وقت‌شناسی و موقعیت‌سنجی آمران و ناهیان

شیوه استفاده از واسطه و ریشه‌یابی گناه

در نوشتار قبل پس از تکمیل بحث رازداری، در باره شیوه افشاگری سخن گفتیم. اکنون به بررسی شیوه های دیگری از امر به معروف و نهی از منکر می پردازیم.

استفاده از واسطه

گاهی امر و نهی افراد برای شخص خاطی تأثیرگذار نیست ولی می دانیم که فرد دیگری هست که روی این شخص گناهکار نفوذ دارد و کلام و دعوت او به ترک گناه، مؤثر واقع می شود. در این حالت باید از این شخص خواست و او را توجیه نمود تا به شیوه ای که اثر بیشتری دارد، فرد گناهکار را امر به معروف و نهی از منکر کند. با  عنایت به این حقیقت که هدف و غایت امر به معروف و نهی از منکر اقامه معروف و تعطیلی منکر در سطح جامعه است، اگر امر و نهی ما برای فرد خطاکار نتیجه بخش نباشد ولی فرد دیگری بتواند این غرض را به نتیجه مطلوب برساند، بنا بر این بدیهی است که باید او را برای این هدف مهیا نموده و گسیل بداریم. متأسفانه برخی افراد با احساس وظیفه نابجا و نادرست، تنها به فکر این هستند که امر به معروف و نهی از منکر داشته باشند ولو نتیجه معکوسی در پی داشته باشد، در حالی که فرد آمر و ناهی باید بهترین روش را برای تحقق نتیجه مطلوب در نظر داشته باشد و فقط به فکر اسقاط تکلیف خود نباشد.
در بسیاری از موارد همین حُسن سلیقه هاست که نتایج درخشانی در بردارد و مع الأسف برداشت غلط برخی، منجر به نتایج زیان باری می شود که چهره تابناک امر و به معروف و نهی از منکر را نزد مردم مخدوش می سازد. در زندگی روزمره همه ما بسیار اتفاق افتاده که ملاحظه می کنیم افراد نسبت به اشخاص مختلف، واکنش های متفاوتی دارند. با بعضی به خوبی ارتباط می گیرند و از آن ها تأثیر می پذیرند، و به عکس با برخی دیگر نه تنها ارتباط برقرار نمی کنند بلکه از آن ها بدشان می آید و وجه اشتراکی میان خود و آن ها نمی یابند. دقّت در این امور نیز می تواند در کیفیت و نتیجه امر به معروف و نهی از منکر بسیار اثربخش باشد. آمر و ناهی موفق و خوش سلیقه، قطعا این امور را در امر و نهی خود لحاظ می کند و برای کسب نتیجه بهتر، از آن بهره می گیرد.
این مطلب حتی در بسیاری از خانواده ها نیز جریان دارد. به عنوان مثال گاهی بعضی از فرزندان خانواده، با یکی از اعضای خانواده ارتباط صمیمی و عمیق تری داشته و بر همین مبنا از او حرف شنوی دارند و امر و نهی او را می پذیرند. این ظرفیت مناسبی است که در اصلاح و پیشرفت اعضای خانواده بسیار کارساز است و باید از آن به نحو احسن استفاده شود.

ریشه‌یابی گناه

یکی از روش های امر به معروف و نهی از منکر که در سیره معصومین علیهم السلام دیده می شود، ریشه یابی انحرافات است. گاهی اوقات نهی از منکر، بدون دریافتن علت انحراف، نه تنها تأثیر ندارد، بلکه نتیجه عکس را به دنبال دارد؛ به ویژه در انحرافات اعتقادی که تنها با اعمال فشارهای بیرونی، نمی توان تغییر عمیقی ایجاد کرد؛ زیرا اعتقاد، امری قلبی است و به دنبال ﺁگاهی و اندیشه ای که قلب و ذهن را متقاعد کند، حاصل می شود.[1] در روایتی آمده است:

«رَأَى ص رَجُلًا يَقُولُ‏ اللَّهُمَ‏ اغْفِرْ لِي‏ وَ لَا أَرَاكَ‏ تَفْعَلُ‏ فَقَالَ ص لَهُ لِمَ تُسَوِّءُ ظَنَّكَ قَالَ لِأَنِّي أَذْنَبْتُ فِي الْجَاهِلِيَّةِ وَ الْإِسْلَامِ فَقَالَ ص أَمَّا مَا أَذْنَبْتَ فِي الْجَاهِلِيَّةِ فَقَدْ مَحَاهُ الْإِيمَانُ وَ مَا فَعَلْتَ فِي الْإِسْلَامِ الصَّلَاةُ إِلَى الصَّلَاةِ كَفَّارَةٌ لِمَا بَيْنَهُمَا».

رسول خدا صلّی الله علیه و آله مردی را دیدند که می گفت: خدایا مرا ببخش و گمان نمی کنم که چنین کنی (مرا ببخشی). حضرت به او فرمودند: چرا به خدا بدگمانی؟ مرد گفت: به خاطر این که من در زمان جاهلیت و در اسلام گناه کرده ام. حضرت فرمودند: اما گناهانی که در جاهلیت انجام داده ای، ایمان آوردنت آن ها را محو و نابود کرد و گناهانی که در اسلام مرتکب شدی، فاصله میان هر دو نماز (از نمازی تا نماز دیگر) کفاره گناهان میان آن هاست.[2] یعنی هر نمازی که به جا آورده می شود، کفاره گناهان گذشته می شود.
در واقع رسول خدا صلّی الله علیه و آله به جای این که فقط دستور به خوش گمانی به خداوند متعال بدهند و آن مرد را از بدگمانی نسبت به خدا منع کنند، ابتدا از ریشه بدگمانی جویا شده و پس از آن این ریشه را که همان سوء تفاهم و جهل مرد نسبت به غفران پروردگار متعال بود، از میان برداشتند. و اگر پیامبر اکرم تنها به یک توصیه اکتفا می فرمودند، چون هنوز ریشه مشکل باقی بود، امکان بازگشت آن وجود داشت. پس، از این روش رسول خدا صلی الله علیه و آله در می یابیم که در مواردی که ریشه گناه تنها غفلت و سهل انگاری نیست، باید پیش از امر و نهی به دنبال ریشه و علّت گناه بود، تا با کشف و مرتفع نمودن آن، زمینه گناه را به طور کلی از میان برداشت.
در روایت دیگری آمده است که حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام مردی را دیدند که آرزوی مرگ می کرد. امام علیه السلام بدون آن که او را از این کار نهی کنند، ابتدا فرمودند:

«هَلْ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اللَّهِ قَرَابَةٌ يُحَابِيكَ لَهَا»، آیا میان تو و خداوند قرابت و نسبتی هست که به خاطر آن خداوند با تو مسامحه نموده و یاریت دهد؟ عرض کرد: نه. امام فرمودند:

«فَهَلْ لَكَ حَسَنَاتٌ قَدَّمْتَهَا تَزِيدُ عَلَى سَيِّئَاتِكَ»، آیا حسناتی پیش فرستاده ای که بر گناهان تو فزونی داشته باشد؟ عرض کرد: نه. امام کاظم علیه السلام فرمودند:

«فَأَنْتَ إِذَا تَتَمَنَّي هَلَاكَ الْأَبَدِ». پس تو (با این وضعیت) داری هلاک ابدی خود را آرزو می کنی.[3]
با این جملات امام کاظم علیه السلام فرد خطاکار را چنان توجیه نمودند که دیگر هوس نکند مرگ خود را از خدا طلب نماید، چراکه طلب مرگ برای انسان جز طلب نابودی و هلاکت ابدی نیست. هیچ انسانی با خداوند قرابت و خویشاوندی ندارد تا با او از سر خویشاوندی مماشات کند و از طرف دیگر هیچ فردی نمی تواند خود را مستحق و سزاوار رحمت الهی بداند در حالی در طول حیات خود از خان نعمت خداوند متنعّم بوده و با این حال با گناه خویش، کفران نعمت نموده است. این شیوه از امر به معروف و نهی از منکر بسیار تأثیرگذار و سازنده است و عوض یک امر و نهی ساده که در بسیاری از موارد حکم مُسکّن و درمان موقت را دارد، در واقع درمان و معالجه اساسی به شمار می آید.

موقعیت‌سنجی

یکی از نکات بسیار مهمی که در مورد امر به معروف و نهی از منکر باید در نظر گرفته شود، موقعیت سنجی است. به عبارت دیگر باید فرد آمر و ناهی موقعیت مکانی، زمانی و شرایط روحی و جسمی فرد خطاکار را در نظر داشته باشد و متناسب با آن اقدام به امر به معروف و نهی از منکر نماید. بعضی از مکان ها و زمان ها می تواند در اثرگذاری این فریضه بسیار نقش ایفا کند. به عنوان مثال اگر فرد خاطی در منطقه ای باشد که گناه مورد نظر در آن جا امری عادی و مرسوم است، شاید چندان نهی از آن گناه اثربخش نباشد ولی همین نهی در فضای دیگر که به دور از محیط گناه است، مؤثّر واقع شده و تنبّه آور باشد. و یا تصور کنید که فرد خطاکار در محیط معنوی مثل مشاهد نورانی ائمه اطهار علیهم السلام قرار گرفته و حال و هوای زیارت، قلب او را برای پذیرش امر به معروف و نهی از منکر و تصمیم بر ترک گناه مهیّا ساخته باشد، قطعا این شرایط برای انجام فریضه امر به معروف و نهی از منکر بسیار مطلوب تر است.
شرایط روحی و جسمی نیز از همین قرار است. گاهی فرد گناهکار چنان عصبانی و خشمگین، و یا خسته و فرسوده است که امر و نهی به او نه تنها کارساز نیست، بلکه او را بر سر لجاجت انداخته و بر تکرار گناه و مداومت بر آن جری می سازد. بدیهی است که این چنین موقعیت هایی اصلا مناسب امر به معروف و نهی از منکر نیست، بلکه برای این مهم باید از زمانی استفاده کرد که احتمال تأثیر و پذیرش در آن حالت وجود داشته باشد. چنان چه بارها پیش از این گفته شد، غرض از امر و نهی تحقق معروف و ترک منکر است و چنان چه این فریضه در موقعیت مناسب خود انجام نشود، این غرض حاصل نخواهد شد بلکه نتیجه ای معکوس به دست می آید که قطعا مورد رضای خداوند متعال نیست. در سیره اهل بیت علیهم السلام نیز رعایت این نکته مشاهده می شود. به عنوان نمونه در روایتی از امام صادق علیه السلام چنین آمده است:   
«إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص نَزَلَ بِأَرْضٍ قَرْعَاءَ فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ ائْتُوا بِحَطَبٍ فَقَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ نَحْنُ‏ بِأَرْضٍ‏ قَرْعَاءَ مَا بِهَا مِنْ‏ حَطَبٍ‏ قَالَ فَلْيَأْتِ كُلُّ إِنْسَانٍ بِمَا قَدَرَ عَلَيْهِ فَجَاءُوا بِهِ حَتَّى رَمَوْا بَيْنَ يَدَيْهِ بَعْضَهُ عَلَى بَعْضٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص هَكَذَا تَجْتَمِعُ الذُّنُوبُ ثُمَّ قَالَ إِيَّاكُمْ وَ الْمُحَقَّرَاتِ مِنَ الذُّنُوبِ فَإِنَّ لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ طَالِباً أَلَا وَ إِنَّ طَالِبَهَا يَكْتُبُ‏ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ‏ وَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ أَحْصَيْناهُ‏ فِي إِمامٍ مُبِينٍ».

رسول خدا صلی الله علیه و آله (به همراه اصحاب) وارد سرزمین بی آب و علفی شدند. به اصحاب خود فرمودند: هیزم بیاورید. اصحاب گفتند: ای رسول خدا! ما در سرزمین بی آب و علفی هستیم که هیچ چوب و هیزمی در آن وجود ندارد. حضرت فرمودند: هر کس به اندازه توان خود هیزم بیاورد. پس هر کس مقداری هیزم آورد و در مقابل حضرت قرار داد. در این هنگام رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: این چنین گناهان جمع می شود. سپس فرمودند: از گناهان کوچک برحذر باشید که همانا برای هر چیزی طالبی است و طالب گناهان (خداوند متعال) آن چه را از پيش فرستاده‏ اند و تمام آثار آن ها را مى نويسد و همه چيز را در كتاب آشكار كننده ‏اى برشمرده ‏ايم.‏[4]

خودآزمایی

1- شیوه «استفاده از واسطه» و «ریشه‌یابی گناه» را توضیح دهید؟
2- موقعیت‌سنجی فرد آمر و ناهی چه تأثیری در کیفیت امر به معروف و نهی از منکر او دارد؟

پی نوشت ها

[1] برگرفته از کتاب: شیوه های امر به معروف و نهی از منکر در مکتب معصومین علیهم السلام ص 154.
[2] مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل ج ‏3 ص 16.
[3] كشف الغمة في معرفة الأئمة (ط - القديمة) ج ‏2 ص 252.
[4] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏2 ص 288.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت