درباره صله رحم سؤالی كه بسیار مطرح می شود این است كه آیا مراوده با كسانی كه رعایت احكام شرعی نمی كنند یا اهل فسق و معصیت هستند، جایز است یا خیر؟ شرط نخست آن است كه انسان باید مراقب باشد تا در این رفت و آمدها، ضرر و آسیب معنوی و شرعی نبیند. یعنی باعث نشود تا خود نیز مبتلا به فسق شود. شرط دوم آن است كه حضور انسان، منجر به تأیید كار فسق آن ها نشود. وجوب صله رحم و حرمت قطع آن
در نوشتار قبل در باره صله رحم و مراتب آن مطالبی مطرح شد که اینک به ادامه آن می پردازیم. همچنین بیان گردید که طبق برخی روایات، خداوند متعال اهل يك خانواده را اگر چه فاجر و آلوده باشند، امّا به علت اجتماع، مواسات با هم و آمد و شدها، مورد توجه قرار می دهد، در حالي كه ممكن است اهل خانه و خويشاوندانى که اهل تقوا و پاكى هستند، به خاطر این كه از هم دور و پراكنده اند، از عنایت و توجه خداوند محروم شوند. امیر المؤمنین علیه السلام در این باره می فرمایند:
«أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الذُّنُوبِ الَّتِي تُعَجِّلُ الْفَنَاءَ فَقَامَ إِلَيْهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْكَوَّاءِ الْيَشْكُرِيُّ فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ أَ وَ تَكُونُ ذُنُوبٌ تُعَجِّلُ الْفَنَاءَ فَقَالَ نَعَمْ وَيْلَكَ قَطِيعَةُ الرَّحِمِ إِنَّ أَهْلَ الْبَيْتِ لَيَجْتَمِعُونَ وَ يَتَوَاسَوْنَ وَ هُمْ فَجَرَةٌ فَيَرْزُقُهُمُ اللَّهُ وَ إِنَّ أَهْلَ الْبَيْتِ لَيَتَفَرَّقُونَ وَ يَقْطَعُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً فَيَحْرِمُهُمُ اللَّهُ وَ هُمْ أَتْقِيَاءُ».
پناه می برم به خدا از گناهانی که مرگ را جلو می اندازد. (در این هنگام) عبد الله بن کوّاء یشکری عرضه داشت: ای امیر المؤمنین، آیا گناهانی وجود دارد که مرگ را جلو بیندازد؟ حضرت فرمودند: آری. وای بر تو! قطع رحم (یکی از آن هاست). همانا اهل خانه ای که اهل گناه هستند، چون دور هم جمع می شوند و یکدیگر را یاری می دهند، خداوند (به همین خاطر) ایشان را رزق و روزی می دهد، (در حالی که) خداوند محروم می کند خانواده ای را که از هم جدا شده و با یکدیگر قطع رحم کرده اند گرچه با تقوا نیز باشند.[1]
امام سجّاد علیه السلام در باره مراتب حقوق ذوی الارحام (خویشان) می فرمایند:
«وَ حُقُوقُ رَحِمِكَ كَثِيرَةٌ مُتَّصِلَةٌ بِقَدْرِ اتِّصَالِ الرَّحِمِ فِي الْقَرَابَةِ فَأَوْجَبُهَا عَلَيْكَ حَقُّ أُمِّكَ ثُمَّ حَقُّ أَبِيكَ ثُمَّ حَقُّ وُلْدِكَ ثُمَّ حَقُّ أَخِيكَ ثُمَّ الْأَقْرَبُ فَالْأَقْرَبُ وَ الْأَوَّلُ فَالْأَوَّلُ».
حقوق خويشان بسيار است و همچون سلسله نسب به هم پيوسته است (هر چه نزديك تر حقّش بيشتر) و مقدّم بر همه حق مادر است، بعد به ترتيب: پدر، فرزند، برادر، و ساير خويشان باز به ترتيب نزديكى.[2] برخی نیز در تعیین مراتب ارحام، طبقه بندی مطرح در احکام شرعی ارث را ملاک می دانند که خویشان نسبی را به سه طبقه تقسیم کرده است.[3] به هر حال آن چه مهم است آن است که میزان اهمیت صله رحم بسته به نزدیکی مراتب ارحام (خویشان) بیشتر می شود و به همان نسبت تکلیف سنگین تر و توجّه به رعایت حقوق ایشان دقیق تر و ظریف تر می گردد.
در سلسله مراتب ارحام، بالاترين موقعيت از آنِ والدين است. همه تعابير وارد در منابع دينى بر عظمت و اولويت حقوق ايشان دلالت دارد. قرآن کریم در مسئله انفاق، والدین را مقدّم نموده و می فرماید:
«يَسْئَلُونَكَ ما ذا يُنْفِقُونَ قُلْ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبِينَ وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ».
از تو سؤال مى كنند چه چيز انفاق كنند؟ بگو: هر خير و نيكى (و سرمايه سودمند مادى و معنوى) كه انفاق مى كنيد، بايد براى پدر و مادر و نزديكان و يتيمان و مستمندان و درماندگان در راه باشد. و هر كار خيرى كه انجام دهيد، خداوند از آن آگاه است. (لازم نيست تظاهر كنيد، او مى داند).[4] در نظام حقوقى و اخلاقى اسلام، رابطه هيچ انسانى با انسان ديگر (به استثناى معصومين عليهم السّلام كه از ولايت مطلقه برخوردارند) در سطح ارتباط با والدين تنظيم نشده است. قرآن كريم در آيات متعدد پس از امر به عبادت و پرستش خدا و نهى از شرك، احسان به والدين را متذكر شده است:
«اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً».[5] يكى از مفسران در توضيح آيه 8 از سوره عنكبوت: «وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ حُسْناً وَ إِنْ جاهَداكَ لِتُشْرِكَ بِي ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما».
و ما به انسان در باره پدر و مادرش سفارش به احسان كرده ايم (و در عين حال گفته ايم) اگر به تو اصرار ورزيدند كه چيزى را كه بدان علم ندارى شريك من سازى اطاعتشان مكن.[6] مى نويسد: مقارنت اين دو مطلب مى رساند كه چه اندازه انسان بايد در مقابل پدر و مادر خاضع باشد كه جاى اين توهم بوده كه اگر آن ها انسان را دعوت به شرك و كفر هم بكنند بايد اطاعت كند، از اين روى اين مورد را استثنا مى كند. پس خود اين استثنا، مؤكد اين است كه مسأله احسان به والدين خيلى دايره اش وسيع است كه احتياج داشته به اين كه روى اين موضوع تأكيد بشود.[7]
وجوب صله رحم و حرمت قطع رحم
انسان باید با خویشاوندان خود چه پدر و مادر كه در درجه اول هستند و چه خویشاوندان درجه بعد همچون خواهر، برادر، عمو، عمه، خاله، دایی و بچه های آنان ارتباط و پیوند داشته باشد. نباید به گونه ای باشد كه از جهت عرفی گفته شود شخص از خویشاوندان خود جدا شده است. در این صورت به فتوای همه فقها چنین كاری حرام و قطع رحم به شمار آمده و قطع رحم از گناهان بزرگ است. با این وجود هیچ كتاب فقهی حد و مرز صله رحم را تعیین نكرده است و از جهاتی، تشخیص چنین اموری كه فقهاء، خیلی به آن نپرداخته اند، به عرف واگذار شده است. یعنی انسان در محیط و شرایط اجتماعی كه زندگی می كند به میزان دوری و نزدیكی به خویشان و نزدیكان، باید احوال آنان را جویا شده و با آنان ارتباط داشته باشد. به ویژه آن كه با پیشرفت امكانات و وسایلی همچون ارسال نامه از طریق پست، تلفن و دیگر امكانات این كار بسیار آسان شده است. اگر به گونه ای شد كه عرف جامعه بگویند كه شخص از خویش و قوم؛ جدا شده و قطع رحم كرده است، قطعاً انسان كار حرامی مرتكب شده است. علاوه بر وجوب صله رحم، احتمال وجوب كمك مالی به رَحِمِ نیازمند و مستحق نیز وجود دارد.[8]
ملا احمد نراقی در معراج السعاده در باره قطع رحم چنین می نویسد: «و قطع رحمى كه حرام است، اين است كه: به گفتار، يا كردار، ايذاء به او برسانى. و با او رفتار ناشايست كنى، يا سخن ناخوش نسبت به او بگوئى، كه دل او شكسته گردد. يا او را احتياجى و ضرورتى باشد به سكنائى يا لباسى يا خوراكى يا نحو آن و تو قدرت بر رفع احتياج او داشته باشى و زيادتر از قدر ضرورت خود را متمكن باشى و از او مضايقه كنى. يا ظالمى نسبت به او ظلمى كند و تو بتوانى آن را دفع كنى و كوتاهى نمائى. يا از راه كينه و حسد از او كناره كنى و دورى جوئى، و بدون عذرِ مسموع (قابل توجّه)، در وقت مرض عيادت او نكنى. و چون از سفر آيد به ديدن او نروى. و چون او را مصيبتى روى دهد به تعزيه او حاضر نشوى، و امثال اين ها. و جميع اين ها قطع رحم است. و صله رحم ضدّ آن ها است، كه خود را از سخن درشت و كردار زشت نسبت به او نگاه دارى».[9]
صله رحم با اهل گناه
در باره صله رحم سؤالی كه بسیار مطرح می شود این است كه آیا مراوده با كسانی كه رعایت احكام شرعی نمی كنند یا اهل فسق و معصیت هستند، جایز است یا خیر؟ شرط نخست آن است كه انسان باید مراقب باشد تا در این رفت و آمدها، ضرر و آسیب معنوی و شرعی نبیند. یعنی باعث نشود تا خود نیز مبتلا به فسق شود. شرط دوم آن است كه حضور انسان، منجر به تأیید كار فسق آن ها نشود. در برخی موارد ممكن است حضور در مجلس فسق، كارهای خلاف شرع حاضران در جلسه را تأیید كند. حضور انسان ممكن است این تصور را ایجاد كند كه حاضرین با خود بگویند كه: «حتماً كار فسق ما خیلی كار بدی نیست، در غیر این صورت این فرد مؤمن این جا نمی آمد»؛ در صورتی كه انسان از رابطه آسیب نبیند و كار حرام آن ها را نیز تأیید نكند، باید صله رحم كرد. چه بسا همین رفت و آمدِ افراد مؤمن به خانه اهل فسق و معصیت، به تدریج باعث خوش بینی آنان به اهل ایمان شده و منجر به اصلاح آنان شود.
البته در ارتباط با اهل فسق و معصیت، باید از روش های صحیحِ معقول، حسن خلق، رفتارهای حساب شده، پرهیز از رفتارهای تند و خشن، استفاده نمود. به این امید که این رفت و آمدها زمینه ای فراهم كرده تا آن ها متنبه بشوند. اگر این گونه باشد، وجوب مضاعف می شود. هم صله رحم واجب است و هم نوعی امر به معروف و نهی از منكر غیر مستقیم به حساب می آید. البته باید توجه داشت تا در این ارتباط ها نوجوانان به معصیت و فسق چنین خانواده هایی آلوده نشوند و از رفت و آمد و صله رحم، تأیید و همراهی با معصیت آنان برداشت نشود. اگر چنین امكانی را نداشت باید به وسایلی همچون تلفن، مكاتبه، پیغام و هدیه اكتفا بكند.[10]
ادامه این بحث را در نوشتار بعد دنبال خواهیم کرد، ان شاء الله.
خودآزمایی
1- محدوده وجوب صله رحم و حرمت قطع آن را تبیین کنید؟
2- آیا صله رحم با اهل گناه جایز است؟ توضیح دهید.
پی نوشت ها
[1] الكافي (ط - الإسلامية) ج 2 ص 347.
[2] تحف العقول ص 256/ تحف العقول (ترجمه جنتى) ص 405.
[3] ر.ک: تحليلى اجتماعى از صله رحم (شرف الدین، حسین) ص 59.
[4] سوره بقره/ آیه 215 (ترجمه مکارم).
[5] سوره نساء/ آیه 36.
[6] ترجمه مکارم.
[7] برگرفته از کتاب: تحليلى اجتماعى از صله رحم (شرف الدین، حسین) ص 60 و 61.
[8] پایگاه اطلاع رسانی آثار آیت الله مصباح یزدی، شرح دعای چهل و چهارم صحیفه سجادیه، جلسه سیزدهم: پیوند با خویشاوندان.
[9] معراج السعادة ص 530.
[10] پایگاه اطلاع رسانی آثار آیت الله مصباح یزدی، شرح دعای چهل و چهارم صحیفه سجادیه، جلسه سیزدهم: پیوند با خویشاوندان. [با کمی تصرف]
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
حجت‌الاسلام مسلم زکی‌زاده