چنان كه قبلاً دانستيد زندگى قبل از ولادت، زندگى بسيار حساس و سرنوشتسازى است كه در زندگى آيندهی كودك تأثير بسزايى خواهد داشت. جنين در اين مدت در جايگاهى زندگى مىكند كه ادارهاش در دست او نيست. در معرض دهها خطر جسمى و روانى قرار دارد كه خودش نمىتواند از آنها جلوگيرى كند. مسئوليت همهی اينها برعهدهی پدر و بالأخص مادر است.
امّا به هر حال، این دوران ـ خوب یا بد ـ پایان مییابد و هنگام زایمان فرا میرسد و در واقع این آخرین مرحلهی مسئولیت دوران بارداری است. مرحلهی زایمان و تولد نیز هم برای مادر مهم است و هم برای کودک. بچه در این مدت نسبتاً بزرگ شده؛ مخصوصاً سرش نسبت به سایر اعضا رشد بیشتری کرده است و اکنون ناچار است با سختی و فشار از مجرای تولد خارج شود. عبور بچه از یک مجرای تنگ، خطرناکترین سفری است که آدمی در طول عمرش انجام میدهد. ممکن است بچه در گیرودار زایمان له شود یا به شکستگی استخوانها دچار گردد. ممکن است استخوانهای نازک و ظریف سر، که هنوز مستحکم و به خوبی وصل نشدهاند مورد فشار قرار گیرد و به اعصاب و مغز کودک لطمه وارد سازد.
یکی از دانشمندان مینویسد:
فرایند زادن ممکن است موجب بروز اختلالات دائمی ولی غیر مرئی در اوضاع روانی خود آدمی شود. پزشکان بیماریهای روانی «ضربهی زادن» را عامل مؤثر در ماهیت زندگی آدمی به حساب میآورند. به نظر این پزشکان، زادن شامل تغییری انقلابی است که در محیط و روش زندگی بچهی آدمی حاصل میشود و موجب از دست رفتن ناگهانی ایمنی و آسودگی خاص زندگی جنینی است. به نظر آنان در هنگام زادن، ترس و اضطراب جزء روان آدمی میشود و زندگی آیندهی فرد همواره تحت آزار خاطرات ناخودآگاه زندگی آرام جنینی و ورود پرآشوبش به زندگی مستقل قرار دارد.[1]
دکتر جلالی نیز مینویسد:
هنگام به دنیا آمدن به طور متوسط چندین ساعت به کودک فشار وارد میآید، و ناحیهی سر، که بزرگترین قسمتهای بدن او میباشد بیشتر از هر قسمت مواجه با آسیب میشود. اگر تولد، غیر طبیعی باشد زحمت به دنیا آمدن کودک به مراتب زیادتر است و طفل علاوه بر داشتن فشارهای معمولی، به ناچار صدمهی آلات مکانیکی را متحمل خواهد شد و یکی از علل تلف شدن کودکان هنگام تولد و یا مردن آنها پس از مدت کوتاه، همینگونه فشارها و صدمات است... بعضی از نقایص بدنی و ذهنی که در کودکان میبینیم ـ مانند: فلج، دیوانگی و غیره ـ غالباً به واسطهی همینگونه زحماتی است که هنگام به دنیا آمدن به آنها وارد میشود.[2]
یکی از دانشمندان مینویسد:
هنگام تولد اگر زایمان مشکل باشد و بخواهند سر نوزاد را با دستگاههای مخصوص بیرون بیاورند و در این هنگام به سر نوزاد ضربهای وارد شود، این ضربه ممکن است باعث فلج، کمهوشی، صرع و نقایص دیگر شود.[3]
با توجه به مطالب مذکور، توجه کردید که زایمان یک عمل ساده و بیاهمیت نیست، بلکه امری است بسیار مهم که سلامت مادر و کودک به آن بستگی دارد و کوچکترین غفلت یا سهلانگاری ممکن است لطمههای غیرقابل جبرانی بر مادر یا کودک وارد سازد، حتی ممکن است جان مادر یا کودک را با مرگ مواجه کند. پس چه خوب است که مادر باردار، به وظایف آبستنی و توصیهی پزشکان عمل کرده و با تغذیهی صحیح، رعایت بهداشت، اجتناب از کارهای خستهکننده و انجام ورزشهای سبک، خودش را برای زایمان طبیعی و راحت آماده سازد. خوشبختانه کتابهای خوبی در این زمینه نوشته شده که مادر میتواند از آنها استفاده نماید.[4]
به بانوان باردار توصیه میشود که در صورت امکان به یک پزشک متخصص یا زایشگاه مراجعه نموده و دستورهای لازم را بگیرند تا وقت تقریبی زایمان را به دست آورند. همچنین در صورت بروز عوارض جدید فوراً به پزشک مراجعه کنند تا دچار مشکل حادتری نشوند. هنگامی که آثار نزدیک شدن زمان زایمان را مشاهده کردند خود را به زایشگاه برسانند و بستری شوند، زیرا:
اولاً: در زایشگاه، پزشک، دارو و قابله آماده است و از خانم زائو مراقبت میکنند و به هنگام لزوم فوراً به یاریاش میشتابند. اگر زایمان غیر طبیعی بود و نیاز به عمل داشت زایشگاه کاملاً آمادگی دارد و در اسرع وقت به زن باردار کمک میکنند. در صورتی که اگر در منزل یک زایمان غیر طبیعی پیش بیاید، تا بخواهند زن را به زایشگاه و پزشک برسانند ممکن است جان مادر یا بچهاش در معرض خطر قرار گیرد.
ثانیاً: اتاقهای زایشگاه از لحاظ رعایت بهداشت بر منزل ترجیح دارد و برای استراحت مناسبتر است.
ثالثاً: خویشان، همسایهها و آشنایان نیستند تا در عمل زایمان دخالت و اظهار نظر کنند و مزاحم زن باردار باشند، زیرا دخالتهای آنها چون از روی علم و اطلاع نیست غالباً بیضرر نخواهد بود. منتها اگر به زایشگاه و پزشک متخصص دسترسی نبود میتوان عمل زایمان را در منزل و به وسیلهی قابلههای معمولی که در کار خویش تخصص دارند انجام داد. در این صورت باید به نکات زیر توجه داشت:
۱. هوای اتاق زایمان باید معتدل و طبیعی باشد، یعنی سرد یا گرم نباشد، چون زن زائو در اثر فشار و تلاشهای چند ساعته، اعتدال مزاج خود را از دست میدهد و غالباً عرق میکند و در چنین حالی برای سرماخوردگی و عوارض ناشی از آن کاملاً آماده است. اگر هوای اتاق سرد باشد زائو به احتمال قوی مبتلا به سرماخوردگی و بیماریهایی که در اثر سرماخوردگی به وجود میآیند، خواهد شد. به علاوه هوای سرد برای نوزاد نیز خطرناک است، زیرا بچه در رحم مادر در محیطی زندگی میکند که دمای طبیعی آن ۵/۳۷ درجه است و تغییر هوا برایش خطرناک خواهد بود. البته هوای زیاد گرم هم خوب نیست، زیرا زن زائو را ناراحت میکند. بهترین هوا، هوای معتدل و طبیعی است که زائو احساس آرامش نماید.
۲. مواظب باشید هوای اتاق به وسیلهی دود، بوی نفت، ذغال و غیر آن آلوده و مسموم نباشد که تنفس در چنین هوای مسمومی هم برای سلامت مادر ضرر دارد و هم برای بچهای که تنفس خود را تازه شروع کرده است.
۳. رختخواب، پتو و ملافهها شسته و در صورت امکان ضدعفونی شده باشد. همچنین خانم قابله نیز دست خود را با آب و صابون بشوید و در صورت امکان ضدعفونی کند. زیرا زن زائو و نوزاد، در چنین موقعی، در معرض ابتلا به آلودگی و بیماری هستند و رعایت بهداشت به سلامت آنها کمک می کند.
۴. زن زائو در حال التهاب و نگرانی و اضطراب است و حتی نسبت به سلامت و حیات خود بیمناک میباشد. هم درد دارد، هم نگرانی و ترس. در چنین مواقعی شدیداً به دلداری و تقویت روحی نیازمند بوده، تا بتواند فشارهای وارده را تحمل نماید و به خروج بچه کمک کند. بنابراین، لازم است عمل زایمان را یک امر طبیعیای جلوه دهید که به کمک مادر هم نیاز دارد و او را در این باره تشویق کنید و از ایجاد ترس و نگرانی جداً خودداری ورزید تا مبادا خود را ببازد و احساس ناتوانی کند.
۵. زن زائو در اثر اضطراب و تغییر مزاج، میل به غذا ندارد و اصولاً خوردن غذای سنگین و پرحجم برایش خوب نیست، پس به خوردن غذای پرحجم و سنگین اصرار نکنید. امّا برای تحمل درد و دشواریهای عمل زایمان و کمک به اخراج بچه نیاز به انرژی دارد. بنابراین، در فاصلهی بین دردها خوب است از غذاهای سبک، کم حجم و پر انرژی ـ مانند: آب میوه، شربت عسل، کباب برگ، سوپ مقوی، چلو و نان ـ استفاده کند؛ امّا کم و به مقدار نیاز، زیرا در غیر این صورت وضع حمل برایش دشوار خواهد بود.
۶. بهتر است اتاق زایمان تا حد ممکن خلوت باشد. رنان بیکاره و بچهها را از اتاق بیرون کنید، زیرا علاوه بر این که کاری از آنها ساخته نیست اسباب ناراحتی و خجالت زن زائو نیز فراهم میسازند. در کارها دخالت بیجا کرده و آرامش را برهم میزنند. به علاوه نگاه کردن زنان دیگر به عورت زن، در همه حال و از جمله در حال زایمان حرام است، زیرا زائو در این حال نمیتواند عورت خود را از دیگران بپوشاند و چه بسا خجالت بکشد.
امام محمد باقر(ع) فرمود:
حضرت علیبن الحسین(ع) به هنگام وضع حمل زنان میفرمود: زنها را از اتاق بیرون کنید، مبادا نگاهشان به عورت زن زائو بیفتد.[5]
در خاتمه تذکر دو امر لازم است:
اول به خانم باردار: درست است که دوران آبستنی و زایمان کار دشواری است، لیکن کاری است خوب و ارزشمند. اگر زن، آبستن شود و به وظیفهاش در این دوران عمل کند و با مراقبت کامل، دوران حمل را به پایان رساند و یک بچهی خوب و سالم و بیعیب تحویل اجتماع بدهد، کار بسیار ارزندهای را انجام داده است. او یک فرزند صحیح و بیعیبی را به وجود آورده که همیشه خود را مدیون حق مادر میداند. به جامعهی انسانیت نیز خدمت کرده است، زیرا انسان سالم و بیعیبی را به دنیا آورده که ممکن است وجودش منشأ برکات و خیراتی باشد و چنین خدمت بزرگی نزد خدا هم بیپاداش نخواهد بود.
زیدبن علی از اجدادش چنین نقل میکند:
روزی پیامبر اسلام در فضیلت جهاد صحبت میکرد، یکی از زنان عرض کرد: یا رسول الله! زنها از فضیلت جهاد محروم شدهاند؟ پیامبر اکرم فرمود: نه، زن نیز میتواند از ثواب جهاد بهرهمند شود. از هنگامی که آبستن میشود و در نهایت، وضع حمل میکند، بعد از آن بچهاش را شیر میدهد تا از شیر خوردن باز گرفته شود، در تمام این مدت زن همانند مردی است که در میدان کارزار جهاد میکند و اگر در این مدت بمیرد به منزلهی شهید خواهد بود.[6]
دوم به شوهر: مرد باید توجه داشته باشد که دوران بارداری و عمل زایمان کار آسانی نیست. خانم باردار در این مدت به مراقبت و همکاری شوهر نیازمند است. مرد شرعاً و وجداناً مسئولیت دارد که از همسر باردارش مراقبت و دلجویی کند و نیازهایش را تأمین نماید؛ حتی باید بیشتر از سابق با همسرش مهربانی کند و او را دلداری دهد و مطمئن سازد که به هنگام زایمان از هیچ مساعدتی دریغ نخواهد کرد. مرد وقتی احساس کرد که زایمان همسرش نزدیک شده است، باید هرچه زودتر او را به زایشگاه یا نزد پزشک متخصص ببرد و وسیلهی بستری شدنش را فراهم سازد. بداند که اگر در اثر غفلتها، سهلانگاریها یا بخل ورزیهای او، به همسر یا بچهاش لطمهای وارد گردد، یا یکی از آنها تلف شود، چنین شوهر بیانصافی در محکمهی شرع و وجدان محکوم خواهد بود و در قیامت نیز مورد بازخواست قرار خواهد گرفت. به علاوه در همین جهان نیز نتیجهی سهلانگاری خود را خواهد دید و جریمهاش را خواهد پرداخت. اگر امروز در اثر سهلانگاری یا صرفهجوییهای بیمورد مادی و یا بهانههای دیگر به یاری همسر مظلومش نشتابد و بر او یا فرزندش لطمهای وارد شود، بعداً ناچار خواهد شد صدها برابرِ هزینهی فعلی را خرج کند و عاقبت زندگی او هم به سر و سامان اول باز نخواهد گشت.
1- خطرناکترین سفری که آدمی در طول عمرش انجام میدهد، چیست؟
2- چرا زنان باردار در نزدیکی زمان زایمان باید خود را به زایشگاه برسانند و بستری شوند؟
3- چرا باید عمل زایمان را برای زن باردار یک امر طبیعی جلوه داد؟
[1]. بيوگرافى پيش از تولد، ص ۱۶۰.
[2]. روانشناسى كودك، ص 19۳.
[3]. نرمان ل. مان، اصول روانشناسى، ترجمهی دكتر محمود ساعتچى، ص 18۸.
[4]. مانند کتاب از باردارى تا زايمان و دیگر کتابها.
[5]. وسائلالشیعه، ج ۱۵، ص ۱۱۹، «إنّ علی بن الحسین(ع) إذا حضرت ولادةُ المرأةِ قال: أخرِجوا من فی البیت من النساء لایکون أوّل ناظر إلی عورة».
[6]. مکارمالاخلاق، ص ۲۶۸: ذکر رسول الله(ص) الجهاد، فقالت امرأة: یا رسول الله؛ ما للنساء من هذا شیء؟ فقال: «بلی. للمرأة ما بین حملها إلی وضعها ثم إلی فطامها من الأجر کالمرابط فی سبیل الله، فإن هلکتْ فیما بین ذلک کان لها مثلُ منزلةِ شهید».
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت