کد مطلب: ۵۹۱۱
تعداد بازدید: ۳۷۶
تاریخ انتشار : ۱۶ آبان ۱۴۰۱ - ۰۷:۵۸
اسلام و تعلیم و تربیت | ۱۹
سرنوشت هر كودك تا حد زيادى‏‌ در اختيار والدين است، لذا بستگى‏‌ دارد كه اطلاعاتشان در چه حد باشد و در تعليم و تربيت فرزندانشان چه‏ مقدار عنايت به خرج دهند. پدر و مادر اگر درست انجام وظيفه كنند بزرگ‏ترين خدمت را نسبت به فرزندانشان انجام خواهند داد و سعادت و خوشبختى‏‌ آينده‌ی آن‏ها را تأمين خواهند كرد.

مسئولان تربيت و وظايف سنگين آن‏ها


تربيت كودكان و جوانان يك مسئوليت همگانى‏‌ است و نياز به هماهنگى‏‌ و همكارى‏‌ همه‌ی افراد و نهادهاى‏‌ مربوطه دارد. اگر همه، انجام وظيفه كنند زمينه براى‏‌ تربيت صحيح افراد فراهم مى‏‌شود و برنامه‏‌هاى‏‌ تربيتى‏‌ پيش مى‏‌روند. ولى‏‌ اگر همكارى‏‌ و تفاهم وجود نداشته باشد توفيق كامل برنامه‌‏ها را نمى‏‌توان پيش‏بينى‏‌ كرد. به همين جهت مسئولان تربيت را نام برده و به مسئوليت سنگين آن‏ها اشاره مى‏‌نماييم:


خانواده‏


مقصود ما از خانواده همه‌ی كسانى‏‌ است كه به طور مستمر يا غالب با كودكان زندگى‏‌ مى‏‌كنند؛ مانند: پدر، مادر، پدر بزرگ، مادر بزرگ، برادر و خواهر بزرگتر و حتى‏‌ خدمتكار منزل. در اين ميان پدر و مادر چون سرپرستى‏‌ كودك را بر عهده داشته و باعث وجود او هستند، در تربيت او نيز نقش مهم‏تر و وظيفه‌ی سنگين‏ترى‏‌ را برعهده دارند. پدر و مادر شدن فقط به توليد مثل نيست، زيرا اين كار از عهده‏‌ی حيوانات نيز ساخته است. والدين در صورتى‏‌ لياقت پدرى‏‌ و مادرى‏‌ را دارند كه در تعليم و تربيت فرزند خود هم جديت كنند. اسلام تربيت و تأديب را يكى‏‌ از حقوق فرزندان مى‏‌داند كه اگر پدر و مادر در انجام آن كوتاهى‏‌ كنند مورد عاق فرزند قرار گرفته و در قيامت مورد بازخواست قرار مى‏‌گيرند.
پيامبر اكرم(ص) فرمود:
خدا آن‏ها را ابرار ناميد، چون به والدين و فرزندان خود احسان كردند. چنان كه پدر و مادر بر تو حق دارند، فرزندان نيز حق دارند.[1]
هم چنين فرمود:
فرزندانتان را بر نيكوكارى‏‌ كمك كنيد، هر كس كه بخواهد عقوق را از فرزندان خود خارج سازد مى‏‌تواند.[2]
و نيز فرمود:
يا على‏‌! خدا لعنت كند پدر و مادرى‏‌ كه موجب عاق شدن فرزند خود شوند. يا على‏‌! چنان كه فرزند ممكن است عاق والدين شود، پدر و مادر نيز ممكن است عاق فرزندان شوند. يا على‏‌! خدا رحمت كند والدينى‏‌ كه باعث نيكوكارى‏‌ فرزندشان نسبت به خودشان شوند.[3]
امام سجاد(ع) ضمن حديثى‏‌ فرمود:
حق فرزندات اين است كه توجه داشته باشى‏‌ او از توبه وجود آمده و منسوب به تو خواهد بود و خوب و بدش در همين دنيا به تو نسبت داده‏ خواهد شد. مسئوليت تأديب و خداشناسى‏‌ و كمك براطاعت از پروردگار، برعهده‌ی تو نهاده شده است. پس بايد رفتار تو نسبت به او مانند عمل كسى‏‌ باشد كه مى‏‌داند در احسان به او پاداش نيك و در بد رفتارى‏‌ با او معاقب خواهد بود.[4]
رسول خدا(ص) فرمود:
همه‌ی شما سرپرست هستيد، و نسبت به زيردستان خود مسئوليت داريد. والى‏‌ سرپرست رعيت و مسئول آن‏ها مى‏‌باشد. مرد سرپرست خانواده‏اش و مسئول آن‏هاست. زن سرپرست خانه‌ی شوهر و فرزندانش و مسئول آن‏ها مى‏‌باشد.[5]
امام صادق(ع) فرمود:
فرزند سه حق بر پدر دارد: مادر خوب انتخاب كردن، نام خوب نهادن، جديت در تربيت و تأديب او.[6]
پيامبر اسلام(ص) فرمود:
فرزند بر پدر خود چند حق دارد: نوشتن، شنا كردن و تيراندازى‏‌ را به او ياد دهد و جز رزق حلال و پاكيزه به او نخوراند.[7]
اميرالمؤمنين(ع) فرمود:
حق فرزند بر پدر اين است كه نام نيكويى‏‌ برايش انتخاب كند و نيكو تربيت نمايد و قرآن را به او ياد دهد.[8]
پيامبر اكرم(ص) فرمود:
هر كس دخترى‏‌ داشته باشد و او را نيكو تربيت كند، در تعليم او نيز بكوشد و از نعمت‏هايى‏‌ كه خدا بر او ارزانى‏‌ داشته به او بدهد، آن دختر او را از دخول در آتش‏ دوزخ جلوگيرى‏‌ خواهد كرد.[9]
امام صادق(ع) فرمود:
وقتى‏‌ آيه‏‌ی «يا أَيُّها الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ ناراً» نازل شد، مردم گفتند: چگونه خودمان و خانواده‏مان را از آتش دوزخ نگه داريم؟
فرمود: عمل خير انجام دهيد و به خانواده‏تان نيز تذكر بدهيد تا انجام دهند و آنان را بر طاعت خدا تأديب كنيد.[10]
امام صادق(ع) فرمود:
مؤمن علم و ادب صالح را براى‏‌ خانواده‏اش به ارث مى‏‌گذارد به گونه‏ اى‏‌ كه همه‌ی آن‏ها داخل بهشت مى‏‌شوند، كوچك و بزرگ و خادم و همسايه‌ی او بهشتى‏‌ مى‏‌شوند. امّا بنده‌ی گنهكار، ادب بد را براى‏‌ خانواده‏اش به ارث مى‏‌گذارد و بدين‏ وسيله همه‌ی آن‏ها را به دوزخ مى‏‌فرستد.[11]
رسول خدا(ص) فرمود:
فرزندانتان را بر سه خصلت تربيت كنيد: محبت پيامبر، محبت اهل بيت پيامبر و قرائت قرآن.[12]
اميرالمؤمنين(ع) فرمود:
پدر ارثى‏‌ را براى‏‌ فرزندش باقى‏‌ نمى‏‌گذارد كه بهتر از ادب و تربيت نيك باشد.[13]
پيامبر اكرم(ص) فرمود:
فرزندان خود را گرامى‏‌ بداريد و آن‏ها را نيكو تربيت كنيد تا خدا شما را بيامرزد.[14]
بنابراين تعليم و تربيت فرزندان يكى‏‌ از وظايف بسيار مهم و سنگينى‏‌ است كه بر دوش والدين نهاده شده است. در زمان كودكى‏‌؛ مخصوصاً دو سال اول زندگى‏‌، دوران بسيار حساس و سرنوشت‏سازى‏‌ است. شخصيت كودك هنوز شكل نگرفته و براى‏‌ پذيرفتن هر نوع تربيتى‏‌ آمادگى‏‌ دارد. اتفاقاً اين دوران حساس را در دامن مادر و تحت سرپرستى‏‌ پدر مى‏‌گذراند و در اثر رفتار و گفتار آنان استعدادهايش پرورش مى‏‌يابد و شخصيت آينده‏اش ساخته مى‏‌شود.
بنابراين، سرنوشت هر كودك تا حد زيادى‏‌ در اختيار والدين است، لذا بستگى‏‌ دارد كه اطلاعاتشان در چه حد باشد و در تعليم و تربيت فرزندانشان چه‏ مقدار عنايت به خرج دهند. پدر و مادر اگر درست انجام وظيفه كنند بزرگ‏ترين خدمت را نسبت به فرزندانشان انجام خواهند داد و سعادت و خوشبختى‏‌ آينده‌ی آن‏ها را تأمين خواهند كرد. به علاوه خودشان نيز از وجود چنين فرزندان شايسته‏اى‏‌ بهره‏مند خواهند شد و به اجتماع نيز بزرگ‏ترين خدمت را انجام خواهند داد، زيرا افراد شايسته، مفيد و خدمت‏گزارى‏‌ را پرورش داده و به اجتماع تقديم كرده‏اند. به طور كلى‏‌ چنين والدينى‏‌ در دنيا و آخرت سربلند و مأجور خواهند بود.
امّا اگر در انجام اين مسئوليت سنگين الهى‏‌ ـ وجدانى‏‌ و اجتماعى‏‌، غفلت و سهل‏انگارى‏‌ كنند، بزرگ‏ترين خيانت‏ها و جنايت‏ها را نسبت به فرزندانشان مرتكب شده‏اند، زيرا با تربيت‏هاى‏‌ غلط و اشتباهات خود اسباب بدبختى‏‌ آن‏ها را فراهم ساخته‏اند كه چنين خيانتى‏‌ در جهان آخرت بى‏‌كيفر نخواهد ماند. به علاوه نتايج تربيت‏هاى‏‌ سوء فرزندان در همين جهان نيز دامن‏گير والدين خواهد شد.
مفاسد و مشكلاتى‏‌ كه در جوانان مشاهده مى‏‌شود ـ مانند: انحرافات و مفاسد جنسى‏‌، ولگردى‏‌، بى‏‌بندوبارى‏‌، بى‏‌كارى‏‌، اعتياد، جنايت، سرقت، انتحار، فرار از خانه، افسردگى‏‌، يأس، اضطراب، بى‏‌رغبتى‏‌ به زندگى‏‌، خودبينى‏‌، بى‏‌اعتمادى‏‌ به نفس، ضعف اراده، وسواسى‏‌گرى‏‌، بى‏‌عرضگى‏‌ و ناتوانى‏‌، خودخواهى‏‌، خود كوچك‏بينى‏‌، و ده‏‌ها مشكل اخلاقى‏‌ ديگر كه متأسفانه دامن‏گير نسل جوان شده ـ يا مستقيماً از تربيت سوء والدين سرچشمه مى‏‌گيرد يا اين كه آن‏ها در اين امر شريكند و سهم ‏بزرگى‏‌ را برعهده دارند.
آيا خدا چنين والدينى‏‌ را در قيامت مورد بازخواست و مؤاخذه قرار نمى‏‌دهد؟! توليد فرزند، واجب نيست، ولى‏‌ تعليم و تربيت و تأديب او وظيفه‌ی‏ پدر و مادر است. چه لزومى‏‌ دارد انسان فرزندانى‏‌ را به وجود آورد، ولى‏‌ نسبت به تعليم و تربيت آن‏ها بى‏‌عنايت و سهل‏انگار باشد و در نتيجه افرادى‏‌ بدبخت و بى‏‌تربيت را در اجتماع رها كند و اسباب گرفتارى‏‌ و آبروريزى‏‌ خود را نيز فراهم سازد.
اميرالمؤمنين(ع) فرمود:
وجود فرزند بد يكى‏‌ از مصائب بزرگ آدمى‏‌ است.[15]
و فرمود:
فرزند بد شرافت پدر و مادر را ويران مى‏‌سازد و آبروى‏‌ گذشتگان را مى‏‌ريزد.[16]
بنابراين، تربيت فرزند را نمى‏‌توان امرى‏‌ بى‏‌اهميت تلقى‏‌ كرد و با بى‏‌عنايتى‏‌ از كنار آن گذشت، بلكه وظيفه‏اى‏‌ است بسيار مهم كه پدران و مادران بايد نسبت به آن كمال عنايت را به خرج دهند. «روسو» عقيده دارد.
براى‏‌ اصلاح اجتماع ابتدا بايد نه از دولت، بلكه از خانواده شروع كرد. اگر بتوان اصلاحى‏‌ در آداب و رسوم عمومى‏‌ پديد آورد بايد در بدو امر با اصلاح آداب و رسوم خانوادگى‏‌ آغاز شود و اين امر مطلقاً بر عهده‌ی پدران و مادران است.[17]
در خاتمه تذكر اين نكته ضرورت دارد كه وظيفه‌ی تربيت فرزند، تنها در دوران كودكى‏‌ خلاصه نمى‏‌شود و تا زمان نوجوانى‏‌ و پايان دوران جوانى‏‌ نيز ادامه دارد، بلكه دوران نوجوانى‏‌ و جوانى‏‌ از اهميت و حساسيت بيش‏ترى‏‌ برخوردار است. والدين بايد در اين دوران حساس و بحرانى‏‌ نيز مراقب جوانانشان باشند، ليكن نحوه‌ی مراقبت و برخورد با آن‏ها در زمان جوانى‏‌ با طرز برخورد با آنان در زمان‏ كودكى‏‌ متفاوت خواهد بود.


خودآزمایی


1- مسئولیت تربيت كودكان و جوانان بر عهده چه کسانی است؟
2- چرا پدر و مادر با تربیت درست فرزندان بزرگ‏ترين خدمت را نسبت به آن‌ها انجام خواهند داد؟
3- يكى‏‌ از مصائب بزرگ آدمى چیست؟

 

پی نوشت ها

 

[1]. مجمع الزوائد، ج 8، ص 146: «سمّاهم الله الأبرار؛ لأنّهم بَرَّوا الآباء و الآمهات و الابناء. كما أنّ لوالديك عليك حقّاً كذلك لولدك».
[2]. همان، ص 146: «أعينوا أولادكم على‏‌ الِبرّ، من شاء استَخرجَ العقوقُ من ولدِه».
[3]. مكارم‏الاخلاق، ص 517: «يا عليّ! لعن الله والدين حَمَلا ولدهَما عقوقَهما، يا عليّ! يلزم الوالدين من ولدهما ما يلزم لهما من عقوقِهما. يا عليّ! رحم الله والدينِ حَمَلا ولدَ هما على‏‌ بِرِّهما».[4]. همان، ص 484: «و أمّا حقّ ولدك: فأن تعلم أنّه منك و مضاف إليك في عاجل الدنيا بخيره و شرّه، و إنّك مسؤول عمّا وليّته من حسن الأدب و الدلالة على‏‌ ربّه و المعونةِ له على‏‌ طاعته. فَاعمَل في أمره عَمَلَ من يَعلمُ أنّه مُثابٌ على‏‌ الإحسان إليه، معاقبٌ على‏‌ الإساءة إليه».
[5]. صحيح مسلم، ج 3، ص 1459: «ألا كلّكم راع و كلّكم مسؤول عن رعيّته. فالأمير الذي على‏‌ الناس راعٍ، و هو مسؤول عن رعيّته، و الرجل راعٍ على‏‌ أهل بيته و هو مسؤول عنهم، و المرأة راعيةً على‏‌ بيت بَعلِها وُ ولدِه و هي مسؤولة عنهم».
[6]. تحف‏العقول، ص 337 «و تَجِب للولد على‏‌ والده ثلاثُ خصالٍ: اختياره لوالدته، و تحسين اسمه، و المبالغة في تأديبه».
[7]. كنزالعمال، حديث 4534: «حقّ الولد على‏‌ والده أن يُعِّلِمه الكتابةَ و السباحةَ و الرمايةَ، و أن لايرزَقه إلّا طيّباً».
[8]. نهج البلاغه، باب المختار من الحكم، شماره 339: «حقّ الولد على‏‌ الوالد أن يُحَسّنَ اسمَه و يُحَسِّنَ أدبَه و يُعلِّمهَ القرآنَ».
[9]. كنزالعمال، حديث 45391: «من كانت له ابنةٌ فاًدّبها و أحسن أدَبها، و عَلَمّها فأحسَنَ تعليمَها، فأوسَعَ عليها من نِعَمِ الله التي أسبَغَ عليه كانت له منعةً و سَتَراً من النار».
[10]. مستدرك الوسائل، ج 2، ص 362: لما نزلت ‏«يا أَيُّها الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ ناراً» قال الناس: كيف نقي أنفسنا و أهلَنا؟ قال: «اعملوا الخيرَ و ذَكِّروا به أهليكم، و أدِّبوهم على‏‌ طاعةِ الله».
[11]. همان، ص 362: «لايزال المؤمنُ يُورِث أهلَ بيتِه العلمَ و الأدبَ الصالح حتى‏‌ يُدخِلَهم الجنَّة، حتى‏‌ لايُفِقد منهم صغيراً و لا كبيراً ولا خادماً ولا جاراً. ولا يزال العبد العاصي يُورث أهل بيتهِ الأدبَ اسيّ‏ء حتى‏‌ يُدخِلَهم النارَ جميعاً، حتى‏‌ لايُفِقد فيها منهم صغيراً ولا كبيراً ولا خادماً ولا جاراً».
[12]. كنزالعمال، حديث 45409: «أدّبوا أولادكم على‏‌ثلاثِ‏ خصالٍ: حبِّ‏ نبيّكم، و حبِّ أهل بيتِه، وقرإةِ القرآنِ».
[13]. مستدرك الوسائل، ج 2، ص 625: «ما نَحَلَ والد ولداً نحلاً أفضل من أدب حسنٍ».

[14]. بحارالأنوار، ج 104، ص 95: أنّه قال: «أكرِموا أولادَكم، و أحسنوا آدابَهم يُغْفَر لكم».
[15]. غررالحكم، ص 180: «أشدُّ المصائبِ ‏سوءُ الخلف».

[16]. همان، ص 78: «ولد السوء يَهدِمُ الشرفَ و يشَينُ السَلَفَ».
[17]. مربيان بزرگ، ص 188.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت

آیت الله ابراهیم امینی
ارسال نظر
نام:
ایمیل:
* نظر: