رابطه اسراف و انضباط اقتصادی | آداب هزینه و مصرف اموال

بخش دوم: آداب هزینه و مصرف اموال | ۱

از نظر اسلام انسان در هزینه‌کردن نیز باید برنامه‌ریزی کند، که روایات از آن به «تقديرالمعيشه» تعبیر کرده‌اند:
1. امام باقر(ع) فرمود:
همه کمال، در فهم دین و صبر در حوادث و برنامه‌ریزی در زندگی مادّی است.[1]
2. مردی به امام صادق(ع) عرض کرد: به من چنین رسیده است که میانه‌روی و تدبیر کردن در مسائل مربوط به زندگی مادّی، نصف رزق و روزی است.
امام(ع) در پاسخ او فرمود: نَه، تنها نصف کسب نیست، بلکه تمام کسب و روزی، همان تدبیر و برنامه‌داری است.[2]
سپس افزود: تدبیر و برنامه‌ریزی در زندگی اقتصادی، از خودِ دین است.
3. امام هشتم(ع) فرمود:
ایمان هیچ بنده‌ای به کمال نمی‌رسد مگر این‌که سه خصلت داشته باشد: فهم دین، برنامه‌ریزی خوب در زندگی و صبر بر مشکلات و مصیبت‌ها.[3]
آری، اسلام برای تمام ابعاد زندگی انسان‌ها برنامه و قوانین و مقرارتی تشریع کرده است که بخش مهمی از آن‌ها مربوط به مسائل اقتصادی جامعه است، زیرا مسائل اقتصادی نقش غیر قابل انکاری در سعادت و سلامت جامعه دارد، لذا پیامبر گرامی(ص) فرمود: نزدیک است که نیاز، موجب کفر گردد.[4]
معیار کلّی در هزینه کردن و مصرف این است که انسان آنچه را به دست آورده، باید در راه‌هایی که خداوند مقرر کرده و مورد نیاز زندگی صحیح اسلامی است، مصرف کند.
به عبارت دیگر، باید اموال خود را در مواردی که خداوند مشروع دانسته است خرج نماید؛ یعنی راه‌هایی که انسان را به سوی کمال خویش و بستگان و هم‌نوعانش پیش می‌برد، نه بی‌راهه‌هایی که خود و دیگران را به بدبختی و فلاکت و سقوط می‌کشاند!

اسراف برخلاف انضباط اقتصادی

انسان همان‌گونه که باید مراقب اعمال و رفتار و گفتار و افکار خویش باشد، باید در مورد اموال خود و مصرف آن هم برنامه‌ریزی کرده، و ملاک‌های شرعی را در نظر بگیرد و علاوه بر آن که باید اموالش را در راه خیر و مشروع مصرف کند، باید از اسراف و تبذیر حتی در راه‌های مشروع هم بپرهیزد، زیرا اسراف و زیاده‌روی در مصرف اموال، نوعی هدر دادن نعمت‌های الهی است و نتیجه آن، سلب نعمت از طرف پروردگار و گرفتار شدن به کمبود و بحران اقتصادی در زندگی فردی و اجتماعی است.
در آیات و روایات از اسراف و تبذیر به شدّت نهی، و عواقب وخیم آن بیان شده است.
قرآن چنین می‌فرماید:
1. بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید، که خداوند اسراف‌کاران را دوست ندارد.[5]
2. اسراف‌کنندگان، اهل آتش جهنم هستند.[6]
3. تبذیرکنندگان و اسراف‌کنندگان برادر شیطان هستند و شیطان است که سخت کفرانِ نعمت پروردگار خود کرد.[7]
در روایات نیز آمده است:
1. امام حسن عسکری(ع) در نامه خود به محمد بن حمزه، او را به ثروت و بی‌نیازی مژده داد، فرمود:
بر تو باد میانه‌روی و پرهیز از اسراف، زیرا اسراف از کارهای شیطانی است.[8]
2. امام صادق(ع) فرمود:
میانه‌روی، امری است که خداوند دوستش دارد. اسراف را هم خدا نکوهیده می‌دارد، حتی دور انداختن هسته [خرما] را، چرا که آن هم به دردی می‌خورد، حتی دور ریختن اضافه آب نوشیدنی.[9]
اسراف و زیاده روی باعث فقر و تنگ‌دستی می‌گردد و میانه‌روی موجب ثروت و بی‌نیازی.
3. پیامبر خدا(ص) فرمود:
خداوند به کسی که در زندگی میانه‌روی را مراعات کند، روزی خواهد داد، و کسی را که اسراف و زیاده‌روی کند، محروم می‌سازد.[10]
از جمع‌بندی آیات و روایات چنین برمی‌آید که اسراف یکی از نمونه‌های آشکار حرکت‌های نابخردانه است، عقل و وحی بر کاربرد امکانات در زمینه‌های مورد نیاز تأکید دارد و دور ریختن، هدر دادن و از بین بردن موادّ لازم قابل استفاده را محکوم و ناپسند می‌داند. وجدان انسان از اسراف نفرت دارد و تنبلی‌ها و ناآگاهی‌ها، غفلت‌ها و رفاه‌زدگی‌ها زمینه را برای اسراف و تبذیر هموار می‌سازد.
اسراف همواره بر پیکر اخلاق و اقتصاد و سلامت فرد و جامعه ضربه وارد می‌کند، اما در شرایط کنونی که فشار استکبار جهانی برای تحمیل و تشدید فقر بر امت مسلمانان بسیار شدّت یافته است، اسراف در اموال شخصی گناه و در بیت‌المال مسلمانان گناهی بزرگ‌تر است.
زشتی اسراف و ولخرجی و ریخت و پاش، به خصوص وقتی آشکار می‌شود که در جامعه، نیازمندانی باشند که اموال و نعمت‌های مورد اسراف، می‌تواند نیاز آنان را برطرف سازد.
اسراف، تنها مصرف زیاد نیست، بلکه شامل مصرف نادرست هم می‌شود، هر نوع خرج‌های غیرلازم و هزینه‌های اضافی و مخارج تجملاتی و مصرف‌گرایانه، اسراف به شمار می‌رود. مع‌الاسف هدر دادن نعمت‌های الهی و دور ریختن غذاها و نان و مواد مصرفی در بیمارستان‌ها، مهمان‌خانه‌ها، غذاخوری‌ها، پادگان‌ها، اداره‌ها، مجالس عروسی و عزاداری بسیار فراوان است که همه، مصداق اسراف هستند. هم‌چنین انواع غذاها و میوه‌ها و امکانات پذیرایی و تنوع آن‌ها که در مراسم مختلف مصرف می‌شود، نمونه‌های دیگری از اسراف به شمار می‌آید که از نظر عقل و شرع محکوم است و باید از آن‌ها اجتناب شود.
انگیزه اسراف و تبذیر، یا خودنمایی و تفاخر است یا چشم هم‌چشمی است، یا ریا و ظاهرسازی یا جهل و نادانی و یا طغیان‌گری در سایه ثروت‌های بادآورده است یا غفلت از این‌که اسراف امری ناپسند و مورد خشم پروردگار است که امید است با آگاه سازی جلوی برخی اسراف‌ها گرفته شود.
پس هر نوع هدر دادن و مصرف نادرستِ آب، برق، گاز، انرژی، سوخت، غذا و نان، میوه، لوازم خانگی، لباس و پوشاک از مصادیق اسراف است و ناپسند، که هم باید خود از آن بپرهیزیم، و هم دیگران را از هدر دادن امکانات و نعمت‌ها برحذر داریم.

خودآزمایی

1- سه خصلت که باعث به کمال رسیدن ایمان بندگان می‌شود را بیان کنید.
2- معیار کلّی در هزینه کردن و مصرف را شرح دهید.
3- انگیزه اسراف و تبذیر چیست؟

پی نوشت ها

[1]. كافى، ج 1، ص 32، ح 4: الكمالُ كلّ الكمالِ: التفقّه فى الدّينِ و الصّبرُ على النائبة و تقديرُ المعيشة.
[2]. بحارالانوار، ج 71، ص 349، ح 20: لا بل الكسبُ كلّه و مِن الدّينِ التدبيرُ فى المعيشة.
[3]. تحف‌العقول، ص409: لا يستكمِل ايمانُ عبدٍ حتّى تكون فيه خصالٌ ثلاثة: التّفقه فى الدينِ و حسنُ التّقدير فى المعيشة و الصبر على الرزايا.
[4]. كافى، ج2، ص307، ح4: كاد الفقرُ أن يكونَ كفراً.
[5]. اعراف، آيه 31: كُلُوا وَاشْرَبُوا وَلا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ المُسْرِفِينَ.
[6]. غافر، آيه 43: أَنَّ المُسْرِفِينَ هُمْ أَصْحابُ النّارِ.
[7]. اسراء، آيه 27: إِنَّ المُبَذِّرِينَ كانُوا إِخْوانَ الشَّياطِينِ وَكانَ الشَّيْطانُ لِرَبِّهِ كَفُوراً.
[8]. غررالحكم، ج 4، ص 34، ح 51188: عن أبى محمد العسكرى(ع): عليك بالاقتصاد و إيّاك و الاسراف فإنّه من فعل الشيطنة.
[9]. تحف‌العقول، ص301: اِنّ القصدَ أمرٌ يحبُّه الله عزّوجلّ و إنّ السَّرَفَ يُبغضِهُ حتى طَرحك النواة فانّها يصلح لشى‏ء و حتى صبّك فضل شرابك.
[10]. وسائل‌الشيعه، ج 15، ص 259: من اقتصد فى معيشته رزقه الله و من بذّر حرّمه الله.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت