تربيت كودكان و جوانان يك مسئوليت همگانى است و نياز به هماهنگى و همكارى همهی افراد و نهادهاى مربوطه دارد. اگر همه، انجام وظيفه كنند زمينه براى تربيت صحيح افراد فراهم مىشود و برنامههاى تربيتى پيش مىروند. ولى اگر همكارى و تفاهم وجود نداشته باشد توفيق كامل برنامهها را نمىتوان پيشبينى كرد. به همين جهت مسئولان تربيت را نام برده و به مسئوليت سنگين آنها اشاره مىنماييم:
مقصود ما از خانواده همهی كسانى است كه به طور مستمر يا غالب با كودكان زندگى مىكنند؛ مانند: پدر، مادر، پدر بزرگ، مادر بزرگ، برادر و خواهر بزرگتر و حتى خدمتكار منزل. در اين ميان پدر و مادر چون سرپرستى كودك را بر عهده داشته و باعث وجود او هستند، در تربيت او نيز نقش مهمتر و وظيفهی سنگينترى را برعهده دارند. پدر و مادر شدن فقط به توليد مثل نيست، زيرا اين كار از عهدهی حيوانات نيز ساخته است. والدين در صورتى لياقت پدرى و مادرى را دارند كه در تعليم و تربيت فرزند خود هم جديت كنند. اسلام تربيت و تأديب را يكى از حقوق فرزندان مىداند كه اگر پدر و مادر در انجام آن كوتاهى كنند مورد عاق فرزند قرار گرفته و در قيامت مورد بازخواست قرار مىگيرند.
پيامبر اكرم(ص) فرمود:
خدا آنها را ابرار ناميد، چون به والدين و فرزندان خود احسان كردند. چنان كه پدر و مادر بر تو حق دارند، فرزندان نيز حق دارند.[1]
هم چنين فرمود:
فرزندانتان را بر نيكوكارى كمك كنيد، هر كس كه بخواهد عقوق را از فرزندان خود خارج سازد مىتواند.[2]
و نيز فرمود:
يا على! خدا لعنت كند پدر و مادرى كه موجب عاق شدن فرزند خود شوند. يا على! چنان كه فرزند ممكن است عاق والدين شود، پدر و مادر نيز ممكن است عاق فرزندان شوند. يا على! خدا رحمت كند والدينى كه باعث نيكوكارى فرزندشان نسبت به خودشان شوند.[3]
امام سجاد(ع) ضمن حديثى فرمود:
حق فرزندات اين است كه توجه داشته باشى او از توبه وجود آمده و منسوب به تو خواهد بود و خوب و بدش در همين دنيا به تو نسبت داده خواهد شد. مسئوليت تأديب و خداشناسى و كمك براطاعت از پروردگار، برعهدهی تو نهاده شده است. پس بايد رفتار تو نسبت به او مانند عمل كسى باشد كه مىداند در احسان به او پاداش نيك و در بد رفتارى با او معاقب خواهد بود.[4]
رسول خدا(ص) فرمود:
همهی شما سرپرست هستيد، و نسبت به زيردستان خود مسئوليت داريد. والى سرپرست رعيت و مسئول آنها مىباشد. مرد سرپرست خانوادهاش و مسئول آنهاست. زن سرپرست خانهی شوهر و فرزندانش و مسئول آنها مىباشد.[5]
امام صادق(ع) فرمود:
فرزند سه حق بر پدر دارد: مادر خوب انتخاب كردن، نام خوب نهادن، جديت در تربيت و تأديب او.[6]
پيامبر اسلام(ص) فرمود:
فرزند بر پدر خود چند حق دارد: نوشتن، شنا كردن و تيراندازى را به او ياد دهد و جز رزق حلال و پاكيزه به او نخوراند.[7]
اميرالمؤمنين(ع) فرمود:
حق فرزند بر پدر اين است كه نام نيكويى برايش انتخاب كند و نيكو تربيت نمايد و قرآن را به او ياد دهد.[8]
پيامبر اكرم(ص) فرمود:
هر كس دخترى داشته باشد و او را نيكو تربيت كند، در تعليم او نيز بكوشد و از نعمتهايى كه خدا بر او ارزانى داشته به او بدهد، آن دختر او را از دخول در آتش دوزخ جلوگيرى خواهد كرد.[9]
امام صادق(ع) فرمود:
وقتى آيهی «يا أَيُّها الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ ناراً» نازل شد، مردم گفتند: چگونه خودمان و خانوادهمان را از آتش دوزخ نگه داريم؟
فرمود: عمل خير انجام دهيد و به خانوادهتان نيز تذكر بدهيد تا انجام دهند و آنان را بر طاعت خدا تأديب كنيد.[10]
امام صادق(ع) فرمود:
مؤمن علم و ادب صالح را براى خانوادهاش به ارث مىگذارد به گونه اى كه همهی آنها داخل بهشت مىشوند، كوچك و بزرگ و خادم و همسايهی او بهشتى مىشوند. امّا بندهی گنهكار، ادب بد را براى خانوادهاش به ارث مىگذارد و بدين وسيله همهی آنها را به دوزخ مىفرستد.[11]
رسول خدا(ص) فرمود:
فرزندانتان را بر سه خصلت تربيت كنيد: محبت پيامبر، محبت اهل بيت پيامبر و قرائت قرآن.[12]
اميرالمؤمنين(ع) فرمود:
پدر ارثى را براى فرزندش باقى نمىگذارد كه بهتر از ادب و تربيت نيك باشد.[13]
پيامبر اكرم(ص) فرمود:
فرزندان خود را گرامى بداريد و آنها را نيكو تربيت كنيد تا خدا شما را بيامرزد.[14]
بنابراين تعليم و تربيت فرزندان يكى از وظايف بسيار مهم و سنگينى است كه بر دوش والدين نهاده شده است. در زمان كودكى؛ مخصوصاً دو سال اول زندگى، دوران بسيار حساس و سرنوشتسازى است. شخصيت كودك هنوز شكل نگرفته و براى پذيرفتن هر نوع تربيتى آمادگى دارد. اتفاقاً اين دوران حساس را در دامن مادر و تحت سرپرستى پدر مىگذراند و در اثر رفتار و گفتار آنان استعدادهايش پرورش مىيابد و شخصيت آيندهاش ساخته مىشود.
بنابراين، سرنوشت هر كودك تا حد زيادى در اختيار والدين است، لذا بستگى دارد كه اطلاعاتشان در چه حد باشد و در تعليم و تربيت فرزندانشان چه مقدار عنايت به خرج دهند. پدر و مادر اگر درست انجام وظيفه كنند بزرگترين خدمت را نسبت به فرزندانشان انجام خواهند داد و سعادت و خوشبختى آيندهی آنها را تأمين خواهند كرد. به علاوه خودشان نيز از وجود چنين فرزندان شايستهاى بهرهمند خواهند شد و به اجتماع نيز بزرگترين خدمت را انجام خواهند داد، زيرا افراد شايسته، مفيد و خدمتگزارى را پرورش داده و به اجتماع تقديم كردهاند. به طور كلى چنين والدينى در دنيا و آخرت سربلند و مأجور خواهند بود.
امّا اگر در انجام اين مسئوليت سنگين الهى ـ وجدانى و اجتماعى، غفلت و سهلانگارى كنند، بزرگترين خيانتها و جنايتها را نسبت به فرزندانشان مرتكب شدهاند، زيرا با تربيتهاى غلط و اشتباهات خود اسباب بدبختى آنها را فراهم ساختهاند كه چنين خيانتى در جهان آخرت بىكيفر نخواهد ماند. به علاوه نتايج تربيتهاى سوء فرزندان در همين جهان نيز دامنگير والدين خواهد شد.
مفاسد و مشكلاتى كه در جوانان مشاهده مىشود ـ مانند: انحرافات و مفاسد جنسى، ولگردى، بىبندوبارى، بىكارى، اعتياد، جنايت، سرقت، انتحار، فرار از خانه، افسردگى، يأس، اضطراب، بىرغبتى به زندگى، خودبينى، بىاعتمادى به نفس، ضعف اراده، وسواسىگرى، بىعرضگى و ناتوانى، خودخواهى، خود كوچكبينى، و دهها مشكل اخلاقى ديگر كه متأسفانه دامنگير نسل جوان شده ـ يا مستقيماً از تربيت سوء والدين سرچشمه مىگيرد يا اين كه آنها در اين امر شريكند و سهم بزرگى را برعهده دارند.
آيا خدا چنين والدينى را در قيامت مورد بازخواست و مؤاخذه قرار نمىدهد؟! توليد فرزند، واجب نيست، ولى تعليم و تربيت و تأديب او وظيفهی پدر و مادر است. چه لزومى دارد انسان فرزندانى را به وجود آورد، ولى نسبت به تعليم و تربيت آنها بىعنايت و سهلانگار باشد و در نتيجه افرادى بدبخت و بىتربيت را در اجتماع رها كند و اسباب گرفتارى و آبروريزى خود را نيز فراهم سازد.
اميرالمؤمنين(ع) فرمود:
وجود فرزند بد يكى از مصائب بزرگ آدمى است.[15]
و فرمود:
فرزند بد شرافت پدر و مادر را ويران مىسازد و آبروى گذشتگان را مىريزد.[16]
بنابراين، تربيت فرزند را نمىتوان امرى بىاهميت تلقى كرد و با بىعنايتى از كنار آن گذشت، بلكه وظيفهاى است بسيار مهم كه پدران و مادران بايد نسبت به آن كمال عنايت را به خرج دهند. «روسو» عقيده دارد.
براى اصلاح اجتماع ابتدا بايد نه از دولت، بلكه از خانواده شروع كرد. اگر بتوان اصلاحى در آداب و رسوم عمومى پديد آورد بايد در بدو امر با اصلاح آداب و رسوم خانوادگى آغاز شود و اين امر مطلقاً بر عهدهی پدران و مادران است.[17]
در خاتمه تذكر اين نكته ضرورت دارد كه وظيفهی تربيت فرزند، تنها در دوران كودكى خلاصه نمىشود و تا زمان نوجوانى و پايان دوران جوانى نيز ادامه دارد، بلكه دوران نوجوانى و جوانى از اهميت و حساسيت بيشترى برخوردار است. والدين بايد در اين دوران حساس و بحرانى نيز مراقب جوانانشان باشند، ليكن نحوهی مراقبت و برخورد با آنها در زمان جوانى با طرز برخورد با آنان در زمان كودكى متفاوت خواهد بود.
1- مسئولیت تربيت كودكان و جوانان بر عهده چه کسانی است؟
2- چرا پدر و مادر با تربیت درست فرزندان بزرگترين خدمت را نسبت به آنها انجام خواهند داد؟
3- يكى از مصائب بزرگ آدمى چیست؟
[1]. مجمع الزوائد، ج 8، ص 146: «سمّاهم الله الأبرار؛ لأنّهم بَرَّوا الآباء و الآمهات و الابناء. كما أنّ لوالديك عليك حقّاً كذلك لولدك».
[2]. همان، ص 146: «أعينوا أولادكم على الِبرّ، من شاء استَخرجَ العقوقُ من ولدِه».
[3]. مكارمالاخلاق، ص 517: «يا عليّ! لعن الله والدين حَمَلا ولدهَما عقوقَهما، يا عليّ! يلزم الوالدين من ولدهما ما يلزم لهما من عقوقِهما. يا عليّ! رحم الله والدينِ حَمَلا ولدَ هما على بِرِّهما».[4]. همان، ص 484: «و أمّا حقّ ولدك: فأن تعلم أنّه منك و مضاف إليك في عاجل الدنيا بخيره و شرّه، و إنّك مسؤول عمّا وليّته من حسن الأدب و الدلالة على ربّه و المعونةِ له على طاعته. فَاعمَل في أمره عَمَلَ من يَعلمُ أنّه مُثابٌ على الإحسان إليه، معاقبٌ على الإساءة إليه».
[5]. صحيح مسلم، ج 3، ص 1459: «ألا كلّكم راع و كلّكم مسؤول عن رعيّته. فالأمير الذي على الناس راعٍ، و هو مسؤول عن رعيّته، و الرجل راعٍ على أهل بيته و هو مسؤول عنهم، و المرأة راعيةً على بيت بَعلِها وُ ولدِه و هي مسؤولة عنهم».
[6]. تحفالعقول، ص 337 «و تَجِب للولد على والده ثلاثُ خصالٍ: اختياره لوالدته، و تحسين اسمه، و المبالغة في تأديبه».
[7]. كنزالعمال، حديث 4534: «حقّ الولد على والده أن يُعِّلِمه الكتابةَ و السباحةَ و الرمايةَ، و أن لايرزَقه إلّا طيّباً».
[8]. نهج البلاغه، باب المختار من الحكم، شماره 339: «حقّ الولد على الوالد أن يُحَسّنَ اسمَه و يُحَسِّنَ أدبَه و يُعلِّمهَ القرآنَ».
[9]. كنزالعمال، حديث 45391: «من كانت له ابنةٌ فاًدّبها و أحسن أدَبها، و عَلَمّها فأحسَنَ تعليمَها، فأوسَعَ عليها من نِعَمِ الله التي أسبَغَ عليه كانت له منعةً و سَتَراً من النار».
[10]. مستدرك الوسائل، ج 2، ص 362: لما نزلت «يا أَيُّها الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ ناراً» قال الناس: كيف نقي أنفسنا و أهلَنا؟ قال: «اعملوا الخيرَ و ذَكِّروا به أهليكم، و أدِّبوهم على طاعةِ الله».
[11]. همان، ص 362: «لايزال المؤمنُ يُورِث أهلَ بيتِه العلمَ و الأدبَ الصالح حتى يُدخِلَهم الجنَّة، حتى لايُفِقد منهم صغيراً و لا كبيراً ولا خادماً ولا جاراً. ولا يزال العبد العاصي يُورث أهل بيتهِ الأدبَ اسيّء حتى يُدخِلَهم النارَ جميعاً، حتى لايُفِقد فيها منهم صغيراً ولا كبيراً ولا خادماً ولا جاراً».
[12]. كنزالعمال، حديث 45409: «أدّبوا أولادكم علىثلاثِ خصالٍ: حبِّ نبيّكم، و حبِّ أهل بيتِه، وقرإةِ القرآنِ».
[13]. مستدرك الوسائل، ج 2، ص 625: «ما نَحَلَ والد ولداً نحلاً أفضل من أدب حسنٍ».
[14]. بحارالأنوار، ج 104، ص 95: أنّه قال: «أكرِموا أولادَكم، و أحسنوا آدابَهم يُغْفَر لكم».
[15]. غررالحكم، ص 180: «أشدُّ المصائبِ سوءُ الخلف».
[16]. همان، ص 78: «ولد السوء يَهدِمُ الشرفَ و يشَينُ السَلَفَ».
[17]. مربيان بزرگ، ص 188.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت