امّا انسان در جنبه‌هاى جسمانى و نباتى و حيوانى خلاصه نمىشود، بلكه جنبه‌ی انسانى و روح ملكوتى نيز دارد كه از عالم ماده و مادّيات برتر است. موجودى است مجرد، برگزيده و خليفة الله. توانهاى علمى او به حدى است كه از ديگر حيوانات ساخته نيست. آزاد و مختار آفريده شده و مسئوليتهايى را بر عهده گرفته است. فطرت خداجويى و خداپرستى دارد و كمال آشناست. هدف تربيت
در مباحث گذشته با انسان و ابعاد وجودى او از ديدگاه اسلام آشنا شديم و دانستيم كه او در عين وحدت داراى سه جنبه‌ی وجودى است: جسمانى، حيوانى و انسانى. از جهت جسمانى نيز داراى صورت و تركيبى مخصوص است كه به وسيله‌ی آنها رشد و توليد مثل مىكند، از همين طريق سلامت و كمال يا بيمارى و نقصان بر او عارض مىشود. بنابراين، تربيت در چگونه شدن كودك تأثير دارد و بايد مورد عنايت اوليا و مربيان قرار گيرد. مربيان وظيفه دارند در پرورش جسم كودك عنايت كامل داشته و سعى كنند فردى سالم، نيرومند و متعادل پرورش دهند.
انسان از جنبه‌ی حيوانى نيز نيازهايى دارد كه براى تأمين آنها غرايز و تمايلاتى در وجودش نهاده شده و براى نيل به اين نيازها اعضاى مناسبى در اختيارش قرار گرفته است. انسان داراى شعور، اراده، نيروى حركت، شهوت و غضب است. فقدان يا نقصان هر يك از اينها به زندگى حيوانى او لطمه وارد مىسازد.
چنان كه اصل وجود اين صفات و غرايز از كمالات و از لوازم زندگى حيوانى محسوب مىشوند و فقدان يا نقصان هر يك از آنها موجب نقصان خواهد شد، افراط يا تفريط و خروج از حد اعتدال نيز يك نقصان به شمار مىآيد و به زندگى انسانى لطمه وارد خواهد ساخت.
بنابراين، اوليا و مربيان بايد در تربيت كودك، پرورش غرايز و صفات حيوانى را در حد اعتدال رعايت كرده، و به طور كلى فردى را پرورش دهند كه با اراده، قاطع، فعّال، پرتحرك، با نشاط، زيبا و داراى بدنى سالم و اعضا و جوارحى نيرومند باشد.
امّا انسان در جنبه‌هاى جسمانى و نباتى و حيوانى خلاصه نمىشود، بلكه جنبه‌ی انسانى و روح ملكوتى نيز دارد كه از عالم ماده و مادّيات برتر است. موجودى است مجرد، برگزيده و خليفة الله. توانهاى علمى او به حدى است كه از ديگر حيوانات ساخته نيست. آزاد و مختار آفريده شده و مسئوليتهايى را بر عهده گرفته است. فطرت خداجويى و خداپرستى دارد و كمال آشناست.
اين موجود برگزيده‌ی الهى با مرگ نابود نمىشود، بلكه از اين جهان به جهان آخرت منتقل مىگردد تا نتايج اعمال دنيوى خود را ببيند. نفس انسان به وسيله‌ی علم و ايمان، عمل صالح و تخلق به اخلاق نيك كامل مىشود و براى تقرب به خدا صلاحيت پيدا مىكند. عقايد باطل، اعمال ناشايسته و اخلاق رذيله موجب سقوط و هلاكت او مىشوند.
بنابراين، اوليا و مربيان بايد پرورش جنبه‌هاى انسانى كودك را نيز منظور بدارند و او را انسان پرورش دهند. بايد به پرورش نيروى خداجويى و ايمان به مبدأ و معاد در كودك نيز عنايت داشته باشند. اخلاق نيك را در او تقويت كرده و از رذايل اخلاق باز بدارند. سعى كنند انسانى عاقل، دانشمند، خوش فهم، با ايمان، ديندار، خوش اخلاق، خيرخواه، راستگو، امين، صبور، با استقامت، شجاع، عدالتخواه، متعهد، ايثارگر، وظيفه شناس، مؤدب، با انضباط، متواضع، كاردان، كوشا و جدى، تربيت كنند.
اوليا و مربيان نمىتوانند جنبه‌هاى انسانى كودك را ناديده بگيرند و فقط به تربيت ابعاد جسمانى و حيوانى او بپردازند. چنين تربيتى غلط و ناقص و خيانت به كودك است.
بنابراين، هدف تربيت بسيار وسيع و گسترده است و بايد تمام ابعاد وجودى انسان و بالاخص جنبه‌هاى انسانى او را در برگيرد. مربى كودك بايد بداند كه انسان تربيت مىكند نه حيوان، و تربيت جنبه‌هاى انسانى بايد در رأس برنامهاش باشد.
ژان شاتو مىنويسد:
تعليم و تربيت، احترامى مضاعف است؛ احترام به كودك كه بايد متناسب با مقام خاصش به عنوان مرد يا زن آينده و نه كودك فعلى، با او رفتار شود و احترام به معلّم كه قبل از هر چيز نمونهاى است كه بايد سرمشق قرار گيرد. وى نه تنها يك آموزگار بلكه يك انسان است. پشت هر تعليم و تربيت و در تمام سطوح ـ هر چند به نحوى متفاوت ـ بايد يك افق انسانيت موجود باشد. بجاست كه آدمى را هميشه از بالاترين درجهاش به كار بگيريم و هرگز در پى آن نباشيم كه او را به بازى در كودكى و به شغل در سن كمال، از ارزش بيندازيم. آدمى هميشه بيش‌تر مىخواهد و منظورش بيش از آن است كه دارد و انسانيت هم همين است.[1]
در ادامه مىنويسد:
تعليم و تربيت بايد، هميشه آدمى را از برترين جنبهاش تحت تأثير قرار دهد و حال آن كه پيشداورىها و تبليغات همواره او را از پستترين جنبهها يعنى جنبه‌ی حيوانىاش به كار مىگيرد. بارى اين بخش عالى آدمى زود آشكار مىشود، آدمى جانورى مغرور و دشوار است و بالاتر از آن، كودك آدمىتر از بزرگسال است. كودكى يك حالت نيست، يك رفتار است و تعليم و تربيت نيز يك رفتار خواهد بود. كودك به هيچ وجه از حالت كودكى خود خوشنود نيست؛ ابداً نمىخواهد با او به عنوان كودك رفتار شود، مىخواهد هم وزن بزرگسالان باشد. به هيچ وجه مثل جانور و گياه متمايل به خواب نيست، بلكه خواهان غلبه‌ی بر خويشتن و بركشيدن خود به مافوق است. براى او رشد و نمو عبارت از رهايى بىوقفهی خود از وجود ديروز خويش و فراموش كردن كودكى است كه روز پيش بوده است.[2]
خودآزمایی
1- سه جنبه‌ی وجودى انسان را نام ببرید.
2- وظیفه اوليا و مربيان در تربيت كودك را بیان کنید.
3- تعليم و تربيت بايد آدمى را چگونه تحت تأثير قرار دهد؟
پی نوشت ها
[1]. مربيان بزرگ، ص 339.
[2]. همان، ص 341.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت