زن و حجاب | سه آیه برای وجوب حجاب

بخش اوّل: حقوق و وظایف زن در اسلام | ۳

زن و حجاب

حجاب، در لغت به معنای پوشش است. حجاب، یعنی لباسی که بدن زن را بپوشاند. اسلام به بانوان دستور داده بدن خود را به طور کامل بپوشانند و از نظر مردان بیگانه محفوظ بدارند.
برای وجوب حجاب از آیات قرآن و احادیث استفاده شده است. در این‌جا به سه آیه اشاره می‌شود:

آیه‌ی اول

خداوند متعال در قرآن می‌فرماید:
«ای پیامبر! به مردان مؤمن بگو: چشمان خویش فرو بندند و عورت خود را نگه دارند، این برای پاک‌دامنی آنان بهتر است. خدا به کارهای آنان آگاه است. و به زنان مؤمن بگو: دیدگان خود را فرو بندند و عورت خود را نگه دارند و زینت‌های خود را جز آن مقدار که پیداست، آشکار نسازند و مقنعه‌های خود را تا گریبان خود گذارند و زینت‌های خویش را جز برای شوهران و پدران و پدر شوهران و برادران و پسر برادران و پسر خواهران و زنان و بردگان خودشان و مردان خدمت‌گزارشان که به زن رغبت ندارند و کودکان غیر ممیزی که از عورت زنان خبر ندارند، آشکار نسازند.
و زنان آن‌چنان پای بر زمین نزنند، تا زینت‌های پنهانشان دانسته شود. ای مؤمنان! همگان به درگاه خدا توبه کنید، باشد که رستگار شوید».[1]
آیه‌ی فوق، درباره حجاب بانوان نازل شده و به مسائلی اشاره کرده که نیاز به شرح و تفسیر دارد:
در آغاز از مردان و زنان مؤمن خواسته شده که دیدگان خود را فرو بندند و مردان به زنان و زنان به مردان خیره نشوند و چشم‌چرانی نکنند.
غض، در لغت به معنای کاستن و فروبستن است. غض بصر؛ یعنی نگاه را کوتاه کردن و خیره نشدن. گاهی انسان به دیگری می‌نگرد، ولی نگاه کردن هدف نیست، زمانی هم برای لذت می‌نگرد که آن را چشم‌چرانی می‌گویند.
نگاه‌های ثانوی و لذت‌جویی، انسان را به فساد می‌کشد و از آنها نهی شده است، اما نظرهایی که برای لذت‌جویی نباشد حرام نیست، زیرا از لوازم معاشرت و زندگی اجتماعی است.
بعد از آن، به زنان و مردان توصیه می‌کند که فروج خود را حفظ کنند.
فروج، جمع «فرج» به معنای «عورت» است. مقصود از حفظ فرج یا پوشیدن آن، سعی در حفظ عفت و پاک‌دامنی است با غض بصر؛ یعنی چشم پوشیدن و رعایت حجاب.
سپس خطاب به زنان می‌گوید: «لا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلّا ما ظَهَرَ مِنْها».
زینت، به معنای زیور و وسیله‌ی زیبایی است که انواعی دارد: یکی، زیورهایی که از بدن جدا هستند، مانند گوشواره، گلوبند، انگشتر، گل‌سر، دست‌بند، لباس‌های زینتی. نوع دوم زینت‌هایی‌اند که به بدن می‌چسبند، مانند سرمه، رنگ ناخن، رنگ دست و پا و رنگ مو. زینت مذکور در آیه هر دو مورد را شامل می‌شود. به زنان توصیه شده که انواع زینت‌های خود را برای مردان بیگانه آشکار نکنند و بدین وسیله از جلب توجه مردان و تحریک غریزه‌ی جنسی آنان جلوگیری کنند.
بعد از آن، با جمله‌ی: «إِلّا ما ظَهَرَ مِنْها» به زنان اجازه داده، زینت‌های ظاهر خود را ـ که به طور طبیعی آشکار است ـ نپوشانند، مانند سرمه، رنگ ابرو، خضاب دست، انگشتر، رنگ چادر، مانتو و کفش. بانوان به دلیل این‌که در اجتماع زندگی می‌کنند و مسئولیت‌هایی را بر عهده دارند طبعاً چشم مردان بیگانه به صورت، دست و زینت‌های آشکار آنان می‌افتد و پوشش آنها امری دشوار و حرجی است، لذا به آنان رخصت داده شده که بدون پوشیدن آنها به ادای مسئولیت‌های خود مشغول باشند.
در بعضی احادیث نیز زینت‌های ظاهر مذکور در آیه، به همین معنا تفسیر شده است.
زراره از حضرت صادق(ع) نقل کرده که در تفسیر قول خدای عزوجل:
«إِلّا ما ظَهَرَ مِنْها» فرمود:
زینت ظاهر، عبارت است از سرمه و انگشتر.[2]
ابوبصیر می‌گوید:
از امام صادق(ع) از تفسیر آیه «لا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلّا ما ظَهَرَ مِنْها» سؤال کردم، فرمود: زینت ظاهر عبارت است از انگشتر و دست‌بند.[3]
سپس در تعقیب بیان حجاب می‌فرماید:
«وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى‏ جُيُوبِهِنَّ» خمر جمع خمار و به معنای مقنعه و روسری بزرگ ‌است. جیوب نیز جمع جیب و به‌معنای گریبان و یقه‌ی ‌پیراهن است.
گفته‌اند: زنان در عصر رسول خدا(ص) پیراهنی را می‌پوشیدند که گریبان آن باز بود و مقداری از سینه‌شان آشکار می‌شد. هم‌چنین آنان دو طرف روسری را از بالای گوش به پشت سر می‌انداختند، در نتیجه گوش، گوشواره، گردن و مقداری از سینه‌ی آنان نمایان بود. از همین رو، آیه به بانوان دستور می‌دهد که روسری‌های خود را بر چاک پیراهن بیندازید، تا گوش، گوشواره، گردن و سینه‌ی آنان را بپوشاند.
طبرسی در تفسیر آیه می‌نویسد:
«خمر» جمع خمار به معنای مقنعه و روسری است که بر گریبان و اطراف گردن می‌افتد. در آیه به زنان دستور رسیده که مقنعه‌ی خود را بر سینه بیندازند تا گردنشان پوشیده شود، زیرا قبلاً مقنعه را بر پشت‌سر می‌انداختند، در نتیجه سینه‌ی آنان پیدا بود.[4]
در ذیل همین آیه می‌فرماید: «وَلايَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ ما يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ» برای رعایت کامل عفاف و جلوگیری از مفاسد اجتماعی به بانوان توصیه شده که موقع راه رفتن، پای خود را محکم به زمین نزنند، مبادا صدای زیورهای آنان به گوش مردان بیگانه برسد و موجب تحریک جنسی آنان شود و مشکلاتی به وجود آید که طبق مصالح عموم مردم، به ویژه جوانان و مردان مجرّد، نیست.
از این آیه، چند مطلب مهم اخلاقی و اسلامی استفاده می‌شود:
۱. زنان و مردان بیگانه باید از چشم‌چرانی و لذت‌جویی بصری بپرهیزند و برای لذت‌جویی به یک‌دیگر ننگرند؛
۲. زنان نباید زیورهای مخفی خود را برای مردان بیگانه آشکار سازند؛
۳. بانوان وظیفه دارند روسری و مقنعه خود را به گونه‌ای بر سر بیفکنند که گوش، گوشواره، اطراف گردن و سینه‌ی آنان را به طور کامل بپوشاند؛
۴. به زنان توصیه شده که برای رعایت هر چه بیشتر عفت عمومی و جلوگیری از مفاسد اخلاقی، حتی پاهای خود را محکم بر زمین نزنند، مباداصدای پای آنان موجب انحراف مردان شود؛
۵. بر زنان واجب نیست زیورها و زینت‌های آشکار خود را بپوشانند.

آیه‌ی دوم

خداوند متعال در قرآن می‌فرماید:
«اى پيامبر! به زنان و دختران خود و زنان مؤمنان بگو كه جلباب را به خود نزديك كنند [فروپوشند] اين بهتر است تا شناخته شوند و مورد آزار واقع نگردند و خدا، بخشنده و مهربان است».[5]
قاموس، «جلباب» را به معنای پیراهن و لباس گشاد بانوان یا لباسی که روی سایر لباس‌ها می‌پوشند و همه را فرامی‌گیرد و به معنای مقنعه آورده است.
راغب در مفردات نیز جلباب را به پیراهن و مقنعه معنا کرده است.
در المنجد نیز جلباب به معنای پیراهن یا لباس گشاد آمده است.
بنابراین، در تفسیر آیه می‌توان چنین گفت: به زنان بگو: جلباب و لباس روپوش خود را از پارچه‌های ارزان قیمت تهیه کنند، یا آن را به گونه‌ای رها سازند که همه‌ی بدن، از جمله سینه و اطراف گردن آنان را کاملاً بپوشاند و از چشم نامحرمان محفوظ بدارد. اگر چنین کنند به پاک‌دامنی شناخته شده، مورد توجه بیگانگان قرار نمی‌گیرند و از ایجاد مزاحمت مصون می‌مانند.
از آیه استفاده می‌شود که زن مسلمان باید سنگین و پوشیده و ساده از منزل خارج شود و بدین وسیله از مفاسد اخلاقی و اجتماعی جلوگیری کند. چنین رفتاری هم به نفع خود بانوان هم به سود جوانان و مردان تمام خواهد شد.

آیه‌ی سوم

قرآن می‌فرماید:
«ای زنان پیامبر! شما همانند دیگر زنان نیستید، اگر از خدا بترسید.
پس نازک سخن نگویید تا کسی که در قلبش مرض هست به طمع بیفتد، بلکه به طور معروف سخن بگویید و در خانه‌های خود بمانید و همانند زنان جاهلیت با زینت و آرایش کرده خود را ظاهر نسازید».[6]
در آیه‌ی فوق به زنان سه توصیه شده است:
۱. هنگام سخن گفتن صدای خود را نازک و رقیق نسازند، زیرا نازک سخن گفتن شاید موجب تحریک نیروی شهوت برای مردان ناپاک باشد؛
۲. خانه‌دار و خانه‌نشین باشند؛
۳. همانند زنان جاهلیت، بدون پوشش و برای خودنمایی و تظاهر به آرایش و زیبایی خود را در معرض دید بیگانگان قرار ندهند.
گرچه آیه درباره‌ی همسران و دختران پیامبر نازل شده، دستورهایش شامل همه‌ی زنان می‌شود.
گفتنی است مقصود از «قَرْنَ فِى بُيُوتِكُنَّ» این نیست که زنان پیامبر و سایر بانوان وظیفه دارند خانه‌نشین باشند و اصلاً از منزل خارج نشوند، زیرا چنان‌که گفتم، زن عضو واقعی جامعه است و مسئولیت‌هایی را بر عهده دارد که لازمه‌ی آنها خروج از منزل است. زنان در زمان رسول ‌خدا نیز از خانه خارج می‌شدند و در مساجد حضور می‌یافتند. آنان به سخنان پیامبر گوش می‌دادند و مسائل دینی را سؤال می‌کردند، حتی بسیاری از زنان، راوی حدیث هستند و جمعی از راویان از آنان حدیث نقل کرده‌اند. آنان در جنگ‌ها شرکت می‌کردند و به مداوای مجروحان و پرستاری آنان می‌پرداختند. همسران رسول خدا نیز در جنگ‌ها شرکت می‌نمودند، ولی به جنگیدن مأمور نبودند.
سیره‌ی پیامبر(ص) و اصحاب چنین نبوده که بانوان را در خانه‌ها محصور بدارند و مقصود آیه هم‌ چنین نیست، بلکه مقصود این است که بانوان به خانه و زندگی دل بسته باشند و آن را جایگاه اصلی خود بدانند. هم‌چنین به خانه‌داری، بچه‌داری و شوهرداری عنایت داشته باشند و خود را در این باره مسئول بدانند و از ولگردی و خیابان‌گردی و بی‌قید و بند بودن بپرهیزند.

محارم

مردان درباره‌ی زنان دو دسته‌اند: محرم و نامحرم.
آن‌چه در مورد وجوب حجاب بر زنان گفته شد در مورد مردان نامحرم است، اما رعایت حجاب درباره‌ی مردان محرم واجب نیست. مردان محرم عبارتند از:
۱. پدر و جد و هرچه بالا روند؛
۲. پدر و جد مادری و هرچه بالا روند؛
۳. برادر و فرزندان برادر تا هرچه پایین روند؛
۴. فرزند خواهر و فرزندان او تا هرچه پایین روند؛
۵. عمو و عمویِ عمو و هرچه بالا روند؛
۶. دایی و داییِ دایی و هرچه بالا روند؛
۷. شوهر و پدر شوهر و هرچه بالا روند؛
۸. پدر و مادر شوهر و پدر او و هرچه بالا روند؛
۹. پسر شوهر و فرزندان او تا هرچه پایین روند؛
۱۰. پسر و فرزندان پسری و دختری تا هرچه پایین روند؛
۱۱. دختر و فرزندان دختری و پسری تا هرچه پایین روند؛
۱۲. داماد و دامادِ داماد تا هرچه پایین روند.
این افراد می‌توانند به بدن یک‌دیگر بنگرند و رعایت حجاب بر آنان واجب نیست. البته مشروط به این که نگاه آنان از روی ریبه و لذت‌جویی نباشد و الّا حتی به محارم و اطفال غیربالغ نیز نمی‌توان نگریست. هم‌چنین اگر نگاه از روی لذت‌جویی باشد، زن به زن و مرد به مرد نیز نمی‌تواند بنگرد.

خودآزمایی

1- سه آیه برای وجوب حجاب را بیان کنید.
2- مقصود از «قَرْنَ فِى بُيُوتِكُنَّ» را شرح دهید.

پی نوشت ها

[1]. نور (24) آيات 30 ـ 31: «قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِكَ أَزْكى‏ لَهُمْ إِنَّ اللهَ خَبِيرٌ بِما يَصْنَعُونَ * وَقُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لايُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى‏ جُيُوبِهِنَّ وَلايُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبائِهِنَّ أَوْ آباءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنائِهِنَّ أَوْ أَبْناءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنِى إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنِى أَخَواتِهِنَّ أَوْ نِسائِهِنَّ أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُنَّ أَوِ التّابِعينَ غَيْرِ أُولِى الإِرْبَةِ مِنَ الرِّجالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلى‏ عَوْراتِ النِّساءِ وَلايَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ ما يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللهِ جَمِيعاً أَيُّهَ‏المُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ».
[2]. وسائل الشيعه، ج 20، ص 201: زرارة، عن أبي عبدالله(ع) في قول الله عزّوجلّ: «إِلّا ما ظَهَرَ مِنْها» قال: «الزينة الظاهرة الكحل و الخاتم».
[3]. همان، ج 20، ص 201: أبوبصير، عن أبي عبدالله(ع) قال: سألته عن قول الله عزّوجلّ «لا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلّا ما ظَهَرَ مِنْها» قال: «الخاتم و المسكة و هى القلب».
[4]. مجمع البيان، ج 7، ص 13۸.
[5]. احزاب (33) آيه 59: «يا أَيُّها النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ وَبَناتِكَ وَنِساءِ المُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلابِيبِهِنَّ ذ لِكَ أَدْنى‏ أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ وَكانَ اللهُ غَفُوراً رَحِيماً».
[6]. همان، آيات 32 ـ 33: «يا نِساءَ النَّبِىِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ إِنْ اتَّقَيْتُنَّ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِى فِى قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً * وَقَرْنَ فِى بُيُوتِكُنَّ وَلا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الجاهِلِيَّةِ الأُولى‏».

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله ابراهیم امینی