قرآن هر یک از پدیده‌های جهان را آیه‌ای از آیات الهی می‌داند. آیه به معنای نشانه و علامت است. اگر انسان به پدیده‌های جهان آن چنان که هستند بنگرد به وجود آفریدگارشان پی خواهد برد. گرچه قرآن کتاب علوم طبیعی نیست تا از اسرار پدیده‌های جهان به تفصیل گفت‌وگو کند و پرده بردارد و در اختیار انسان‌ها قرار دهد... بخش دوّم: برهان‌های اثبات وجود خدا | ۱
خداشناسی در قرآن کریم
قرآن کریم برای اثبات وجود خدا، از راه‌های گوناگون و گاه از ساده‌ترین راه‌ها استفاده کرده است؛ راهی که هم زیباست و هم برای همگان قابل فهم می‌باشد. این شیوه همانند برهان‌های فلسفی پیچیده و دشوار نیست تا برای همگان قابل فهم و درک نباشد. این ساده‌ترین راه، نیاز چندانی به تهیه‌ی مقدمات و تحصیل علوم فراوان ندارد؛ هر کس به مقدار آگاهی و علوم و اطلاعات خویش می‌تواند از آن بهره گیرد، آن راه ساده و زیبا، همان «برهان نظم» است که فطرت خداجویی را بیدار می‌سازد. بنابراین مطالعه و دقت و تفکر در اسرار و شگفتی‌های جهان آفرینش یکی از بهترین راه‌های خداشناسی است.
قرآن در آیات زیادی به نمونه‌هایی از شگفتی‌های جهان اشاره نموده و از مردم می‌خواهد درست بیندیشند و از نظم و هم‌آهنگیِ حاکم بر جهان و زیبایی‌ها و شگفتی‌های آن به وجود پروردگار دانا و توانا و حکیم پی ببرند.
قرآن هر یک از پدیده‌های جهان را آیه‌ای از آیات الهی می‌داند. آیه به معنای نشانه و علامت است. اگر انسان به پدیده‌های جهان آن چنان که هستند بنگرد به وجود آفریدگارشان پی خواهد برد. گرچه قرآن کتاب علوم طبیعی نیست تا از اسرار پدیده‌های جهان به تفصیل گفت‌وگو کند و پرده بردارد و در اختیار انسان‌ها قرار دهد، لیکن برای اثبات صانع جهان به نمونه‌هایی از شگفتی‌های جهان اشاره می‌کند تا عقول خردمندان را بیدار و به این راه مهم متوجه سازد تا در کشف اسرار و شگفتی‌های طبیعت بحث و کنج‌کاوی نمایند و بدین وسیله به وجود خالق جهان پی ببرند و در ضمن برای تأمین نیازهای زندگی و آباد ساختن جهان نیز بهره گیرند.
به همین جهت می‌توان گفت که: علوم انسان‌شناسی، حیوان‌شناسی، گیاه‌شناسی، زمین‌شناسی، کیهان‌شناسی، فیزیک و شیمی یکی از بهترین راه‌های خداشناسی می‌باشد.
در قرآن کریم آیات فراوانی داریم که با ذکر نمونه‌هایی از شگفتی‌های آفرینش، فطرت خداجوی انسان‌ها را بیدار ساخته تا به وجود خالقی دانا و توانا و حکیم پی ببرند و با چشم دل، خدای جهان را ببینند و دریابند. این آیات را به طور کلی به چند دسته می‌توان تقسیم کرد، که در هر باب به نمونه‌هایی از آنها اشاره می‌شود:
الف) آیاتی که به دقت و تفکر درباره‌ی آفرینش انسان سفارش می‌کند:
خدا در قرآن می‌فرماید:
پس انسان باید بنگرد که از چه چیزی آفریده شده است، او از آب جهنده‌ای آفریده شده است که از پشت و سینه خارج گشته است.[1]
و می‌فرماید:
و از آیات قدرت خدا این است که شما را از خاک آفرید سپس در روی زمین منتشر شدید و از آیات خدا این است که برای شما از جنس خودتان همسرانی بیافرید تا با آنها انس و آرامش بگیرید و در بین شما دوستی و مهربانی قرار داد به درستی که در این امر آیاتی است برای افرادی که تفکر می‌نمایند.[2]
و می‌فرماید:
و از آیات او آفرینش آسمان و زمین و اختلاف زبان‌ها و رنگ‌های شماست، به درستی که در این امور آیاتی است برای دانشمندان و از آیات اوست خواب و استراحت شبانه شما و طلب روزی روزانه‌ی شما به درستی که در این امور آیاتی است برای کسانی که گوش شنوا دارند.[3]
و می‌فرماید:
و خدا شما را از شکم مادرانتان بیرون آورد در حالی که چیزی نمی‌دانستید و برای شما گوش و چشم و قلب قرار داد، باشد که سپاسگزاری کنید.[4]
و می‌فرماید:
ما شما را آفریدیم پس چرا تصدیق نمی‌کنید؟ آیا به نطفه‌ی خود نمی‌نگرید؟ آیا شما آن را می‌آفرینید یا این که ما خالق آن هستیم؟[5]
و می‌فرماید:
آیا بر انسان روزگاری نرفته است که چیز قابل ذکری نبود؟ ما انسان را از نطفه‌ی ترکیب شده‌ای آفریدیم و او را در مراحل مختلف پروریدیم و سمیع و بصیر قرار دادیم.[6]
نکته‌ها
در آیات فوق به نکته‌های مهمی اشاره شده تا انسان‌ها در آن بیندیشند:
1. انسان قبلاً نبوده سپس از نطفه‌ای مخلوط، در مراحل مختلفی از تکامل آفریده شده است، که قابل مطالعه و دقت است.
2. برای تکثیر نسل و آرامش انسان‌ها، آنها را به صورت زوج آفریده و در بین آنها محبت و مهربانی افکنده است و این نیز یکی از آیات الهی و قابل تأمل و دقت است.
3. انسان‌ها را در شکل‌ها و رنگ‌های گوناگون آفریده که با زبان‌های مختلف سخن می‌گویند و این نیز یکی از آیات قابل توجه الهی است که باید در آن بیندیشیم.
4. انسان در آغاز ولادت چیزی نمی‌داند و از راه چشم و گوش و سایر حواس و قلب و روح کسب دانش و آگاهی می‌کند و این نیز یکی از آیات شگفت و قابل مطالعه و دقت و بررسی است.
5. خواب و استراحت و آمادگی برای کسب روزی نیز یکی از آیات بزرگ الهی است.
اگر انسان در ساختمان زیبای خویش بنگرد و در نظم بدیع و شگفتی‌های آن خوب بیندیشد، می‌فهمد و به یقین در می‌یابد که چنین ترکیب زیبایی خود به خود و بر حسب تصادف به وجود نیامده است، بلکه آفریدگار دانا و توانا و حکیمی آن را به وجود آورده است.
ب) آیاتی که به دقت و مطالعه درباره‌ی نباتات و میوه‌ها و غذای انسان‌ها سفارش می‌کند:
در قرآن می‌فرماید:
خداست که از آسمان باران نازل کرد تا هر نباتی را از آن برویانیم و سبزه‌ها را از زمین برون آریم و از آن سبزه‌ها دانه‌ها را که بر روی هم چیده شده خارج سازیم. و از درختان نخل خوشه‌های خرمای تازه برون آریم و باغ‌های انگور و زیتون و انار که برخی شبیه و برخی نامتشابه هستند پدید آوریم. به میوه‌های رسیده‌ی باغستان‌ها بنگرید که در آنها آیاتی است برای مؤمنین.[7]
و می‌فرماید:
و در زمین قطعاتی مجاور یکدیگر (که هر قطعه‌ای از طبیعتی متشابه و یا خاص برخوردار است) و باغ‌هایی از انگور و زمینی برای زراعت و باغستانی برای خرماهایی که از یک اصل به وجود آمده‌اند یا نهال دیگری دارند، وجود دارد و با این که از یک آب مشروب می‌شوند، بعضی میوه‌ها را بر برخی برتری دادیم و این یکی از آیات الهی است برای اندیشمندان.[8]
و می‌فرماید:
و باید آدمی به غذای خویش بنگرد که ما آب باران را فرو ریختیم، آن‌گاه خاک زمین را شکافتیم و هر بذری را در آن رویاندیم و درختان انگور و درختانی که شاخه‌های آن فرو ریخته و درخت زیتون و خرما و باغستان‌های پر از درخت و انواع میوه‌ها و سبزی‌ها را بیافریدیم، تا شما و حیوانانتان از آنها بهره‌مند شدید.[9]
و می‌فرماید:
آیا بذری را که در زمین می‌افشانید نمی‌بینید؟ آیا شما آن را می‌رویانید یا ما می‌رویانیم؟ و اگر ما بخواهیم کشت و زرع شما را خشک و تباه سازیم تا با حسرت و ندامت به گفت‌وگو پردازید.[10]
و می‌فرماید:
و خدا از آسمان باران نازل کرد و به وسیله‌ی آن زوج‌هایی از انواع گوناگون نباتات از زمین خارج ساختیم بندگان خدا از این نعمت‌ها تناول کنید و چارپایانتان را بچرانید و در این امر آیاتی است برای خردمندان.[11]
نکته‌ها
در آیات فوق به نکته‌های مهمی اشاره شده تا انسان‌ها در آنها بیندیشند:
1. انسان به غذاهای گوناگون نیاز دارد و نباتات و درختان این نیاز را تأمین می‌کنند و برایش غذا درست می‌کنند.
2. نباتات برای رویش خود نیاز به باران دارند که از آسمان نازل می‌شود.
3. با این که درختان و گیاهان از یک زمین و آب استفاده می‌کنند، اما میوه‌ها و حبوبات گوناگون می‌دهند.
4. نباتات و درختان همانند حیوانات به صورت زوج آفریده شده‌اند.
5. آفرینش میوه‌ها و حبوبات و سبزی‌ها جالب و قابل توجه و اندیشه است. قرآن در این آیات انسان را متوجه جهان گیاهان و گیاه‌شناسی می‌کند تا بحث و کنج‌کاوی از اسرار و شگفتی‌های جهان نباتات آگاه گردد. هم خدای آفرین را بشناسد و هم از نباتات و منافع آنها بهره‌مند شود.
ج) آیاتی که به دقت و توجه در اهمیت باران و آب سفارش می‌کند:
در قرآن می‌فرماید:
به درستی که در خلقت آسمان‌ها و زمین، پی در پی آمدن شب و روز و کشتی‌ها که در دریا به نفع مردم در حرکت هستند و بارانی که خدا از آسمان نازل کرده و به وسیله‌ی آن زمین مرده را زنده و سبز و خرم نموده و انواع حیوانات را در آن پراکنده ساخت و وزیدن بادها و در خلقت ابر که بین آسمان و زمین مسخر می‌باشد، در همه‌ی اینها آیاتی است برای اندیشمندان.[12]
و می‌فرماید:
آبی را که شما می‌نوشید، آیا شما آن را از ابر نازل کردید یا ما نازل کردیم؟ و اگر می‌خواستیم آن را شور می‌کردیم، پس چرا شکر این نعمت را به جای نمی‌آورید؟[13]
و می‌فرماید:
خدایی که آسمان‌ها و زمین را آفرید و از آسمان آب نازل کرد و به وسیله‌ی آن برای رزق شما میوه و حبوبات خارج نمود و کشتی‌ها را مسخّر شما گردانید. که در دریا در حرکت باشند و نهرها را به تسخیر شما درآورد.[14]
نکته‌ها
1. در این آیات به گردش زیبای آب در طبیعت اشاره شده است: آب دریا به وسیله‌ی حرارت خورشید تبخیر می‌شود و به صورت ابر در آسمان ظاهر می‌گردد و به وسیله‌ی حرکت باد به نقاط مختلف زمین انتقال می‌یابد، آن‌گاه به صورت باران بر زمین نازل می‌شود و در اختیار نباتات و جانوران و انسان‌ها قرار می‌گیرد و این یکی از آیات الهی است که چنین نظم بدیع و زیبایی را به وجود آورده است.
2. با این که آب دریا شور و تلخ است اما آب باران شیرین و گوارا می‌باشد.
3. آب که مایه‌ی حیات گیاهان و جانوران و انسان‌هاست، سیال آفریده شده تا به صورت نهرها جریان یابد و در اختیار همگان قرار گیرد و در دریا قابل کشتیرانی باشد.
پیدایش آب و گردش آن در طبیعت یکی از شگفتی‌های آفرینش و برای اندیشمندان قابل تأمل و دقت می‌باشد و نظم و هم‌آهنگی و ارتباط بین انسان‌ها و حیوانات و گیاهان و حرارت خورشید و هوا و زمین را به ثبوت می‌رساند که این نظم و هم‌آهنگی بهترین گواه بر وجود خالقی آگاه و توانا و حکیم است.
خودآزمایی
۱- قرآن کریم برای اثبات وجود خدا، از چگونه راه‌هایی استفاده کرده است؟
۲- یکی از بهترین راه‌های خداشناسی چیست؟
۳- به کدام دلایل قرآن به نمونه‌هایی از شگفتی‌های جهان اشاره می‌کند؟
پی نوشت ها
[1]. طارق (86) آيه‌ی 5: «فَلْيَنْظُرِ الإِنْسانُ مِمَّ خُلِقَ * خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ * يَخْرُجُ مِنْ بَيْنِ الصُّلْبِ وَالتَّرائِبِ».
[2]. روم (30) آيات 20 ـ 21: «وَمِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ إِذا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ * وَمِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِى ذ لِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ».
[3]. همان، آيات 22 ـ 23: «وَمِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَأَلْوانِكُمْ إِنَّ فِى ذ لِكَ لَآياتٍ لِلْعالَمِينَ * وَمِنْ آياتِهِ مَنامُكُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهارِ وَابْتِغاؤُكُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ فِى ذ لِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ».
[4]. نحل (16) آيه‌ی 78: «وَاللهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ لا تَعْلَمُونَ شَيْئاً وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالأَبْصارَ وَالأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ».
[5]. واقعه (56) آيه‌ی 57: «نَحْنُ خَلَقْناكُمْ فَلَوْلاتُصَدِّقُونَ * أَفَرَأَيْتُمْ ما تُمْنُونَ * أَ أَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الخالِقُونَ».
[6]. الانسان (76) آيات 1 ـ 2: «هَلْ أَتى عَلَى الإِنْسانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُنْ شَيْئاً مَذكُوراً * إِنّا خَلَقْنا الإِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشاجٍ نَبْتَلِيهِ فَجَعَلْناهُ سَمِيعاً بَصِيراً».
[7]. انعام (6) آيه‌ی 99: «وَهُوَ الَّذِى أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ نَباتَ كُلِّ شَىءٍ فَأَخْرَجْنا مِنْهُ خَضِراً نُخْرِجُ مِنْهُ حَبّاً مُتَراكِباً وَمِنَ النَّخْلِ مِنْ طَلْعِها قِنْوانٌ دانِيَةٌ وَجَنّاتٍ مِنْ أَعْنابٍ وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُشْتَبِهاً وَغَيْرَ مُتَشابِهٍ أُنْظُرُوا إِلى ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَيَنْعِهِ إِنَّ فِى ذ لِكُمْ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ».
[8]. رعد (13) آيه‌ی 4: «وَفِى الأَرضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ وَجَنّاتٌ مِنْ أَعْنابٍ وَزَرْعٌ وَنَخِيلٌ صِنْوانٌ وَغَيْرُ صِنْوانٍ يُسْقى بِماءٍ واحِدٍ وَنُفَضِّلُ بَعْضَها عَلى بَعْضٍ فِى الأُكُلِ إِنَّ فِى ذ لِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ».
[9]. عبس (80) آيات 24 ـ 32: «فَلْيَنْظُرِ الإِنْسانُ إِلى طَعامِهِ * أَنّا صَبَبْنا الْماءَ صَبّاً * ثُمَّ شَقَقْنا الأَرْضَ شَقّاً * فَأَنْبَتْنا فِيها حَبّاً * وَعِنَباً وَقَضْباً * وَزَيْتُوناً وَنَخْلاً * وَحَدائِقَ غُلْباً * وَفاكِهَةً وَأَبّاً * مَتاعاً لَكُمْ وَلِأَنْعامِكُمْ».
[10]. واقعه (56) آيه‌ی 63: «أَفَرَأَيْتُمْ ما تَحْرُثُونَ * أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزّارِعُونَ * لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْناهُ حُطاماً فَظَلْتُمْ تَفَكَّهُونَ».
[11]. طه (20) آيه‌ی 53: «وَأَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْ نَباتٍ شَتّى * كُلُوا وَارْعَوْا أَنْعامَكُمْ إِنَّ فِى ذ لِكَ لَآياتٍ لِأُولِى النُّهى».
[12]. بقره (2) آيه‌ی 164: «إِنَّ فِى خَلْقِ السَّماواتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلافِ اللَّيْلِ وَالنَّهارِ وَالفُلْكِ الَّتِى تَجْرِى فِى البَحْرِ بِما يَنْفَعُ النّاسَ وَما أَنْزَلَ اللهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْيا بِهِ الأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَبَثَّ فِيها مِنْ كُلِّ دابَّةٍ وَتَصْرِيفِ الرِّياحِ وَالسَّحابِ المُسَخَّرِ بَيْنَ السَّماءِ وَالْأَرْضِ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ».
[13]. واقعه (56) آيه‌ی 68: «أَفَرَأَيْتُمُ الماءَ الَّذِى تَشْرَبُونَ * أَ أَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ المُزْنِ أَمْ نَحْنُ المُنْزِلُونَ * لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً فَلَوْلا تَشْكُرُونَ».
[14]. ابراهيم (14) آيه‌ی 32: «اللهُ الَّذِى خَلَقَ السَّماواتِ وَالأَرضَ وَأَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَكُمْ وَسَخَّرَ لَكُمُ الفُلْكَ لِتَجْرِىَ فِى البَحْرِ بِأَمْرِهِ وَسَخَّرَ لَكُمُ الأَنْهارَ».
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله ابراهیم امینی