بُعد منفی جدال

فصل بیست و دوّم؛رعایت آداب و سنن دینی ، عرفی و اجتماعی  | ۴

بُعد منفی جدال

اگر غرض از جدال خصومت و اظهار فضل و کمال باشد از دیدگاه قرآن جایز نیست، زیرا کسی که این گونه مجادله می‌کند خود را نساخته و تزکیه نکرده و علایق مادّی و دنیوی را از خود دور نکرده است و علت اینکه در موقع احرام حج و عمره جدال تحریم شده این است که با فلسفه‌ی احرام که فرو ریختن علایق مادّی و مفاخر دنیوی است منافات دارد.
قرآن می‌فرماید:
... فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ...[1]
... در حج آمیزش جنسی با زنان و گناه و جدال نیست....
بی شک، جدال به خاطر خصومت و تفوق جویی و برتری‌طلبی آثار سوئی دارد که چند مورد را یادآور می‌شویم:

ریختن آبرو:

یکی از آثار شوم جدال آن است که آبروی انسان می‌رود. بخصوص اگر طرف مقابل عیب‌جو و هتّاک باشد و در گفته‌های خود ادب را رعایت نکند و آنچه بر زبانش جاری شود بگوید، سرانجام، کار به بی حرمتی و توهین می‌رسد.
امیرمؤمنان علیه السلام می‌فرماید:
مَنْ ضَنَّ بِعِرْضِهِ فَلْیَدَعِ الْمِراءَ.[2]
کسی که به آبروی خود علاقه‌مند است مجادله و ستیزه‌جویی را ترک کند.
امام صادق علیه السلام فرمود:
لا تُمارِیَنَّ حَلیماً وَ لا سَفیهاً فَإِنَّ الْحَلیمَ یَغْلِبُکَ وَ السَّفیهَ یُؤْذیکَ.[3]
با دو کس جدال مکن: با شخص عاقل بردبار، و با شخص نادان و کم عقل. زیرا اوّلی بر تو چیره می‌شود و دومی تو را می‌آزارد.

مجادله، عامل عداوت:

امیرالمؤمنین علیه السلام در روایتی به این جهت مردم را از مجادله نهی کرده که مجادله موجب عداوت و دشمنی است. فرمود:
إِیّاکُمْ وَ الْمِراءَ وَ الْخُصُومَةَ، فَإِنَّهُما یُمْرِضانِ الْقُلُوبَ عَلَی الْإِخْوانِ وَ یَنْبُتُ عَلَیْهِمَا النِّفاقَ.[4]
از مجادله و ستیزه‌جویی بپرهیزید، زیرا ایندو دلهای برادران دینی را نسبت به یکدیگر مکدّر می‌کند و بذر نفاق را پرورش می‌دهد.
به هر حال، کسی می‌تواند مدّعی تواضع باشد که آثار و علائم تواضع در رفتار و و کردار و گفتار او مشاهده شود و تردیدی نیست کسی که می‌داند حق با او نیست ولی برای اثبات مطلب خود پافشاری و اصرار می‌کند و می‌خواهد با زور افکار و عقاید خود را به مردم تحمیل کند، خصلت برتری‌جویی بر او چیره شده و عواقب شوم مجادله دامنگیر او خواهد شد. همچنین کسانی که در برخوردهای اجتماعی و احوال شخصی و عبادی فروتنی از خود نشان نمی‌دهند نمی‌توانند مدعی تواضع باشند. این گونه افراد در میان مردم محبوبیت ندارند و سرانجام در زمره‌ی مستکبران محشور خواهند شد.

موارد استثنایی

با اینکه تواضع و فروتنی یکی از صفات برجسته‌ی انسان است اما باید دانست که اظهار تواضع مطلقاً پسندیده نیست، زیرا ممکن است در برخی شرایط اظهار فروتنی آثار منفی داشته باشد. از این رو در آداب معاشرت به مواردی برخورد می‌کنیم که از تواضع نهی شده است که به چند مورد آن اشاره می‌شود.

تواضع در برابر متکبّر:

یکی از صفات ناپسند تکبّر است که از گناهان کبیره شمرده شده. از این رو تواضع در برابر متکبّر پسندیده نیست، زیرا تواضع در برابر متکبّر نشانه‌ی اظهار محبّت نسبت به او و موجب تثبیت موقعیت اوست، در حالی که خداوند متعال متکبّران را دوست ندارد.
امام صادق علیه السلام فرمود:
أَوْحَی اللهُ إِلی داوُدَ یا داوُدُ کَما أَنَّ أَقْرَبَ النّاسِ إلَی اللهِ الْمُتَواضِعُونَ کَذلِکَ أَبْعَدُ النّاسِ مِنَ اللهِ الْمُتَکَبِّرُونَ.[5]
خداوند متعال به حضرت داوود وحی کرد و فرمود: ای داوود! همان‌گونه که نزدیکترین مردم به خدا متواضعانند دورترین مردم از خدا متکبّران هستند.
به این جهت دستور داده‌اند که با متکبّر باید با تکبّر برخورد کنید تا از اوج قدرت غرور به زیر آید و در میان مردم کوچک و حقیر شود.
رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلم فرمود:
إذا رَأیْتُمُ المُتَواضِعینَ مِنْ اُمَّتی فَتَواضَعُوا لَهُمْ وَ إذا رَأَیْتُمُ الْمُتَکَبِّرینَ فَتَکَبَّرُوا عَلیْهِمُ فَإنَّ ذلِکَ لَهُمْ مَذَلَّةٌ وَ صِغارٌ.[6]
هرگاه متواضعان امّت مرا ببینید در مقابلشان تواضع کنید و زمانی که با متکبّران برخورد کردید بر آنها تکبّر کنید، که این رفتار موجب ذلّت و خواری متکبّران می‌شود.

تواضع به خاطر ثروت:

مورد دیگری که تواضع پسندیده نیست تواضع در برابر ثروتمندان به خاطر ثروت آنها است. اگر کسی در برابر ثروتمندی تنها به خاطر ثروت و مال او تواضع کند اساس ایمانش متزلزل می‌شود. بر عکس، تواضع ثروتمند نسبت به فقرا بسیار پسندیده و ممدوح است.
حضرت علی علیه السلام در این باره می‌فرماید:
ما أحْسَنَ تَواضُعَ الْأغْنِیاءِ لِلْفُقَراءِ طَلَباً لِما عِنْدَاللهِ وَ أحْسَنُ مِنْهُ تیهُ الْفُقَراءِ عَلَی الْأغْنِیاءِ اِتّکالاً عَلَی الله.[7]
چه خوب است تواضع و فروتنی ثروتمندان در برابر فقرا برای رسیدن به پاداش الهی، و از آن بهتر، بی اعتنایی و تکبّر مستمندان است در برابر اغنیا به خاطر تکیه به خدا.
و نیز می‌فرماید:
... وَ مَنْ أتی غَنِیّاً فَتَواضَعَ لَهُ لِغِناهُ ذَهَبَ ثُلْثادینِهِ.[8]
... کسی که نزد ثروتمندی برود و به خاطر ثروتش در برابر او تواضع کند دو سوم دینش از دست می‌رود.
همچنین در تورات آمده است:
مَنْ تَواضَعَ لِغَنِيٍّ لِأَجْلِ غِناهُ ذَهَبَ ثُلْثا دينِهِ.[9]
کسی که در برابر ثروتمندی به خاطر ثروتش تواضع کند دوسوّم دینش از دست می‌رود.

تواضع در برابر کافران:

مورد دیگری که استثناء شده تواضع در مقابل کافران و معاندان است که مؤمنان نباید در برابر کافران[10] خود را کوچک بشمارند و در آنان به دیده‌ی احترام بنگرد، بلکه باید تنها در برابر مؤمنان متواضع باشند و در مقابل کافران سر سخت و متکبّر، چنانکه قرآن می‌فرماید:
مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ وَ الَّذینَ مَعَهُ اَشِدّاءُ عَلَی الْکُفّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَریهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللهِ وَ رِضْواناً سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ اَثَرِ السُّجُودِ ذلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْریةِ وَ مَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجیلِ کَزَرْعٍ اَخْرَجَ شَطْئَهُ فَازَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوی عَلی سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرّاعَ لِیَغیظَ بِهِمُ الْکُفّارَ وَعَدَ اللهُ الَّذینَ امَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ اَجْراً عَظیماً.[11]
محمّد فرستاده‌ی خدا است و کسانی که با او هستند در برابر کافران سرسخت و شدید و در میان خود با یکدیگر مهربانند. آنها را می‌بینی که رکوع می‌کنند، به سجده می‌آیند و جویای فضل و خشنودی خدا هستند. نشانه‌ی آنها در صورتشان از اثر سجده نمایان است. این است وصفشان در تورات و انجیل، که همانند زراعتی هستند که جوانه بزند و آن جوانه محکم شود و بر پاهای خود بایستد و بقدری نمو و رشد کند که زارعان را به شگفتی وا دارد. این برای آن است که کافران را به خشم آورد. خداوند کسانی از آنها را که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده‌اند وعده‌ی آمرزش و اجر عظیمی داده است.
و نیز می‌فرماید:
يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ اَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنينَ اَعِزَّةٍ عَلَى الْكافِرينَ يُجاهِدُونَ فِي سَبيلِ اللهِ وَ لا يَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ ذلِكَ فَضْلُ اللهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَاللهُ واسِعٌ عَليمٌ.[12]
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! هر کس از شما از آئین خود بازگردد [به خدا زیانی نمی‌رساند بلکه] خداوند در آینده جمعیتی را می‌آورد که آنها را دوست دارد و آنها [نیز] او را دوست دارند. در برابر مؤمنان حقیر و متواضع و در برابر کافران عزیز و نیرومندند. آنها در راه خدا جهاد می‌کنند و از سرزنش سرزنش‌کنندگان هراسی ندارد. این فضل خدا است که به هر کس بخواهد می‌دهد، و خدا را فضل و رحمت گسترده است و به همه چیز دانا است.

تواضع در برابر متجاهر به فسق و تارک الصَّلوة:

از مواردی که تواضع پسندیده نیست تواضع نسبت به کسانی است که متجاهر به فسق از قبیل میگساری و ربا خواری و ترک نماز و امثال آن باشند.
اسلام اجازه نمی‌دهد با این گونه اشخاص طوری رفتار کنیم که در گناه و عصیان جرأت پیدا کنند، از این رو حتی از سلام کردن به آنها نهی کرده است.[13]

خلاصه‌ی بحث

خلاصه اینکه تواضع هنگامی ستوده است که برای خدا و در راه خدا باشد و از انگیزه‌های عالی و اهداف بلند آسمانی نشأت بگیرد، ولی اگر هدف از تواضع خدا نباشد و برای خدا فروتنی نکند، این ذلّت و خواری است و انسان مؤمن و متخلّق به اخلاق حسنه زیر بار ذلّت و خواری نمی‌رود. بنابراین، مطلق‌گرایی در مسائل اخلاقی نادرست است و به قول شاعر:
جهان چون خطّ و خال و چشم و ابروست
 که هر چیزی به جای خویش نیکوست

پایان

خودآزمایی

1- در کدام موارد جدال از دیدگاه قرآن جایز نیست؟ چرا؟
2- یکی از آثار شوم جدال را بیان کنید.
3- تواضع در چه هنگام ستوده است و چه زمانی ستوده نیست؟

پی نوشت ها

[1]. بقره/۱۹۷.
[2]. نهج البلاغه‌ی فیض الاسلام، حکمت 354.
[3]. جامع السعادات، ج 2 / ص 285؛ اصول کافی، ج 2 / ص 310 با اندکی تفاوت.
[4]. اصول کافی، ج /2 ص 300، حدیث 1.
ذکر یک نکته در اینجا لازم است که به‌طور کلی حال باید دور از مراء و خصومت باشد. یعنی بیان حقیقت تا حدّی لازم و جایز است که برای تفهیم و ارشاد طرف مقابل باشد و چنانچه طرف حاضر به شنیدن نیست نباید اصرار کرد، زیرا اصرار زیاد اگر به خاطر تفهیم است در صورتی مفید واقع می‌شود که طرف مقابل آماده‌ی شنیدن باشد، و اگر به خاطر غلبه و سرکوب طرف است این همان جدال مذموم است که موجب خصومت و دشمنی خواهد شد.
[5]. الجواهر السنیه، ص 69؛ اصول کافی، ج 2 / ص 123، حدیث 11 با این تفاوت که «أقْرَبُ النّاسِ مِنَ اللهِ...».
[6]. جامع السعادات، چاپ بیروت، ج 1 / ص 363؛ احیاء علوم الدین غزالی، چاپ بیروت، ج 3 / ص 341.
[7]. بحارالانوار، ج 72 / ص 123؛ نهج البلاغه‌ی صبحی صالح، حکمت 406.
[8]. نهج البلاغه‌ی فیض الاسلام، حکمت 219.
[9]. الجواهر السنیّه، ص 6۶.
[10]. ناگفته نماند که مقصود از کفّار در اینجا کسانی هستند که در مقام عناد و لجاج و محاربه با اسلام و مسلمین باشند و علیه اسلام تبلیغ و کارشکنی کنند؛ امّا کسانی که با مسلمین رفتار مسالمت‌آمیز دارند اظهار محبت و نیکی نسبت به آنها مانعی ندارد، چنانکه خداوند می‌فرماید:
لا یَنْهیکُمُ اللهُ عَنِ الَّذینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ اَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا اِلَیْهِمْ اِنَّ اللهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطینَ. (ممتحنه /8)
خدا شما را از نیکی کردن و رعایت عدالت نسبت به کسانی که در امر دین با شما پیکار نکردند و از خانه و دیارتان بیرون نراندند نهی نمی‌کند، چرا که خداوند عدالت‌پیشگان را دوست دارد.
[11]. فتح/۲۹.
[12]. مائده/۵۴.
[13]. برای اطلاع بیشتر در این مورد ر.ک: تفسیر نورالثقلین، ج 1 / صص 526 و 527؛ وسائل الشیعه، ج 8 / صص 431 و 432، باب 28.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت