ما از آن چه می‌خوریم ساخته شده‌ایم، اگر انسان بداند چه چیز و چه مقدار بخورد کم‌تر بیمار می‌شود، بدبختی این جاست که بدون توجه به نیازمندی‌های غذایی بدن و خواص و آثار خوردنی‌ها شکم را از غذاهای خوش‌مزه پر می‌کنیم و سلامت خویشتن را در معرض خطر قرار می‌دهیم، وقتی به خود می‌آییم که کار از کار گذشته و کارخانه‌ی ظریف بدن فرسوده و مختل شده است... تهیه‌ی غذا
از امور مهم خانه‌داری پخت و پز و تهیه‌ی غذاست، و این امر، مراتب کاردانی و سلیقه‌ی بانوان را به اثبات می‌رساند. یک خانم کدبانو و با ذوق با صرف بودجه‌ی کم بهترین و خوش‌مزه‌ترین غذاها را تهیه می‌کند؛ اما یک خانم بی‌سلیقه هم زیاد بودجه صرف می‌کند و هم غذایش دل‌چسب نیست. خانمی که بتواند غذاهای لذیذ و مطبوع تهیه کند، بدین وسیله شوهرش را به خانه و زندگی علاقه‌مند می‌سازد، و کم‌تراتفاق می‌افتد که به هوس خوردن غذاهای لذیذ به مهمان‌خانه و هتل برود.
رسول اکرم(ص) می‌فرماید:
بهترین زنان شما زنی است که خودش را خوش‌بو کند و در طبخ غذا مهارت داشته باشد و اقتصاد را از دست ندهد. چنین زنی یکی از عُمّال و کارکنان خدا خواهد بود. و عامل خدا، هرگز با شکست و پشیمانی مواجه نخواهد شد.[1]
در این جا مجالی نمی‌بینیم که به فن آشپزی بپردازیم و دستور طبخ و انواع غذاها را تشریح کنیم و اصولاً از عهده‌ی نگارنده ساخته نیست، لیکن خوش‌بختانه کتاب‌های خوبی در این باره به وسیله‌ی آشنایان به فن آشپزی و تغذیه نوشته شده که در دسترس همگان قرار دارد، شما می‌توانید آن‌ها را بخوانید و از تجربیات و سلیقه‌ی شخصی خودتان نیز استفاده نمایید و غذاهای خوش‌مزه و مفیدی تهیه کنید، ولی تذکر چند مطلب ضرورت دارد:
مطلب اول، غذا خوردن تنها برای لذت بردن و پر کردن شکم نیست؛ بلکه منظور مهم‌تری در کار است؛ انسان بدان جهت غذا می‌خورد که موادی را که برای حفظ سلامت و ادامه‌ی حیات سلول‌های بدن ضرورت دارد به آن‌ها برساند، مواد لازم در انواع غذاها، میوه‌ها، سبزیجات، حبوبات و گوشت‌ها پراکنده‌اند، و به‌طور کلی به شش دسته تقسیم می‌شوند:
1. آب؛ 2. مواد معدنی مانند: کلسیم، فسفر، آهن، ید و مس؛ 3. مواد نشاسته‌ای؛ 4. چربی‌ها؛ 5. پروتئین؛ 6. انواع ویتامین‌ها، مانند: ویتامین B، ویتامین C، ویتامین D و ویتامین K.
بیش‌تر وزن بدن انسان را آب تشکیل می‌دهد، آب، غذاهای جامد را حل می‌کند تا به وسیله‌ی روده جذب بدن شوند، درجه‌ی حرارت بدن را تنظیم می‌کند؛ مواد معدنی برای رشد و نمو استخوان‌ها و دندان‌ها و تنظیم کار عضلات ضرورت دارند، مواد نشاسته‌ای و قندی، تولید انرژی می‌کنند؛ چربی‌ها نیز انرژی و حرارت تولید می‌کنند؛ پروتئین برای رشد بدن و تجدید سلول‌های کهنه ضرورت دارد؛ ویتامین‌ها برای رشد بدن و استحکام استخوان‌ها و تقویت اعصاب و تنظیم دستگاه‌های بدن و سوخت و سوز غذاها در سلول‌ها ضرورت دارند.
مواد مذکور برای حفظ سلامت انسان و ادامه‌ی حیات او کمال ضرورت را دارا هستند، هر یک از آن‌ها آثار خاصی دارند و گوشه‌ای از نیازهای بدن را تأمین می‌کنند، فقدان، کمبود و یا زیادی هر یک از این‌ها به شادابی و تندرستی انسان آسیب می‌رسانند و ممکن است بیماری‌های سخت و خطرناکی را به وجود آورند. سلامت و بیماری، طول عمر و کوتاهی آن، سلامت اعصاب و بیماری‌های روانی، شادی و افسردگی، زشتی و زیبایی و به طور کلی، تمام حوادثی که در بدن رخ می‌دهد، مربوط به کیفیت تغذیه‌ی انسان است.
ما از آن چه می‌خوریم ساخته شده‌ایم، اگر انسان بداند چه چیز و چه مقدار بخورد کم‌تر بیمار می‌شود، بدبختی این جاست که بدون توجه به نیازمندی‌های غذایی بدن و خواص و آثار خوردنی‌ها شکم را از غذاهای خوش‌مزه پر می‌کنیم و سلامت خویشتن را در معرض خطر قرار می‌دهیم، وقتی به خود می‌آییم که کار از کار گذشته و کارخانه‌ی ظریف بدن فرسوده و مختل شده است، در آن هنگام به این طبیب و آن طبیب، این دارو و آن دارو پناه می‌ببریم، امّا افسوس که رنگ و روغن، نمی‌تواند کارخانه فرسوده را ترمیم کند.
بدین دلیل پیغمبر اسلام(ص) می‌فرماید:
شکم، مرکز همه‌ی بیماری‌هاست.[2]
انتخاب غذاها معمولاً بر عهده‌ی بانوان است، پس صحت و سلامت خانواده تا حدودی به آنان مربوط است. بنابراین، یک بانوی خانه‌دار مسئولیت بسیار سنگینی بر دوش دارد که اگر اندکی در این باره سهل‌انگاری کند ممکن است خود، شوهر و فرزندانش را در معرض بیماری‌های سخت قرار دهد. یک خانم علاوه بر این که باید طباخ ماهری باشد، هم چنین باید یک غذاشناس کامل، بلکه یک طبیب حاذق باشد، نباید منظورش تنها پر کردن شکم اهل خانه باشد، بلکه در وهله‌ی اول باید موادی را که برای حفظ سلامت و تأمین حوایج غذایی بدن ضرورت دارد در نظر بگیرد، و تشخیص بدهد که مواد لازم در کدام یک از خوردنی‌ها و به چه مقدار وجود دارد، آن گاه بر طبق نیازهای گوناگون بدن از خوردنی‌ها انتخاب کند و جزء برنامه خوراک قرار دهد، در عین حال سعی کند غذاهای لازم و مفید را خوش‌مزه و دل‌پذیر در آورد و در اختیار خانواده قرار دهد.
پیغمبر گرامی اسلام(ص) می‌فرماید:
وظیفه زن نسبت به شوهر این است که چراغ خانه را روشن کند و غذای نیکو و شایسته تهیه کند.[3]
زنی به رسول خدا عرض کرد: خدمت کردن زن در خانه‌ی شوهر چه فضیلتی دارد؟ حضرت فرمود:
در مقابل هر کاری که برای اداره‌ی امور منزل انجام دهد خدا نظر لطفی به او می‌فرماید و کسی که مورد نظر خدا واقع گردد معذّب نخواهد شد.[4]
مطلب دوم، احتیاجات غذایی افراد همیشه یک‌سان نیست، بلکه نسبت به سنین و احوال مختلف، تفاوت دارد؛ مثلاً، اطفال و جوانان چون در حال رشد و نمو هستند، به مواد معدنی مخصوصاً کلسیم نیاز بیش‌تری دارند، باید در برنامه غذایی آن‌ها چیزهایی را داخل کرد که از حیث مواد معدنی غنی باشد. هم چنین افراد مذکور چون دارای حرکت و فعالیت زیاد هستند و بیش‌تر انرژی مصرف می‌کنند، به مواد انرژی‌زا مانند چربی‌ها، مواد قندی و نشاسته‌ای بیش‌تر نیاز دارند، لذا در تغذیه‌ی آنان باید این موضوع رعایت شود.
احتیاجات غذایی افراد نسبت به نوع شغلشان نیز مختلف است؛ مثلاً، یک کارگر نیاز بیش‌تری به چربی‌ها و مواد قندی و نشاسته‌ای دارد؛ زیرا لازمه‌ی شغلش کوشش و فعالیت زیاد است، اما کسی که شغل راحت و آسانی داشته باشد، به قدر یک کارگر نیاز به مواد مذکور ندارد. برنامه‌ی غذای تابستان با زمستان نیز یک سان نیست، برنامه‌ی غذایی یک بیمار نیز نمی‌تواند با برنامه‌ی غذایی افراد سالم یک‌سان باشد، معمولاً باید غذای بیمار سبک و مقوّی باشد، در خصوص غذای بیمار باید از پزشک دستور گرفت. به‌هرحال یک خانم خانه‌دار باید همه‌ی این نکات را رعایت کند و بر اساس نیاز اعضای خانواده غذا برای‌شان تهیه کند.
مطلب سوم، یکی از نکات حساس و قابل توجه این است که وقتی سن انسان از چهل سال تجاوز کرد معمولاً در معرض ابتلا به بیماری چاقی قرار می‌گیرد، شاید بعضی‌ها چاقی را علامت سلامت مزاج بشمارند، امّا این موضوع کاملاً اشتباه است، چاقی، از بیماری‌های خطرناکی است که عوارض ناگواری را به‌دنبال دارد. اشخاص چاق در معرض ابتلای بیماری‌های گوناگونی چون ناراحتی قلبی، فشار خون، سخت‌شدن شریان‌ها، و بیماری‌های کلیه، کبد، کیسه صفرا و مرض قند قرار دارند. به تصدیق پزشکان و تأیید آمارهای شرکت‌های بیمه، افراد لاغر بیش‌تر از افراد فربه عمر می‌کنند. وقتی سن انسان از چهل سال تجاوز کرد، فعالیت بدن کم‌تر می‌شود، در نتیجه، میزان سوخت و ساز آن نیز تقلیل می‌یابد، بنابراین به چربی‌ها، مواد قندی و نشاسته‌ای کم‌تری نیاز دارد. در این سنین، دستگاه تولید نیروی بدن ـ که کالری‌ها را به انرژی تبدیل می‌سازد ـ کم‌تر کار می‌کند، در نتیجه، کالری‌های تبدیل نشده در اطراف کمر و اطراف شرایین و اعضای بدن جمع شده، تولید چاقی می‌کنند، بهترین علاج چاقی کم‌خوری است، به ویژه کم خوردن چربی‌ها، مواد نشاسته‌ای و قندی.
خانمی که به شوهرش علاقه‌مند است، تا آثار و علایم چاقی را در او مشاهده کرد، باید در برنامه‌ی غذایی او تجدید نظر کند، مواظب باشد پرخوری نکند، از مصرف چربی‌ها، شیرینی‌ها و خامه ممنوعش سازد.
مواد قندی و نشاسته‌ای مانند نان و برنج از عوامل مهم چاقی هستند، کاری کند که مرد از این‌ها کم‌تر مصرف نماید، به جای این‌ها از مواد پروتئین‌دار، مانند: تخم‌مرغ، جگر، گوشت گوسفند و گوساله، پرندگان، ماهی و پنیر را بیش‌تر در برنامه‌ی غذایی او بگنجاند، زیرا این‌ها هم رفع گرسنگی می‌کنند و هم کالری کم‌تری دارند، لبنیات نیز در این سنین مناسب است، اگر از سوی پزشک منع نشده باشد، میوه جات و سبزیجات نیز مناسب است، در این باره با پزشک نیز مشورت کنید و دستور بگیرید، رعایت همه‌ی این نکات برای خانمی که به شوهرش علاقه‌مند است کاملاً ضرورت دارد، در واقع شادابی و نشاط شوهر به دست اوست، چون هر غذایی نزدش گذاشت، به ناچار تناول خواهدکرد.
امّا اگر از شوهرت سیر شده‌ای و هوس بیوه شدن نموده‌ای و می‌خواهی به گونه‌ای او را به قتل برسانی که مورد تعقیب پلیس قرار نگیری و کسی از جنایت تو آگاه نشود خیلی آسان است، غذاهای بسیار چرب و شیرین و خوش‌مزه تهیه کن و نزد شوهرت بگذار و با اصرار زیاد او را به پرخوری تشویق کن، تا می‌توانی نان و برنج در برنامه‌ی غذایی‌اش بگنجان، یک سفره‌ی رنگارنگ و زیبا برایش پهن کن، و به او بگو: تا می‌توانی شکم خود را از این غذاهای لذیذ پر کن.
اگر بدین برنامه عمل کنی، مطمئن باش چندی نمی‌گذرد که به هدفت می‌رسی و او را زود از دست می‌دهی!
ممکن است خواننده‌ی گرامی بگوید: برنامه‌ی غذایی مذکور برای آن طبقه‌ای مناسب است که به انواع غذاهای لذیذ و گران‌قیمت دسترسی دارند، نه برای طبقه‌ی ضعیف که اکثریت ملت را تشکیل می‌دهند و با تلاش شبانه روزی، یک لقمه غذای ساده‌ای به‌دست می‌آورند! این گونه افراد چگونه می‌توانند برای تأمین حوایج عمومی بدن برنامه‌ی غذایی داشته باشند؟! لیکن خواننده‌ی گرامی باید بدین مطلب توجه داشته باشد که خوش‌بختانه مواد ضروری بدن در همین غذاهای ساده و طبیعی به قدر کافی وجود دارد. اگر کدبانوی خانه از فن تغذیه و طباخی اطلاع کامل داشته باشد، می‌تواند از همین حبوبات و میوه‌جات ساده، مانند: نخود، لوبیا، عدس، گندم، سیب، پیاز، گوجه، هویج و انواع مختلف سبزیجات، غذایی درست کند که هم مطبوع باشد و هم مطابق بهداشت و تندرستی، ولی کاردانی و سلیقه لازم دارد.
خودآزمایی
۱- کیفیت تغذیه‌ی انسان روی کدام موارد موثر است؟
۲- یک خانم با توجه به کدام موارد باید خوردنی‌ها را انتخاب کند؟
۳- عوامل مهم چاقی کدامند؟
پی نوشت ها
[1]. وسائل الشيعه، 14، ص 15.
[2]. بحارالأنوار، ج 62، ص 290.
[3]. مستدرك الوسائل، ج 2، ص 551.
[4]. بحارالأنوار، ج 103، ص 251.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله ابراهیم امینی