل خير و نيك مستحبّى بنمايد، مانند پاداش كسى قرار داده است كه واجبى از واجبات خداى عزّ و جلّ را بجا آورد. و كسى كه واجبى از واجبات خداوند را بجا آورد، مانند كسى است كه هفتاد واجب را در ساير ماه ها بجا آورد. و آن ماه صبر است. و همانا ثواب صبر، بهشت است. و آن ماه مواسات (يارى نمودن) است. و آن ماهى است كه خداوند در آن رزق مؤمنين را افزايش مى‏ دهد. كسى كه به مؤمن روزه‏ دارى در آن افطار بدهد، به خاطر اين عمل (پاداش) آزادى يك بنده و آمرزش گناهان گذشته ‏اش را خواهد داشت. عرضه داشتند: اى رسول خدا! همه ما توانايى افطارى دادن به روزه‏ دار را نداريم. آن حضرت صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم فرمودند: همانا خداوند كريم است، به كسى هم كه جز بر مقدارى شير مخلوط با آب، كه روزه‏دارى با آن افطار كند يا شربت آب گوارايى يا چند دانه خرماى ريز توانايى ندارد و نمى ‏تواند بيش از اين بدهد، نيز اين ثواب را عنايت مى فرمايد. و كسى كه در آن بر بنده خود آسان گيرد، خداى عزّ و جلّ نيز در حساب بر او آسان گيرد. و آن شهرى (ماهی) است كه اوّلش رحمت، وسطش آمرزش و آخرش اجابت و آزادى از آتش است. و در آن شما از چهار چيز بى ‏نياز نيستید. دو چيزى كه خداوند را با آن راضى مى ‏كنيد و دو چيز است كه شما به هيچ وجه از آن بى ‏نياز نيستيد: دو چيزى كه خداوند را با آن راضى مى‏ كنيد، گواهى به اين است كه هيچ خدايى جز خداى يگانه نيست و همانا من رسول خداوند هستم و دو چيزى كه شما به هيچ وجه از آن بى ‏نياز نيستند، اين است كه حاجت هاى خود و بهشت را از خداوند خواسته، از خدا عافيت (تندرستى) را بخواهيد و از جهنّم به او پناه ببريد.⁽¹⁴⁾

کسانی که در ماه مبارک رمضان از آتش جهنّم رها نمی گردند

امام صادق عليه السّلام فرمودند: همانا خداوند در شبى از ماه رمضان آزاد شدگانى از آتش دارد، مگر كسى كه با مست‏ كننده ‏ا ى افطار كند، كينه ‏توزى كند يا صاحب شطرنج باشد.⁽¹⁵⁾

البته نکته ای که در این جا لازم به ذکر است این است که روایتی که بیان شد، قسمتی از موانع آمرزش و رهائی از آتش جهنّم در ماه مبارک رمضان است که تنها مِن باب نمونه روایتی از آن نقل شد و الّا در تمام اعمال عبادی، تقوا و خلوص نیّت برای پذیرفته شدن عبادت به درگاه احدیّت شرط و لازم است، و در صورتی که روزه دار آن را رعایت نکند، از عذاب جهنّم رهایی نخواهد یافت، چراکه خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: «إنَّما یَتَقَبَّلُ اللهُ مِنَ المُتَّقینَ» فقط و فقط خداوند از اهل تقوا قبول می کند.⁽¹⁶⁾ همچنین امام صادق علیه السّلام درباره آثار و پیامدهای ریاء در عمل و عدم رعایت خلوص نیّت می فرمایند: رياء مكن به عمل خود در مقابل مخلوقى كه قدرت ندارد كسى را زنده كند و يا بميراند، و هيچ گونه توانايى ندارد كه تو را از چيزى بى ‏نياز كند. و رياء درختى است كه ميوه و نتيجه آن شرك پنهانى است، و ريشه و منشأ آن نفاق است، و روز قيامت به شخص منافق كه ريا كار است گفته مى ‏شود: اجر و مزد خود را از كسى بگير كه براى او عمل كردى. پس هنگام‏ عبادت و طاعت، متوجّه خود باش كه براى كه عبادت مى ‏كنى و كه را مى‏ خوانى و از كه اميدوار هستى و از كه مى‏ ترسى. و بدان كه تو نمى ‏توانى چيزى را از ضمير و فكر خود، از پروردگار متعال پنهان بدارى، و از آن چه در دل بگيرى خداوند آگاه است، و تو خودت، خود را فريب مى ‏دهى و خداوند هرگز غفلت نكرده و گول نمى‏ خورد. خداوند متعال مى ‏فرمايد: «يُخادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ ما يَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما يَشْعُرُونَ». منافقين خدعه مى ‏كنند با خدا و مؤمنين، و نمى‏ دانند كه آنان خود را خدعه كرده و خود را فريب مى‏ دهند⁽¹⁷⁾ و اغلب اوقات رياء در چشم و در حرف زدن و در خوردن و آشاميدن و در راه رفتن و در مجالست و در لباس و در خنده‏ رويى و نماز و روزه و جهاد و حج و تلاوت كلام اللَّه مجيد و عبادات ديگر، صورت مى ‏گيرد. يعنى در رفتار و گفتار و كردار خود تظاهر به تقوى و عبادت خدا و خضوع و خشوع و توجّه به پروردگار متعال مى‏ نمايد ولى باطناً قصد و فكر او خود نمايى و نشان دادن به مردم و جلب نفوس است. پس كسى كه قلب او در مقابل خداوند متعال اخلاص پيدا كرده، و در پيشگاه عظمت آفريدگار جهان خاضع و خاشع گشته و خود را پس از كمال كوشش و مجاهده، در بندگى مقصّر ببيند؛ خواهد يافت كه مجاهده و كوشش او مورد تقدير و شكر واقع شده، و از جمله كسانى خواهد بود كه اميد استخلاص از رياء و نفاق براى او هست، مشروط به آنكه در اين راه استقامت ورزيده و پايدار باشد.⁽¹⁸⁾

و چقدر خسران است از برای کسی که در ماه رمضان بخشیده نشود. هشام بن حكم، از امام صادق عليه السّلام روايت كرده است، كه آن حضرت فرمودند: كسى كه در ماه رمضان آمرزيده نشود، تا ماه رمضان آينده آمرزيده نمى ‏شود، مگر آن كه در عرفه حاضر شده باشد.⁽¹⁹⁾

شب قدر چه شبی است؟

راوى مى گويد: از امام باقر عليه السّلام پرسيدم شب مباركى كه در آيه: « إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ..همانا ما آن (قرآن) را در شب مباركى نازل كرديم».⁽²⁰⁾ آمده است، چه شبى است؟ آن حضرت عليه السّلام فرمودند: اين شب، شب قدر است كه در هر سال در دهه آخر ماه رمضان قرار دارد. و قرآن نازل نشده، مگر در شب قدر. خداى عزّ و جلّ مى‏ فرمايد: « فِيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ‏. در اين شب همه چيز با حكمت الهى مشخّص و معيّن مى‏ شود».⁽²¹⁾ در اين شب هر خير و شر، طاعت و معصيت، تولّد و مرگ و رزقى از آن شب به مدّت يك سال معيّن و مشخّص مى‏ شود. و آن چه قرار است در اين‏ شب واقع شود، حتماً اتّفاق خواهد افتاد؛ البته خداوند مى‏ تواند هر چيزى را تغيير دهد. عرض كردم: «لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ. شب قدر بهتر از هزار ماه است».⁽²²⁾ يعنى چه؟ آن حضرت عليه السّلام فرمودند: انواع اعمال نيك و خوبي ها در اين شب بهتر از همين اعمال در هزار ماه است كه در آن شب قدر نباشد. و اگر خداوند ثواب مؤمنين را دو چندان مى ‏نمود، آنان به چنين ثوابى نمى ‏رسيدند و در هر حال خداوند است كه حسنات آنان را دو چندان مى ‏نمايد.⁽²³⁾

چگونه شب قدر را درک کنیم؟

امام باقر عليه السّلام فرمودند: همانا هنگامى كه پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم از عرفات بازگشته و رهسپار مِنى بودند، وارد مسجد شدند. مردم گرد آن حضرت جمع شده و درباره ليلة القدر از ایشان سؤال كردند. حضرت در آنجا سخنرانى نموده و پس از ثناى الهى فرمودند: هر كدام از شما كه در باره شب قدر از من سؤال كنيد، آن را از شما پنهان نمى ‏كنم. چون همانا من نيز آن را نمى‏دانم. اى مردم! بدانيد همانا هر كسى با صحّت و سلامت به ماه رمضان برسد و روزش را روزه گرفته، مقدارى از شبش را عبادت كند، مراقب نمازش باشد و به نماز جمعه ‏اش و نماز عيد فطر برود، قطعاً شب قدر را درك كرده و به جايزه پروردگار دست يافته است. راوى مى‏گويد: امام صادق عليه السّلام فرمودند: بخدا سوگند به جوايزى رسيده است كه مانند جوايز بندگان نيست.⁽²⁴⁾

روش پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله در ماه مبارک رمضان

راوى مى‏ گويد: روش رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم اين بود كه به هنگام فرا رسيدن ماه رمضان هر اسيرى را آزاد و به هر سائلى مالى عطا مى ‏نمود.⁽²⁵⁾

دستور العمل پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله در ماه مبارک رمضان

امام رضا از پدران بزرگوارشان از امير المؤمنين عليهم السّلام نقل فرمودند كه: روزى پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه و آله سخنرانى كرده، فرمودند: اى مردم، ماه خدا با بركت‏ و رحمت و مغفرت به شما رو كرده است، ماهى كه نزد خدا از تمام ماه ها برتر است و روزهايش بهترين روزها و شبهايش بهترين شب ها و ساعاتش بهترين ساعات است و آن ماهى است كه در آن ماه به مهمانى خدا دعوت شده ‏ايد و در آن از اهل كرامت خدا گشته ‏ايد، نفس هايتان در اين ماه تسبيح و خوابتان در آن عبادت است و اعمالتان در آن مقبول است و دعايتان مستجاب، پس با نيّت هاى صادق و قلب هاى پاك از خدا بخواهيد كه شما را به روزه گرفتن و تلاوت آيات قرآن موفّق نمايد، زيرا بدبخت كسى است كه در اين ماه عظيم از غفران خداوند محروم ماند، با گرسنگى و تشنگى اين ماه گرسنگى و تشنگى قيامت را به ياد آوريد، به فقراء و مساكين خود صدقه بدهيد، بزرگان خود را احترام كنيد، به اطفال خود مهربانى كنيد، با خويشان خود ارتباط برقرار كنيد، زبان هايتان و چشم هايتان را از آن چه نگاه كردنش حلال نيست حفظ كنيد، و گوش هايتان را از آن چه شنيدنش جايز نيست ببنديد، به يتيم هاى مردم مهربانى كنيد تا بر يتيم هاى شما مهربانى كنند، از گناهانتان به درگاه خداوند توبه كنيد و در اوقات نماز دست به دعا برداريد، زيرا آن اوقات بهترين ساعات است، و خداوند در آن مواقع با نظر رحمت به بندگان خود مى نگرد، هر گاه با او مناجات كنند، جوابشان را مي دهد، هر گاه او را صدا كنند، پاسخشان را مى ‏دهد و هر گاه از او درخواستى كنند، دعايشان را مستجاب مى‏ گرداند. اى مردم! جان هايتان در گرو اعمالتان است، با استغفار آن ها را آزاد كنيد، پشت هايتان از گناهان سنگين شده است، آن ها را با سجده‏ هاى طولانى سبك كنيد، و بدانيد كه خداوند متعال به عزّت خويش قسم خورده است كه نمازگزاران و سجده‏ كنندگان را در قيامت- كه همه براى خداوند جهانيان بر مي خيزند- عذاب نكند و با آتش نترساند. اى مردم هر كس در اين ماه، روزه‏ دارى مؤمن را افطارى دهد در مقابل اين كار نزد خداوند، ثواب آزاد سازى يك برده و نيز بخشش گناهان گذشته ‏اش را خواهد داشت، مردم گفتند: يا رسول اللَّه! همه ما توان اين كار را نداريم، حضرت فرمودند: آتش را از خود دفع كنيد و لو با تكّه‏ اى از يك خرما، آتش را از خود دفع كنيد و لو با يك جرعه آب. اى مردم! هر كس در اين ماه، خوش خلق باشد، در روزى كه قدم ها بر صراط، لرزان است، او از آن جا به امان خواهد گذشت، و هر كس در اين ماه بر برده‏ هايش آسان بگيرد، خداوند در حسابرسى بر او آسان خواهد گرفت، و هر كس در اين ماه شرّ خود را از ديگران دور كند، خداوند در روزى كه به ملاقاتش خواهد آمد، غضبش را از او دور مي كند، و هر كس در اين ماه، يتيمى را اكرام كند، خداوند او را در روزى كه به ديدارش خواهد رفت، اكرام خواهد نمود. و هر كس در اين ماه صله رحم كند، خداوند او را در روزى كه ملاقاتش مي كند، به رحمت خود پيوند مي دهد، و هر كس در اين ماه قطع رحم كند، خداوند رحمتش را- در روزى كه او خدا را ملاقات مي كند- از او قطع خواهد كرد، و هر كس در اين ماه يك نماز مستحبّى بخواند، خداوند دورى از آتش را بر او حتمى مي گرداند، و هر كس در اين ماه فريضه ‏اى انجام دهد ثواب كسى را دارد كه در ماه هاى ديگر هفتاد فريضه انجام داده باشد، و هر كس در اين ماه بر من بسيار صلوات فرستد، كفّه ميزان اعمالش در روزى كه ترازوها سبك است، سنگين خواهد بود، و هر كس در اين ماه آيه‏اى از قرآن بخواند اجر كسى كه قرآن را در ماه هاى ديگر ختم كند خواهد داشت. اى مردم درهاى بهشت در اين ماه باز است، از خداوند بخواهيد كه آن ها را بر شما نبندد. درهاى جهنّم بر شما بسته است، از خداوند بخواهيد كه آن ها را بر شما باز نكند، و شياطين در بند هستند، از خداوند بخواهيد كه آنان را بر شما مسلّط نكند...

افضل اعمال ماه مبارک رمضان

(ادامه حدیث گذشته)... امير المؤمنين عليه السّلام فرمودند: من برخاستم و گفتم: يا رسول اللَّه! با فضيلت ‏ترين كار در اين ماه چيست؟ حضرت فرمودند: يا ابا الحسن! افضل اعمال در اين ماه، پرهيز از محرّمات الهى است؛...

رسول خدا صلّی الله علیه و آله برای شهادت امیرالمؤمنین علیه السّلام گریه می کنند

... و سپس گريستند. عرض كردم يا رسول اللَّه! چه چيز باعث گريه شما شد؟! حضرت فرمودند: يا علىّ! به خاطر آن عملى كه در اين ماه نسبت به تو خواهد شد گريه مي كنم، گويا تو را مي بينم كه مشغول نماز هستى و شقى‏ترين افراد بشر (چه در گذشته و چه در آينده)، برادر و هم مسلك كسى كه ناقه ثمود را از پا در آورد، برخاسته، و ضربه ‏اى بر فرق سرت فرود مى ‏آورد و محاسنت را [با خون‏] خضاب مي كند، امير المؤمنين عليه السّلام ادامه دادند: عرض كردم: يا رسول اللَّه! در اين حال دينم سالم است؟ فرمودند: بله دينت سالم است. سپس فرمودند: يا علىّ! هر كس تو را به قتل رساند مرا به قتل رسانده است، و هر كس از تو بدش بيايد از من بدش آمده است، و هر كس به تو ناسزا گويد، مرا ناسزا گفته است، زيرا تو از من و مانند خودم هستى، روح تو از روح من و گِل تو از گِل من است، خداوند تبارك و تعالى من و تو را آفريد و من و تو را برگزيد و مرا براى نبوّت انتخاب كرد و تو را براى امامت، پس هر كس امامت تو را انكار كند، نبوّت مرا انكار كرده است، اى علىّ! تو وصيّ و پدر نوه‏ هاى منى و دامادم هستى، تو در زمان حيات و بعد از مماتم جانشين من بر امّتم هستى، امر تو، امر من و نهى تو، نهى من است، قسم به كسى كه مرا به نبوّت برگزيد و مرا اشرف مخلوقات قرار داد، تو حجّت خدا بر مردم و امين او بر اسرارش و جانشين او بر بندگانش هستى.⁽²⁶⁾

پاداش مؤمنین در هر روز از ایّام ماه مبارک رمضان

سعيد بن جبير مى‏ گويد از ابن عبّاس پرسيدم: كسى که رمضان را روزه بگيرد و حقّ آن را بشناسد، چه پاداشى دارد؟ او در جواب گفت: آماده شو ابن جبير تا چيزى به تو بگويم كه گوش هايت آن را نشنيده و بر دلت نگذشته است. و خود را براى آنچه كه از من پرسيدى فارغ ساز كه آن چه پرسيدى علم اوّلين و آخرين است. سعيد بن جبير مى ‏گويد: رفتم و فردا به هنگام طلوع فجر به سرعت خودم را به او رسانيده، نماز صبح را خواندم و مطلب را يادآورى كردم. او به من رو كرده و گفت: آنچه را مى‏ گويم بشنو. از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم شنيدم كه فرمودند: اگر مى ‏دانستيد در رمضان چه پاداشى براى شما نهفته است، بيش از اين شكر مى ‏كرديد.

(شب اوّل) هنگامى كه شب اوّل آن فرا رسيد، خداوند حتماً گناهان امّتم را مى ‏بخشد؛ همه آن را؛ آشكار و پنهان آن را و دو هزار هزار (دو ملیون) درجه شما را بالا مى‏ برد و پنجاه شهر براى شما مى ‏سازد.

(روز دوّم) و در روز دوّم خداوند در مقابل هر گامى كه در آن روز بر مى ‏داريد، عبادت يك سال و ثواب يك پيامبر و روزه يك سال را براى شما مى ‏نويسد.

(روز سوّم) و در روز سوّم خداوند در مقابل هر مويى كه در بدن هاى شماست، گنبدى در بهشت از درّى سفيد كه در بالاى آن دوازده هزار خانه از نور و در پايين آن نيز دوازده هزار خانه از نور است و در هر خانه هزار تخت و بر هر تخت حوريه ‏اى است، عطا مى ‏نمايد كه در هر روز هزار فرشته كه هر فرشته ‏اى هديه ‏اى به همراه دارد پيش شما مى‏ آيند.

(روز چهارم) و در روز چهارم خداوند در بهشت جاويد هفتاد هزار قصر به شما عطا مى ‏نمايد كه در هر قصر هفتاد هزار خانه وجود دارد و در هر خانه پنجاه هزار تخت است كه بر هر تختى حوريه‏ اى است؛ در مقابل هر حوريه‏ اى هزار دختر بچه خردسال است كه لباس آن ها بهتر از دنيا و آنچه در آن است، مى ‏باشد.

(روز پنجم) در روز پنجم خداوند در جنة المأوى (نوعى از بهشت) هزار شهر به شما عطا مى‏ كند كه در هر شهر هفتاد هزار خانه و در هر خانه ‏اى هفتاد هزار سفره غذا هست. و بر هر سفره هفتاد هزار كاسه است كه در هر كاسه‏اى شصت هزار نوع غذا هست كه هيچ كدام از آن ها شبيه يك ديگر نيست.

(روز ششم) در روز ششم خداوند صد هزار شهر در بهشت به شما عطا مى ‏كند كه در هر شهرى صد هزار خانه و در هر خانه ‏اى صد هزار تخت از طلا هست كه درازى هر تخت هزار ذراع است. و بر هر تختى همسرى از حور العين است كه سى هزار زلف جلو پيشانى دارد كه با درّ و ياقوت بافته شده است كه هر زلفى را صد كنيز حمل مى ‏كنند.

(روز هفتم) در روز هفتم خداوند در جنة النّعيم (بهشت نعمت) ثواب چهل هزار شهيد و چهل هزار صدّيق را به شما عنايت مى ‏فرمايد.

(روز هشتم) در روز هشتم خداوند مانند عمل شصت هزار عابد و شصت هزار زاهد را به شما عطا مى ‏نمايد.

(روز نهم) در روز نهم خداوند آنچه را كه به هزار عالم، هزار معتكف و هزار جنگجوى در جبهه عنايت مى ‏نمايد، به شما نيز عطا مى‏ فرمايد.

(روز دهم) در روز دهم هفتاد هزار حاجت شما را برآورده نموده و خورشيد، ماه، ستارگان، چهارپايان، پرندگان و هر سنگ و گلى و هر خشك و ترى و ماهي هاى درياها و برگ هاى درختان براى شما استغفار مى ‏كنند.

(روز یازدهم) در روز يازدهم ثواب چهار حجّ و چهار عمره را براى شما مى ‏نويسد كه هر حجّى همراه با پيامبرى از پيامبران و هر عمره ‏اى همراه با صدّيق يا شهيدى باشد.

(روز دوازدهم) در روز دوازدهم گناهان شما را تبديل به حسنات نموده و حسنات شما را دو چندان ساخته و در مقابل هر حسنه‏ اى يك هزار هزار (یک ملیون) حسنه براى شما مى ‏نويسد.

(روز سیزدهم) در روز سيزدهم خداوند به عدد هر سنگ و گلى بين مكّه و مدينه، شفاعتى را به شما عطا مى ‏فرمايد.

(روز چهاردهم) در روز چهاردهم گويا آدم و نوح عليهما السّلام و بعد از آن ها ابراهيم و موسى عليهما السّلام و بعد از آن ها داود و سليمان عليهما السّلام را ملاقات كرده و با هر پيامبرى دويست سال خدا را عبادت كرده ‏ايد.

(روز پانزدهم) در روز پانزدهم تمامى حاجت ها [يا ده حاجت‏] از حاجت هاى دنيا و آخرت را برآورده نموده، آنچه را به حضرت ايّوب عليه السّلام عطا نموده به شما نيز عطا مى‏ نمايد، دعاى شما را اجابت مى ‏نمايد، حمل‏كنندگان عرش براى شما استغفار مى‏ كنند و در روز قيامت چهل نور به شما عطا مى ‏نمايد: ده تا طرف راست، ده تا طرف چپ، ده تا روبرو و ده تا پشت سر.

(روزشانزدهم) در روز شانزدهم هنگامى كه از قبر خارج شويد، شصت لباس به شما عطا مى‏ نمايد كه آن ها را مى ‏پوشيد و نيز شترى كه سوار آن مى‏ شويد و پاره ابرى براى شما مى ‏فرستد كه در گرماى آن روز بر شما سايه مى ‏افكند.

(روز هفدهم) هنگامى كه روز هفدهم فرا رسد، خداى عزّ و جلّ مى‏ فرمايد: همانا و قطعاً و محققاً شما و پدرانتان را آمرزيده و سختي هاى روز قيامت را از شما برداشتم.

(روز هجدهم) هنگامى كه روز هيجدهم فرا رسد، خداى تبارك و تعالى به جبرئيل، ميكائيل، اسرافيل، حمل‏ كنندگان عرش و كرسى و كروبيان دستور مى‏ دهد كه تا سال آينده براى امّت محمد صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم استغفار نمايند و در روز قيامت ثواب جنگجويان اسلام در بدر را به شما عطا مى ‏فرمايد.

(روز نوزدهم) هنگامى كه روز نوزدهم فرا رسد فرشته ‏اى در آسمان ها و زمين باقى نمى ‏ماند، مگر اين كه براى زيارت قبرهاى شما در هر روز از پروردگار خويش اجازه مى‏ گيرند و همراه با هر يك از فرشتگان هديه و نوشابه ‏اى است.

(روز بیستم) هنگامى كه روز بيستم فرا رسيد، خداوند براى شما هفتاد هزار فرشته مى ‏فرستد كه شما را از شرّ هر شيطان رانده ‏شده‏ اى حفظ نمايد؛ در مقابل هر روزى كه روزه مى‏ گيريد روزه صد سال را براى شما مى ‏نويسد؛ بين شما و جهنّم خندقى قرار مى ‏دهد؛ ثواب كسى را كه تورات، انجيل، زبور و فرقان را تلاوت نموده است، به شما عطا مى ‏فرمايد؛ به تعداد هر پرى كه بر جبرئيل است، عبادت يك سال را براى شما مى‏ نويسد؛ ثواب تسبيح عرش و كرسى‏ را براى شما نوشته و به شماره هر آيه ‏اى از قرآن هزار حور العين را به شما مى ‏دهد.

(روز بيست و يكم) در روز بيست و يكم خداوند قبرهاى شما را هزار فرسخ وسعت مى‏ بخشد و تاريكى و وحشت را از شما برداشته و قبرهاى شما را مانند قبرهاى شهدا و صورت هايتان را مانند صورت يوسف بن يعقوب عليهما السّلام مى ‏نمايد.

(روز بیست و دوّم) در روز بيست و دوّم خداوند همان گونه كه فرشته مرگ را براى پيامبران مى ‏فرستد، او را براى شما مى‏ فرستد؛ ترس منكر و نكير را از شما برداشته و شما را از همّ و غمّ دنيا و عذاب آخرت رهايى مى ‏دهد.

(روز بيست و سوّم) در روز بيست و سوّم همراه با پيامبران، صدّيقين، شهدا و صالحان از پل صراط مى‏ گذريد و گويا همه يتيمان امّتم را سير كرده و همه برهنگان امّتم را پوشانده ‏ايد.

(روز بيست و چهارم) در روز بيست و چهارم از دنيا نمى‏ رويد، تا اين كه هر كدام از شما مكان خود را در بهشت ببينيد و به هر كدام از شما ثواب هزار مريض و هزار غريب كه در راه خدا (از وطن خود) خارج شده ‏اند و ثواب آزاد كردن هزار بنده از فرزندان اسماعيل را عطا مى ‏نمايد.

(روز بيست و پنجم) در روز بيست و پنجم خداوند در زير عرش هزار گنبد سبز براى شما مى‏ سازد كه بر سر هر گنبد خيمه‏ اى از نور است. خداى تبارك و تعالى مى فرمايد: اى امّت محمّد! من پروردگار شما و شما بندگان و كنيزان من هستيد. در سايه عرش من در اين گنبدها بنشينيد و بخوريد و بياشاميد؛ گوارايتان باد. هيچ ترسى نداشته و اندوهگين نخواهيد شد. اى امّت محمّد! به عزّت و جلالم سوگند قطعاً و حتماً به گونه ‏اى شما را به بهشت مى‏ فرستم كه اوّلين و آخرين از شما به شگفتى آيند و همانا و محققاً بر سر هر كدام از شما هزار تاج از نور خواهم گذاشت و هر كدام از شما را بر شترى كه از نور آفريده شده سوار خواهم كرد؛ شترى كه افسار آن نيز از نور است و در اين افسار هزار حلقه از طلاست؛ در هر حلقه ‏اى فرشته ‏اى از فرشتگان ايستاده و هر فرشته ميله ‏اى از نور در دست دارد. و بدين شكل بدون حساب وارد بهشت مى‏ شويد.

(روز بيست و ششم) هنگامى كه روز بيست و ششم فرا رسد، خداوند با نظر رحمت به شما مى ‏نگرد و همه گناهانتان را مى ‏بخشد، مگر خون ها و اموال (حقّ الناس) و در هر روز هفتاد بار خانه ‏هايتان را از غيبت، دروغ و تهمت پاك مى ‏نمايد.

(روز بيست و هفتم) هنگامى كه روز بيست و هفتم فرا رسد، گويا هر مرد و زن مؤمنى را يارى كرده، هفتاد هزار برهنه را پوشانده، به هزار جنگجوى در جبهه خدمت كرده و هر كتابى را كه خداوند بر پيامبران خود نازل نموده است، قرائت كرده باشيد.

(روز بيست و هشتم) در روز بيست و هشتم خداوند در بهشت جاويد صد هزار شهر از نور براى شما قرار مى ‏دهد؛ در جنّت المأوى (نوعى از بهشت) صد هزار قصر از نقره، در جنّت النّعيم (بهشت نعمت) صد هزار خانه از عنبر اشهب (نوعى عنبر خالص)، در جنّت فردوس (نوعى از بهشت) صد هزار شهر كه در هر شهرى هزار اتاق است، در بهشت جاويد صد هزار منبر از مُشك كه درون هر منبرى هزار خانه از زعفران و در هر خانه ‏اى هزار تخت از درّ و ياقوت و بر هر تختى همسرى از حور العين هست، به شما عطا مى ‏نمايد.

(روز بيست و نهم) هنگامى كه روز بيست و نهم فرا رسد خداوند يك هزار هزار (یک ملیون) محله به شما عطا مى ‏كند كه درون هر محله ‏اى گنبد سفيد است و در هر گنبدى تختى از كافور سفيد كه بر اين تخت هزار رختخواب از سندس سبز است و بر هر رختخوابى حور العين است كه هفتاد هزار لباس پوشيده است؛ هشتاد هزار زلف جلو پيشانى داشته و هر زلفى با درّ و ياقوت زينت شده است.

(روز سى‏ ام) و در روز سى ‏ام خداوند در مقابل هر روزى كه سپرى كرده ‏ايد، ثواب هزار شهيد و هزار صدّيق را براى شما نوشته و عبادت پنجاه سال را براى شما مى ‏نويسد؛ در مقابل هر روز روزه، روزه دو هزار روز را براى شما نوشته و به شماره آنچه كه رود نيل مى‏ روياند، درجات شما را بالا مى ‏برد و خلاصى از آتش و جواز عبور از پل صراط و ايمنى از عذاب را براى شما مى ‏نويسد؛ بهشت دَرى بنام ريّان (سيراب) دارد كه تا روز قيامت باز نمى ‏شود، آن گاه براى مردان و زنان روزه‏ دار امّت محمّد صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم گشوده مى‏ شود. آنگاه «رضوان» خزانه‏ دار بهشت ندا مى‏ دهد: اى امّت محمّد! به درب «ريّان» بياييد. و بدين ترتيب، امّت من از اين در وارد بهشت مى ‏شوند. اكنون اگر كسى در ماه رمضان آمرزيده نشود، در كدام ماه آمرزيده خواهد شد؟! هيچ نيرو و قدرتى نيست، مگر از خداى بلند مرتبه و بزرگ.⁽²⁷⁾

ناگفته نماند که درک نعمت ها و پاداش هائی که خدای متعال برای روزه داران حقیقی این ماه عزیز قرار داده است از عهده و طاقت بشری که در قفس کوچک و محدود دنیا اسیر است و مرغ جانش را به آسمان رحمت خدا پرواز نداده، تا حدودی غیر ممکن است، امّا بزرگی و کرامت و حکمت بی انتهای پروردگار، در فهم این مطلب بسیار راه گشا می باشد؛ و البته باید بدانیم که کسی مشمول این نعمت های بزرگ حضرت حق می شود که ارکان و شرائط صحّت و قبولی اعمال ماه مبارک رمضان را به درگاه خدای متعال به جا آورده باشد. و امّا به قول معروف مهم تر از تحصیل این پاداش ها، نگهداری از آن هاست که خود بسی همّت بلند و تلاش متعالی می طلبد. چه بسیار گناهانی که موجب ابطال و حبط و نابودی اعمال می شوند. خدای متعال در قرآن کریم می فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى كَالَّذِي يُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِر فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوانٍ عَلَيْهِ تُرابٌ فَأَصابَهُ وابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْداً لا يَقْدِرُونَ عَلى‏ شَيْ‏ءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِين». یعنی: اى كسانى كه ايمان آورده ‏ايد! بخشش هاى خود را با منّت و آزار، باطل نسازيد! همانند كسى كه مال خود را براى نشان دادن به مردم، انفاق مى‏ كند و به خدا و روز رستاخيز، ايمان نمى‏ آورد، (كار او) همچون قطعه سنگى است كه بر آن، (قشر نازكى از) خاك باشد (و بذرهايى در آن افشانده شود) و رگبار باران به آن برسد، (و همه خاك ها و بذرها را بشويد،) و آن را صاف (و خالى از خاك و بذر) رها كند. آن ها از كارى كه انجام داده‏ اند، چيزى به دست نمى ‏آورند و خداوند، جمعيت كافران را هدايت نمى ‏كند.⁽²⁸⁾و یا در جای دیگر می فرماید:«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَكُم». یعنی: اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! اطاعت كنيد خدا را، و اطاعت كنيد رسول (خدا) را، و اعمال خود را باطل نسازيد!⁽²⁹⁾(یعنی سرپیچی از فرامین خدا و رسول، موجب ابطال اعمال خواهد بود)؛ هم چنین در جای دیگر می فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُكُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُون». یعنی: اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! صداى خود را فراتر از صداى پيامبر نكنيد، و در برابر او بلند سخن مگوييد (و داد و فرياد نزنيد) آن گونه كه بعضى از شما در برابر بعضى بلند صدا مى ‏كنند، مبادا اعمال شما نابود گردد در حالى كه نمى ‏دانيد.⁽³⁰⁾ امام صادق علیه السّلام فرمودند: «يَا ابْنَ النُّعْمَانِ إِيَّاكَ وَ الْمِرَاءَ فَإِنَّهُ يُحْبِطُ عَمَلَك». یعنی: ای پسر نعمان! از نزاع و لج بازی بپرهیز که همانا عملت را نابود می سازد.⁽³¹⁾ مرحوم استاد آیت الله مجتهدی تهرانی رحمة الله علیه می فرمودند: در طول سال، اعمال زیادی هست که هر کدام دارای ثواب و پاداش عظیمی است؛ مثلاً یک زیارت امام حسین علیه السّلام، یا نماز شب خواندن و یا گفتن اذکار مختلف و تلاوت قرآن و .... چقدر ثواب دارد، ولی چرا اثر این ثواب ها را در خود نمی بینیم؟! این به جهت آن است که ثواب دان ما سوراخ است؛ ثواب ها می آید امّا نمی ماند، بلکه به جهت گناهانی که مرتکب می شویم آن ها را نابود می کنیم. و در واقع قبل از آن که شاهد تأثیر آن ها در روح خود باشیم، آن ثواب های بزرگ را از دست می دهیم. حاصل آن که می بایست با توکّل به خدا و توسّل به خاندان عصمت علیهم السّلام و مراقبت در اندیشه ها و اعتقادات و اعمال و گفتارمان، بکوشیم تا با حفظ سرمایه های حاصل از مهمانی خدا، ماه مبارک رمضان، در مسیر قرب الهی و رضایت حضرت حق، بیش از پیش موفّق و پیروز باشیم و از ظرفیت های متعالی این ماه مبارک بهره برده، بیشتر قدر آن را بدانیم.

در پایان از خدای متعال، ماه رمضانی متفاوت از سال های گذشته و همراه با نور هدایت و اطاعت را خواستاریم. یا علی ‏

پی نوشت ها:

1-بحار الأنوار (ط - بيروت) ج‏68 ص221.

2-الأمالي( للصدوق) ص93 /المجلس العشرون.

3-سوره قدر/آیه3.

4-سوره نحل/آیه43.

5-سوره قدر/آیه4.

6-تفسير فرات الكوفي ص235.

7-البرهان في تفسير القرآن ج‏3 ص423.

8-البرهان في تفسير القرآن ج‏5 ص715.

9-ثواب الأعمال و عقاب الأعمال/ترجمه بندرريگى ص141.

10-همان.

11-همان ص145.

12-همان ص139.

13-همان.

14-همان ص143.

15-همان ص145.

16-سوره مائده/آیه27.

17-سوره بقره/آیه9.

18-مصباح الشريعة/ترجمه مصطفوى ص208 تا ص210.

19-من لا يحضره الفقيه/ترجمه غفارى ج‏2 ص423.

20-سوره دخان/آيه3.

21-سوره دخان /آيه4.

22-سوره قدر/آيه3.

23-ثواب الأعمال و عقاب الأعمال/ترجمه بندرريگى ص145.

24-همان ص139.

25-همان ص155.

26-همان ص596 تا 601 و الأمالي( للصدوق) ص93.

27-ثواب الأعمال و عقاب الأعمال/ترجمه بندرریگی ص147 تا 155.

28-سوره بقره/آیه264.

29-سوره محمّد/آیه33.

30-سوره حجرات/آیه2.

31-تحف العقول ص309.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت

مسلم زکی زاده