زن باردار بايد ورزش ملايم و طبيعى، استراحت كافى، هواى آزاد و غذاى مناسب كه قسمت اعظم آن را شير و سبزىها تشكيل بدهد داشته باشد. حالات هيجانى شديد و تكانهاى ناراحت كنندهاى كه براى مادر اتفاق مىافتد مسلماً براى وضع مزاجى و رشد جنين مضرّ است، زيرا چنين حالاتى نظم دستگاه عصبى را برهم مىزند و بر اثر ترشح غير طبيعى غدد، عمل صحيح دستگاه گوارش مختل مىشود. حساسيت زمان باردارى و تغذيه‌ی مادر
يك خانم باردار بايد به حساسيت زمان باردارى و نقش مهم آن در رشد جنين توجه داشته باشد. بايد بداند انسان كوچكى را در داخل رحم خود پرورش مىدهد كه در رشد و نمو خويش كوچكترين نقشى ندارد و با تمام وجود وابسته به مادر است. جنين از مادر تغذيه مىكند و از گرما و اكسيژن مادر و سرانجام امنيتى كه مادر برايش فراهم مىسازد استفاده مىكند. درست است كه جنين يك عضو رسمى بدن مادر نيست، امّا به هر حال از مادر تغذيه مىكند. جنين به وسيله‌ی جفت با مادر در ارتباط است و بدين وسيله از مادر غذا و اكسيژن مىگيرد.
بنابراين، بانوان باردار، در غذا خوردن بايد هم به فكر خودشان باشند و هم به فكر فرزندشان كه به آنها وابسته است. غذاى يك خانم آبستن بايد به طورى غنى باشد كه از يك طرف احتياجات غذايى بدن خودش را تأمين كند و سلامت، نيرومندى و شادابى خود را نگه دارد تا براى جنينى كه در رحم او زندگى مىكند محيط خوب و امنى باشد، و از جهت ديگر نيز مواد غذايى و مصالح ساختمانى جسم و جان كودك را كه بسيار پيچيده و متنوع است در اختيارش قرار دهد، تا آن كودك معصوم و وابسته بتواند به خوبى پرورش يافته و استعدادهاى درونى خويش را به فعليت تبديل سازد.
برنامه‌ی غذايى او بايد كاملاً حساب شده و دقيق باشد، زيرا فقدان يا كمبود بعضى مواد غذايى و ويتامينها ممكن است به سلامت خود لطمه بزند يا جسم و جان كودك را در معرض خطر قرار بدهد. در اين باره به مطالب زير توجه فرماييد:
«به موجب يك آمار، 80 درصد از كودكان ناقص الخلقه‌ی جهان و كودكانى كه داراى نقصان رشد مغزى، عصبى و جسمى هستند، در دوران باردارى مادرانشان درست تغذيه نشدهاند.»[1]
از مدتها پيش مىدانستند كه وضع تغذيه‌ی مادر در رشد جنين و بچه پيش از تولد و نيز در زمان شير دادن اثر دارد. مادر بايد همه‌ی پروتئينها، هيدراتهاى كربن، چربىها و كانىهاى لازم را براى افزايش مقدار سلولهاى زنده، يعنى بچهاش، فراهم سازد.
مطالعات مبتنى بر آزمايش نشان مىدهند كه مادر بايد مقادير لازم ويتامينهاى مخصوص براى فعاليت درست سلولهاى زنده را تأمين كند، به طورى كه معلوم شده جنين در حال رشد نسبت به كمبود ويتامينهاى مختلف بيش از خود مادر ـ که رشدش پايان يافته است ـ حساسيت دارد. حتى ممكن است كه مادر در تمام مدت آبستنى كاملاً تندرست باشد و حال آن كه جنين دچار كمبود ويتامين مخصوص باشد و خارق عادتى در رشدش حادث شود.[2]
وقتى فرد جديد، زندگىاش را آغاز مىكند مواد و انرژى و خصوصيات لازم را به همراه دارد، ولى رشدش فقط در صورتى ممكن است كه عضوى مانند جفت تغذيه‌ی آن را تأمين كرده و از آن مواظبت به عمل آورد. اگر چه عوامل انسان بودن فرد جديد به وسيله‌ی «اوول» و «اسپرماتوزوئيد» فراهم شده است، ولى كمال و نقص آن بستگى به كفايت يا عدم كفايت جفت دارد. جنين آدمى بخشى از پيكر مادر نيست، بلكه بيگانهاى است كه به طور موقت در رحم مادر به سر مىبرد. ماهيت ارثى بچه غير از ماهيت ارثى مادر است، زيرا به وجود آمدن بچه، هم به وسيله‌ی ژنهاى مادر كنترل مىشود و هم به وسيله‌ی ژنهاى پدر و چه بسا آن دو گونه اوضاع ارثى با هم مغايرت دارند. از آن جا كه جنين همواره در تحول و تغيير است، پس احتياجاتش با احتياجات مادر كه رشدش كامل است تفاوت دارد. بنابراين، امكان دارد كه موادى براى مادر مفيد باشد و حال آن كه به جنين زيان برساند. اين تفاوتها و مغايرتها در جفت با سلولهاى غذا دهنده‌ی جنين مواجه مىشوند و اين سلولها هستند كه معين مىكنند كدام دسته از مواد، مجازند از مادر به جنين يا از جنين به مادر بروند.[3]
هر آنچه در سلامت مادر مؤثر واقع شود عيناً در سلامت جنين اثر دارد. اگر غذاى مادر كمبود كلسيم داشته باشد، در ساختمان استخوانها و دندانهاى كودك اثر مىگذارد. خستگى زياد مادر موجب زياد شدن مواد سمى در خون مىشود و همين خون كه غذاى جنين را تشكيل مىدهد در ساختمان كودك مؤثر واقع مىشود....
زن باردار بايد ورزش ملايم و طبيعى، استراحت كافى، هواى آزاد و غذاى مناسب كه قسمت اعظم آن را شير و سبزىها تشكيل بدهد داشته باشد. حالات هيجانى شديد و تكانهاى ناراحت كنندهاى كه براى مادر اتفاق مىافتد مسلماً براى وضع مزاجى و رشد جنين مضرّ است، زيرا چنين حالاتى نظم دستگاه عصبى را برهم مىزند و بر اثر ترشح غير طبيعى غدد، عمل صحيح دستگاه گوارش مختل مىشود. شايد تنها علتى كه نوزاد را موجودى عصبى و براى برخى بيمارىهاى روانى آماده مىسازد، همين حالات هيجانىاى است كه به مادر در هنگام باردارى دست مىدهد. پس در دوران باردارى مادر بايد نسبت به سلامت خود، نوع غذاها، استراحت كافى و هواى آزاد توجه كامل مبذول دارد تا شروع يك زندگانى سالم را براى كودك موجب شود.[4]
يكى از دانشمندان مىنويسد:
اگر جريان خون مادر چنان باشد كه نتواند كلسيم مورد نياز را به بدن جنين برساند، نابهنجارىهاى اسكلتى ايجاد مىشود. اگر مادر به مرض قند مبتلا باشد و ميزان قند خون او از حد معمول بيشتر شود، در اين صورت لوزالمعده‌ی جنين بيش از حد لازم فعاليت مىكند و اگر اين فعاليت بعد از تولد نيز به همان شدت ادامه داشته باشد، قند خون نوزاد كم مىشود و در صورتى كه به موقع درمان نشود به علت كمبود گليكوژن يا به علت بيمارى هيپوگليسمى خواهد مرد.
مواد خارجى موجود در خون مادر نيز در رشد جنين اثر مىگذارد. ما مثال غمانگيز آن را در مورد كودكان به اصطلاح «تاليدوميد» شنيده يا ديدهايم. مادران اين كودكان هنگامى كه دست و پاى جنين شكل مىگرفت قرصهاى خواب آورى كه حاوى داروى تاليدوميد بوده است خورده بودند. اين دارو باعث كوتاه شدن و ناهنجارى دست و پاى جنين مىشود و دست و پاى بسيارى از اين كودكان بعد از تولد نيز رشد نمىكند.[5]
يكى ديگر از دانشمندان مىنويسد:
تغييراتى كه طى هفته‌ی سوم و چهارم به جنين دست مىدهد از همه‌ی مواقع ديگر حيات فرد، سريعتر و پيچيدهتر است. اين مرحله ـ از مراحل بحرانى زندگى هر فرد آدمى ـ زمانى است كه كوچكترين اختلال حاصل در وضع طبيعى رشد ممكن است اثرى به بار آورد كه با رشد تدريجى تشديد گردد ... تغيير وضع غذاى مادر، داروهايى كه به مصرف مىرساند و بيمارىهايى كه بدانها دچار مىشود در جنين اثر مىكنند.[6]
دكتر على اكبر شعارى مىنويسد:
غذايى كه مادر مىخورد در رشد جنين بسيار مؤثر است؛ به ويژه هنگامى كه به مرحله‌ی زايمان نزديك مىشود و احتياجش به غذا از حيث كميت و كيفيت افزايش مىيابد. به همين سبب مادرانى كه در دوره‌ی آبستنى غذاى سالم و كافى نمىخورند غالباً اطفالشان از لحاظ بدنى و عقلى ناقص بوده، يا به اضطرابهاى روانى مبتلا مىشوند.[7]
ديدگاه اسلام
اسلام نيز به اين دو موضوع مهم، يعنى تغذيه‌ی جنين از غذاى مادر و تأثير غذاى زن باردار در رشد جنين توجه داشته كه در ضمن برخى از احاديث به آن اشاره شده است؛ مثلاً:
امام صادق(ع) فرمود:
غذاى جنين از آنچه مادرش مىخورد و مىآشامد تأمين مىشود. آهسته، آهسته غذا را از مادر مىگيرد.[8]
نيز فرمود:
سلمان(رضى الله عنه) از اميرالمؤمنين(ع) پرسيد: غذاى كودك در شكم مادر از چه راهى تأمين مىشود؟ فرمود: خداى تبارك و تعالى خون حيض زن باردار را نگه مىدارد، تا غذاى جنين تأمين شود.[9]
پيامبر اكرم(ص) نيز مىفرمايد:
«به» بخوريد، و اين ميوه را به دوستان هديه كنيد، زيرا نور چشم را زياد مىكند و قلبها را مهربان مىگرداند. به زنان آبستن «به» بخورانيد تا فرزندانشان زيبا شوند. (در روايت ديگر فرمود:) تا اخلاق فرزندانتان خوب شود.[10]
بنابراين به بانوان باردار توصيه مىشود كه:
1. برنامه‌ی غذايى شما حساب شده و بر طبق نيازهاى خود و فرزندتان باشد.
2. هميشه از هواى سالم كه از اكسيژن كافى برخوردار است استفاده كنيد. از تنفس هواى آلوده و كثيف خوددارى كرده و هنگام خواب درب يا پنجره‌ی اتاق را باز كنيد تا هواى سالم وارد اتاق شود.
3. ورزش ملايم و قدم زدن؛ مخصوصاً در بامداد و در هواى سالم و نيز از كارهاى سنگين و خسته كننده حتى المقدور اجتناب كنيد.
4. شاد و خوش باشيد و سعى كنيد عصبانى و ناراحت نشويد. از تماشاى فليمها و مناظر هيجانآور، تحريك كننده و ترسآور جداً خوددارى كنيد.
خودآزمایی
1- چرا بانوان باردار در غذا خوردن بايد هم به فكر خودشان باشند و هم به فكر فرزندشان؟
2- با توجه به سخنان پیامبر(ص)، خواص «به» را بیان کنید.
3- چند توصیه به بانوان باردار را ذکر کنید.
پی نوشت ها
[1]. بهداشت جسمى و روانى كودك، ص 62.
[2]. بيوگرافى پيش از تولد، ص 182.
[3]. همان، ص 38.
[4]. دكتر جلالى، روانشناسى كودك، ص 222.
[5]. اصول روانشناسى، ترجمه دكتر محمود ساعتچى، ص 187.
[6]. بيوگرافى پيش از تولد، ص 48.
[7]. روانشناسى رشد، ص 109.
[8]. بحارالأنوار، ج 60، ص 342: «غذاؤُ ممّا تأكل أمّه، ويَشرِب ممّا تَشربُ، تنسمه تنسيماً».
[9]. همان، ص 341: سأل سلمان(رضى الله عنه) عليّاً(ع) عن رزق الولد في بطن أمّة؟ فقال: «إنّ الله تبارك و تعالى حبس عليها الحيضةَ، فَجَعلها رزقَه في بطن أمّه».
[10]. مكارم الاخلاق، ص 196: «كلوا السفرجَلَ و تَهادوه بينكم، فإنّه يَجلو البصر و يُنبِتُ المودّة في القلب، و أطعموه حبالاكم؛ فإنّه يُحسِن أولَادكم و فى رواية: «يُحسِن أخلاق أولادكم».
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت