روح و جسم انسان نقش مهمى ايفا مى كند. نظام مند بودن خواب نوجوان تأثير خوبى در پيشگيرى از انحرافات دارد. اگر بتوان ترتيبى انخاذ نمود كه نوجوان اوايل شب به رختخواب برود و صبح زود از جاى خود بلند شود، بسيار مفيد است؛ به خصوص اگر پس از خستگى و تلاش روزانه به رختخواب برود. در نوشتار قبل در باره کیفیت خواب سخن گفتیم و بیان شد که چگونه نوع خوابیدن و کیفیت آن می تواند زمینه ساز گناهانی همچون خودارضایی شود. همچنین در باره راهکارهای اصلاح کیفیت خواب در جهت پیشگیری از انحرافات جنسی نیز مطالبی بیان گردید. در ادامه این مطلب لازم است تا بحثی در مورد تنظیم برنامه خواب و ارتباط آن با سلامت معنوی انسان داشته باشیم.
تنظيم برنامه خواب
خواب نقش مهمی در زندگی داشته و سلامت بیداری ما نیز تا حدود زیادی در گرو خواب خوب و کافی است. شاید اگر بدانیم که بدخوابی، بی خوابی و اختلالات خواب چه تأثیرات مهمی در زندگی ما دارد، این مقوله را جدی تر بگیریم. شخصی که از سلامت جسمی برخوردار بوده و آداب خواب را رعایت کند، هم خوب می خوابد و هم خواب های بد نمی بیند، زیرا خواب های بد نیز غالبا از عوارض رعایت نکردن آداب خواب است.[1]
خواب و استراحت كافى و نظام مند علاوه بر جهات درمانى اش، داراى ابعاد پيشگيرانه اى نيز هست و در سلامت روح و جسم انسان نقش مهمى ايفا مى كند. نظام مند بودن خواب نوجوان تأثير خوبى در پيشگيرى از انحرافات دارد. اگر بتوان ترتيبى انخاذ نمود كه نوجوان اوايل شب به رختخواب برود و صبح زود از جاى خود بلند شود، بسيار مفيد است؛ به خصوص اگر پس از خستگى و تلاش روزانه به رختخواب برود. طبيعى است كه اگر نوجوان با خستگى به رختخواب نرود، به ناچار مدت زمانى را در بستر بيدار خواهد ماند تا به تدريج، به خواب رود و چون افكار و انديشه هاى شهوانى و تحريك آميز معمولا در اين مواقع به سراغ نوجوان مى آيند، بنا بر این تنظيم خواب و استراحت منظّم براى نوجوان، ضرورت دارد.
بدين سبب، بهتر است نوجوانان در ميانه روز و يا بعد از ظهرها، حتى المقدور نخوابند تا در اثر تلاش ها و فعاليت هاى روزانه، شب را زودتر و بهتر به استراحت بپردازند. دماى اتاق خواب آنان نبايد زياد گرم باشد و بهتر است با باز كردن پنجره اى، ضمن استفاده از هواى آزاد و مناسب، تهويه اتاق صورت گيرد. برخى از نوجوانان به دليل بى خوابى، زمانى طولانى را در بستر بيدار مى مانند و با مشغول شدن به افكار و تصورات خود، زمانى را سپرى مى كنند تا لحظه خوابشان فرا رسد. ضرورت دارد اين نوجوانان براى رفع بى خوابى خود، تلاش كنند و نيز در اولين فرصت، به پزشك مراجعه نمايند و با مشورت پزشك، تدابير درمانى را به كار بندند. برخى بى خوابى ها به دليل غم و اندوه پيش مى آيد و يا اضطراب هاى خاص دوران بلوغ، بيش از حد آنان را آزار مى دهد. در اين مواقع، قدرى قدم زدن پيش از خواب، تنفّس عميق و دوش با آب ولرم، مى تواند به تنظيم خواب نوجوان كمك كند.
در دستورات حيات بخش اسلام، به خواب و فوايد آن توجه ويژه شده است. قرآن كريم مى فرمايد:
«هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ».
او كسى است كه شب را براى شما آفريد، تا در آن آرامش بيابيد و روز را روشنى بخش (تا به تلاش زندگى پردازيد) در اين ها نشانه هايى است براى كسانى كه گوش شنوا دارند.[2] آرامش و سكون كه هدف از آفرينش شب قرار داده شده يك واقعيت مسلم علمى است كه دانش امروز آن را به ثبوت رسانده، پرده هاى تاريكى نه تنها يك وسيله اجبارى براى تعطيل فعاليت هاى روزانه است، بلكه اثر مستقيمى روى سلسله اعصاب و عضلات آدمى و ساير جانداران دارد و آن ها را در حالت استراحت و خواب و سكون فرو مى برد، و چه نادانند مردمى كه شب را به هوسرانى زنده مى دارند و روز را - مخصوصا صبحگاهان نشاط انگيز را - در خواب فرو مى روند و به همين دليل همواره اعصابى نامتعادل و ناراحت دارند.[3]
همچنین در جای دیگر، قرآن کریم خواب را عامل آرامش بیان نموده و می فرماید:
«وَ هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِباساً وَ النَّوْمَ سُباتاً وَ جَعَلَ النَّهارَ نُشُوراً»
او كسى است كه شب را براى شما لباس قرار داد، و خواب را مايه استراحت، و روز را وسيله حركت و حيات.[4] «سبات» در لغت از ماده «سبت» (بر وزن وقت) به معنى قطع نمودن است، سپس به معنى تعطيل كردن كار به منظور استراحت آمده، و اين كه روز شنبه را در لغت عرب «يوم السبت» مى نامند به خاطر آنست كه نام گذارى آن از برنامه يهود گرفته شده چرا كه روز شنبه، روز تعطيلى آن ها بود. در حقيقت اين تعبير اشاره اى به تعطيل تمام فعاليت هاى جسمانى به هنگام خواب است، زيرا مى دانيم در موقع خواب، قسمت مهمى از كارهاى بدن به كلى تعطيل مى شوند، و قسمت ديگر همچون كار قلب و دستگاه تنفس، برنامه عادى خود را بسيار كم كرده و به صورت آرام تر ادامه مى دهند تا رفع خستگى و تجديد قوا شود. خواب به موقع و به اندازه، تجديد كننده تمام نيروهاى بدن است و نشاط آفرين و مايه قدرت، و بهترين وسيله براى آرامش اعصاب است، به عكس، قطع خواب مخصوصا براى يك مدت طولانى، بسيار زيان بار و حتى مرگ آفرين است و به همين دليل يكى از مهم ترين شكنجه ها براى شكنجه گران، قطع برنامه خواب است كه مقاومت انسان را به سرعت در هم مى شكند.[5]
در روايتى امام صادق عليه السلام مى فرمايند:
«النَّوْمُ رَاحَةٌ لِلْجَسَد».
خواب موجب استراحت و آرامش بدن است.[6] مرحوم علامه مجلسی در کتاب شریف بحار الانوار، به نقل از رساله ذهبیه از مولا علی علیه السلام روایتی نقل می کند که آن حضرت در مورد تأثیر خواب بر بدن می فرمایند:
«أَنَ النَّوْمَ سُلْطَانُ الدِّمَاغِ وَ هُوَ قِوَامُ الْجَسَدِ وَ قُوَّتُهُ».
خواب سلطان مغز است (سبب تسلط قواى ذهنى است) و موجب استوارى و قوّت بدن مى گردد.[7] بدنى كه سالم و قوى است و روانى كه پويا و با نشاط است، كم تر گرفتار انحرافات جنسى و مسائل ضد اخلاقى مى گردد. خواب و استراحت منظّم نقشى بسيار حياتى در ايجاد تعادل روحى و تقويت قواى ذهنى و روانى دارد. اگر خواب در زمان مناسب آن يعنى در شب و به خصوص ابتداى شب انجام شود، علاوه بر اين كه نقش زيادى در رفع خستگى روزانه دارد، موجب آرامش روان و كاهش تنش و اضطراب مى گردد، و كسانى كه از آرامش بيشترى برخوردارند، كم تر به انحرافات جنسى و به ويژه خودارضايى گرفتار مى شوند. امام باقر عليه السلام ذیل آیه شریفه: «تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ/ پهلوهايشان از بسترها در دل شب دور مى شود (و به پا مى خيزند و رو به درگاه خدا مى آورند)»[8]، خواب ابتدای شب و عبادت سحرگاه را ویژگی امیر المؤمنین علیه السلام و شیعیان و تابعین آن حضرت می دانند و می فرمایند:
«أُنْزِلَتْ فِي أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع وَ أَتْبَاعِهِ مِنْ شِيعَتِنَا يَنَامُونَ فِي أَوَّلِ اللَّيْلِ ...»
این آیه در باره امیر المؤمنین علیه السلام و تابعین ایشان از شیعیان ما نازل شده است که در ابتدای شب می خوابند.[9]
تعیین زمان مناسب برای خواب، آثار جسمی و روحی فراوانی به دنبال دارد. آنان که بخشی از شب را به عبادت و شب زنده داری اختصاص می دهند، می کوشند زمان خواب خود را به تأخیر نیندازند تا جسمشان قوت و نشاط لازم برای بیداری در بخشی از شب را داشته باشد. این مهم در سیره پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله نیز به چشم می خورد. بنا بر روایت نقل شده از برخی همسران پیامبر، آن حضرت اول شب را برای خواب و استراحت خود برمی گزیدند و بعد از مقداری استراحت برمی خاستند و به تهجّد مشغول می شدند. این رفتار، به ویژه با توجه به وجوب تهجّد و شب زنده داری بر آن حضرت، بیشتر قابل فهم و تحلیل خواهد بود؛ چراکه توفیق تهجّد در نیمه و انتهای شب، در صورتی فراهم می آید که اوایل شب برای استراحت انتخاب شود.[10]
در آزمايش هاى ويليام ونت و محققان ديگر ثابت شده است كه نياز انسان به خواب، به خصوص مرحله چهارم خواب (خواب عميق)، حياتى و مهم است و اين مرحله از خواب در نيمه اول شب بيشتر رخ مى دهد. خواب در اين مرحله، از عمق طولانى ترى نسبت به ديگر زمان ها برخوردار است. خلاصه اين كه طبق معيارها و دستورات دينى و روان شناسى، خواب و به خصوص خواب منظّم و ضابطه مند، نقش زيادى در آرامش روح و روان و تقويت قواى جسمانى دارد و انسانى كه از آرامش روحى و روانى برخوردار است، كم تر گرفتار انحرافات اخلاقى و جنسى مى گردد.[11]
خودآزمایی
1- توضیح دهید که تنظیم برنامه خواب چه تأثیری بر پیشگیری از انحرافات جنسی و خودارضایی دارد؟
2- با استناد به آیه ای از قرآن کریم و روایتی از اهل بیت علیهم السلام، تأثیر خواب مناسب را بر سلامت بدن شرح دهید؟
پی نوشت ها
[1] سایت پایگاه اطلاع رسانی حوزه، مقاله: نگاهی به برخی از آداب خواب در اسلام (نوش آبادی، انیسه)، به نقل از: مجله پیام زن، مرداد 1388 - شماره 209.
[2] سوره یونس/ آیه 67 (ترجمه مکارم).
[3] تفسير نمونه ج 8 ص 333.
[4] سوره فرقان/ آیه 47 (ترجمه مکارم).
[5] تفسير نمونه ج 15 ص 114.
[6] من لا یحضره الفقیه ج 4 ص 402.
[7] بحار الأنوار (ط - بيروت) ج 59 ص 316.
[8] سوره سجده/ آیه 16 (ترجمه مکارم).
[9] وسائل الشيعة ج 8 ص 154.
[10] سایت پرتال جامع علوم انسانی، مقاله: خواب و استراحت در سیره نبوى (صلى الله علیه و آله)، به نقل از منبع: معرفت، 1386، شماره 114، (جباری، محمد رضا).
[11] برگرفته از مقاله: مهم ترين آسيب جنسى دوران نوجوانى و راه كارهاى پيش گيرى و درمان (پناهی، على احمد).
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
حجت‌الاسلام مسلم زکی‌زاده