چه بسيار مفاسد و جنايت ها كه از بيكارى و اوقات فارغ و خالى از كار مفيد ناشى مي شود. غالبا نقشه دزدي ها و آدم كشي ها و ربودن اموال و نواميس مردم، در ساعات بيكارى طرح مي گردد و اشخاصى كه اوقاتشان مشغول كار است كم تر به جنايت مى پردازند. امير المؤمنين علیه السلام در نهج البلاغه مي فرمايند: «املكوا انفسكم بدوام جهادها»، يعنى با كوشش مداوم مالك نفس خود باشيد. در نوشتار قبل در راستای بیان عوامل تحریک شهوت و راه های مقابله با آن برای پیشگیری و درمان خودارضایی، در مورد تنظیم برنامه خواب و ارتباط آن با سلامت معنوی انسان سخن گفتیم. اینک به ادامه بحث راه های پیشگیری و درمان خود ارضایی می پردازیم.
پرهیز از بیکاری
یکی از بزنگاه هایی که شیطان در بیشتر مواقع از آن در گمراهی انسان و آلوده شدنش به معاصی بهره می برد، اوقاتی است که انسان در آن بیکار است و از آن به اوقات فراغت نیز یاد می شود. زمانی که فرد از انجام امور مختلف فراغت دارد، شیطان فرصت را غنیمت شمرده و شروع به وسوسه و تحریک فرد به انجام گناه می کند. شاید بتوان گفت بیشترین ارتکاب گناهانی همچون خودارضایی، در اوقات بیکاری رخ می دهد. بر همین اساس دین مبین اسلام به شدّت با بیکاری مخالف است و اولیاء خدا همواره بیکاری را مورد مذمّت قرار داده و از آن نهی می کردند. بشیر دهّان می گوید: بارها از امام کاظم علیه السلام شنیدم که می فرمودند:
«إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ يُبْغِضُ الْعَبْدَ النَّوَّامَ الْفَارِغَ». به بدرستی که خداوند جلیل و عزیز، بنده پُر خوابِ بیکار را مبغوض می دارد.[1]
خداوند متعال در آیاتی پایانی سوره شرح می فرماید:
«فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ * وَ إِلى رَبِّكَ فَارْغَبْ». پس هنگامى كه از كار مهمى فارغ مى شوى به مهم ديگرى پرداز * و به سوى پروردگارت توجه نما.[2] به بیان دیگر: هرگز بيكار نمان، تلاش و كوشش را كنار مگذار، پيوسته مشغول مجاهده باش و پايان مهمى را آغاز مهم ديگر قرار ده و در تمام اين احوال به خدا تكيه كن و به سوى پروردگارت توجه نما، رضايت او را بطلب، و خشنودى او را جستجو كن، و به سوى قرب جوارش بشتاب. چه برنامه سازنده و مؤثرى كه رمز پيروزى و تكامل در آن نهفته است! اصولا بيكار بودن و فراغت كامل مايه خستگى، كم شدن نشاط، تنبلى و فرسودگى، و در بسيارى از مواقع مايه فساد و تباهى و انواع گناهان است. قابل توجه اين كه آمارها نشان مى دهد كه به هنگام تعطيلات مؤسسات آموزشى، ميزان فساد گاهى تا هفت برابر بالا مى رود.[3]
چه بسيار مفاسد و جنايت ها كه از بيكارى و اوقات فارغ و خالى از كار مفيد ناشى مي شود. غالبا نقشه دزدي ها و آدم كشي ها و ربودن اموال و نواميس مردم، در ساعات بيكارى طرح مي گردد و اشخاصى كه اوقاتشان مشغول كار است كم تر به جنايت مى پردازند. امير المؤمنين علیه السلام در نهج البلاغه مي فرمايند:
«املكوا انفسكم بدوام جهادها»، يعنى با كوشش مداوم مالك نفس خود باشيد. دكتر آلكسيس كارل در كتابش (راه و رسم زندگى) شرح مبسوطى از زيان هاى تفريحات متداول عصر كنونى آورده آن گاه مي گويد: اگر اين همه اوقاتى كه در سينماها و تماشاخانه ها و خيابان ها و گوش دادن به راديو و خواندن مجلات به هدر مي رود و جز ضرر نتيجه اى ندارد، صرف كار مفيد و مطالعه نافع و تحصيل دانش شود، چه پيشرفتى نصيب افراد و جوامع بشرى خواهد شد؟![4]در مجموعه ورّام آمده است:
«قَدْ قِيلَ هِيَ نَفْسُكَ إِنْ لَمْ تَشْغَلْهَا شَغَلَتْكَ فَإِنْ لَمْ تَشْغَلْهَا بِالطَّاعَةِ شَغَلَتْكَ بِالْمَعْصِيَةِ فَاشْغَلْهَا بِالْمُجَاهَدَةِ».
گفته شده: نفست را اگر (به کاری) مشغول نسازی، او تو را (به آن چه می خواهد) مشغول می سازد. پس اگر آن را به طاعت خدا مشغول نسازی، تو را به معصیت و نافرمانی پروردگار مشغول می کند؛ بنا بر این نفست را به تلاش و کوشش مشغول کن (تا فرصت معصیت را از او بگیری).[5]
مذمّت کسالت، پُرخوابی و پُرخوری
کسل بودن و پُرخوابی نیز از جهتی چون باعث بیکاری می شوند - چنان چه امام کاظم علیه السلام می فرمایند:
«إِيَّاكَ وَ الْكَسَلَ وَ الضَّجَرَ فَإِنَّكَ إِنْ كَسِلْتَ لَمْ تَعْمَلْ وَ إِنْ ضَجِرْتَ لَمْ تُعْطِ الْحَقَّ». بپرهیز از کسالت و خستگی و اندوه که اگر کسل شوی از عمل کردن باز می مانی و اگر خسته و اندوهگین باشی به حق عمل نخواهی نمود.[6] – و تخم شهوت و فتنه را در وجود انسان می کارند، مورد مذمّت و نکوهش حضرات معصومین قرار گرفته اند. امام باقر علیه السلام می فرمایند:
«إِنِّي لَأُبْغِضُ الرَّجُلَ أَوْ أُبْغِضُ لِلرَّجُلِ أَنْ يَكُونَ كَسْلَاناً [كَسْلَانَ] عَنْ أَمْرِ دُنْيَاهُ وَ مَنْ كَسِلَ عَنْ أَمْرِ دُنْيَاهُ فَهُوَ عَنْ أَمْرِ آخِرَتِهِ أَكْسَلُ».
من قطعا مبغوض می دارم مردی را - یا این که - مبغوض می دارم برای مرد این که کسل باشد از امور دنیای خود (در امور دنیوی خویش تنبلی کند) و کسی که در امر دنیای خود کسل باشد، در امر آخرت خویش کسل تر است.[7] یعنی کسالت و تنبلی در دنیا، موجب تبعات معنوی و اخروی می شود. از امام صادق علیه السلام نیز روایت است که فرمودند:
«كَثْرَةُ النَّوْمِ مَذْهَبَةٌ لِلدِّينِ وَ الدُّنْيَا». زیاد خوابیدن، دین و دنیا را از بین می برد.[8]
پُرخوری نیز از مقولاتی است که علاوه بر تبعات بد فراوانی که بر روح و جسم انسان به جای می گذارد، در بدن انسان حالت سنگینی و رخوت ایجاد نموده و بدین وسیله او را نسبت به کار و تلاش بی میل، و در عوض به سمت گناه، شهوات و انحرافات جنسی راغب می سازد. امام صادق علیه السلام در این باره می فرمایند:
«إِنَّ الْبَطْنَ لَيَطْغَى مِنْ أَكْلِهِ وَ أَقْرَبُ مَا يَكُونُ الْعَبْدُ مِنَ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ إِذَا خَفَّ بَطْنُهُ وَ أَبْغَضُ مَا يَكُونُ الْعَبْدُ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا امْتَلَأَ بَطْنُهُ».
همانا شکم هر آینه طغیان می کند به خاطر خوردنش، و نزدیک ترین حالت بنده نسبت به خداوند جلیل و عزیز زمانی است که شکمش سبک باشد و مبغوض ترین حالت بنده نزد خداوند عز و جل وقتی است که شکمش پُر و مملوّ (از خوراکی ها) باشد.[9]
ای بی خبر بکوش که صاحب خبر شوی/ تا راهرو نباشی کی راهبر شوی
خواب و خورت ز مرتبه خویش دور کرد/ آن گه رسی به خویش که بی خواب و خور شوی
جالب این جاست که دین مبین اسلام، ترک کار و تلاش را حتّی به بهانه عبادت - به این معنا که انسان به طور کلی کار و تلاش را کنار گذاشته و تنها به عبادت مشغول شود - روا ندانسته است و معصومین علیهم السلام عملکرد چنین افرادی را بر خلاف تصوّر بسیاری از مردم، مورد نکوهش قرار داده اند. علی بن عبد العزیز می گوید: امام صادق علیه السلام در باره عمر بن مسلم از من سؤال کردند و پرسیدند که او چه کار می کند؟ عرض کردم: فدایتان شوم، او به عبادت روی آورده و تجارت را ترک نموده است. امام علیه السلام فرمودند:
«وَيْحَهُ أَ مَا عَلِمَ أَنَّ تَارِكَ الطَّلَبِ لَا يُسْتَجَابُ لَهُ دَعْوَةٌ إِنَّ قَوْماً مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ ص لَمَّا نَزَلَتْ [وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ] أَغْلَقُوا الْأَبْوَابَ وَ أَقْبَلُوا عَلَى الْعِبَادَةِ وَ قَالُوا قَدْ كُفِينَا فَبَلَغَ ذَلِكَ رَسُولَ اللَّهِ ص فَأَرْسَلَ إِلَيْهِمْ فَقَالَ مَا حَمَلَكُمْ عَلَى مَا صَنَعْتُمْ قَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ تَكَفَّلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِأَرْزَاقِنَا فَأَقْبَلْنَا عَلَى الْعِبَادَةِ فَقَالَ إِنَّهُ مَنْ فَعَلَ ذَلِكَ لَمْ يَسْتَجِبِ اللَّهُ لَهُ عَلَيْكُمْ بِالطَّلَبِ ثُمَّ قَالَ إِنِّي لَأُبْغِضُ الرَّجُلَ فَاغِراً فَاهُ إِلَى رَبِّهِ يَقُولُ ارْزُقْنِي وَ يَتْرُكُ الطَّلَبَ».
وای بر او! آیا نمی داند که کسی که (با کار و تلاش) طلب (روزی) نکند، هیچ دعایی از او مستجاب نمی گردد. همانا گروهی از اصحاب رسول خدا صلّی الله علیه و آله وقتی که این آیه نازل شد: «و هر كس تقواى الهى پيشه كند، خداوند راه نجاتى براى او فراهم مى كند، و او را از جايى كه گمان ندارد روزى مى دهد» درها را بستند (کار و تلاش را رها کردند) و رو به عبادت آوردند و گفتند: ما (در روزی و امرار معاش) کفایت شدیم. خبر به رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید. حضرت کسی را به سوی ایشان فرستادند (و آن ها را نزد خود خوانده و از ایشان) پرسیدند: چه چیز شما را به این کار واداشت؟ گفتند: ای رسول خدا! خداوند عز و جل ارزاق ما را تکفّل کرد (به عهده گرفت) و ما (به همین خاطر) رو به عبادت آوردیم. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: هر کس چنین کند خداوند (خواسته و دعای) او را اجابت نمی کند. بر شما باد به طلب (روزی با کار و تلاش). سپس حضرت فرمودند: همانا من مبغوض می دارم مردی را که دهانش را باز کند و به پروردگارش بگوید: «به من روزی بده» در حالی که طلب (روزی با کار کردن) را رها کند.[10]
شاید برای برخی سؤال شود که چرا معصومین علیهم السلام با عبادت به جای کار کردن مخالف بودند؟! این سؤال از جهات مختلف قابل پاسخ است که در ادامه تنها به دو مورد از آن ها اشاره می شود. اول این که اسلام با تکدّی گری و گدایی کردن فرد توانمند از دیگران به شدت مخالف است حتّی اگر چه آن فرد به خاطر اشتغال به عبادت دست از کار کشیده و خرج زندگی خود را به گردن دیگران انداخته باشد. خداوند متعال ساعات زندگی افراد را به چند قسمت تقسیم نموده که در قسمتی باید به عبادت خداوند مشغول شوند و در قسمت دیگر به استراحت و تفریح و در کنار خانواده بودن بپردازند، و در ساعت دیگری هم برای امرار معاش خود و افراد تحت تکفّلشان مشغول کار و تلاش شوند. امیر المؤمنین علیه السلام در این رابطه می فرمایند:
«لِلْمُؤْمِنِ ثَلَاثُ سَاعَاتٍ فَسَاعَةٌ يُنَاجِي فِيهَا رَبَّهُ وَ سَاعَةٌ يَرُمُ مَعَاشَهُ وَ سَاعَةٌ يُخَلِّي بَيْنَ نَفْسِهِ وَ بَيْنَ لَذَّتِهَا فِيمَا يَحِلُّ وَ يَجْمُل».
مؤمن وقت خويش را سه بخش مىكند: بخشى كه در آن با پروردگار خويش مناجات (و او را عبادت) كند؛ و بخشى كه در آن به دنبال تأمين معاش خويش رود؛ و بخشى كه به خلوت (و استراحت) پردازد، تا از آن چه حلال و زيبنده است لذّت ببرد.[11] هر کس که یکی از این ساعات را فدای دیگری کند، عمل او مورد تأیید دین نبوده و مورد رضایت پروردگار متعال نخواهد بود. راه سعادت فرد از کنار هم قرار گرفتن این قسمت ها حاصل می شود و ترک یکی موجب نقصان در طریق بندگی خواهد شد.
همچنین نباید از این مطلب غافل بود که ترک کار و تلاش، به مرور زمان حالت رخوت و سستی و تنبلی در انسان ایجاد می کند و دین اسلام –چنان چه پیش از این بیان شد - با این حالت به شدت مخالف است، چراکه کسالت و تنبلی، خود زمینه ساز معصیت های فراوان می شود. بنا بر این بی کاری انسان ولو در قالب عبادت هم که باشد، نوعا زمینه ساز فساد و گناه می شود و بر همین اساس هیچ گاه مورد تأیید خداوند متعال نیست.
خودآزمایی
1- «پرهیز از بیکاری» را به عنوان یکی از راهکارهای پیشگیری و درمان خودارضایی، توضیح دهید؟
2- چرا اسلام با ترک کار و تلاش به بهانه عبادت مخالف است؟
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت-مسلم زکی زاده
پی نوشت ها
[1] الكافي (ط - الإسلامية) ج 5 ص 84.
[2] سوره شرح/ آیه 7و 8 (ترجمه مکارم).
[3] تفسير نمونه ج 27 ص 128 و 130.
[4] تفسير نوين ص 237.
[5] مجموعة ورام ج 2 ص 134.
[6] الكافي (ط - الإسلامية) ج 5 ص 85.
[7] همان.
[8] همان ص 84.
[9] همان ج 6 ص 269.
[10] من لا يحضره الفقيه ج 3 ص 192.
[11] بحار الأنوار (ط - بيروت) ج 91 ص 94 (ترجمه حدیث از احمد آرام).
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
حجت‌الاسلام مسلم زکی‌زاده