بهترين غذاى كودك در اين دوره شير مادر است كه كليه‌ی مواد مورد نياز رشد را در بر دارد. شير مادر گرم، پاك و بدون ميكرب بوده، به راحتى هضم شده و اثر نامساعدى روى دستگاه گوارش كودك ندارد. پروتئين، چربى و مواد قندى موجود در آن به قدرى است كه مواد از دست رفته‌ی بدن كودك را جبران كرده و مقدارى هم صرف رشد او مىشود. بعد از ولادت و در اولين و دومين سال زندگى
نخستين سال كودك، حساسترين دوران زندگى او به شمار مىرود. روان او همانند لوح سفيدى است كه براى پذيرش هر نقشى آماده مىباشد. و قبلاً هيچگونه صورت علمى در آن نقش نبسته ولى استعداد آن را دارد كه به تدريج علوم و اطلاعاتى را كسب كند. دستگاه ادراك او (حواس، اعصاب و مغز) نيز وسيلههاى بسيار ظريف و حساسى هستند كه قبلاً با آنها كار نشده و طرز به كار گرفتن آنها براى آينده‌ی كودك بسيار مهم و سرنوشتساز مىباشد. روح حساس و لطيف و دستگاه پيچيده‌ی ادراكى نوزاد از حوادث اين دوران و نحوه‌ی برخورد معاشرين او به طور قطع متأثر مىشود، ليكن بزرگترين مشكل اين است كه ديگران از نفسيات، تمايلات و عواطف درونى نوزاد غالباً بىاطلاعاند و اصولاً كشف احوال درونى او بسيار دشوار مىباشد.
خداوند مىفرمايد:
وَاللهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ لا تَعْلَمُونَ شَيْئاً وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالأَبْصارَ وَالأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ؛[1]
خدا شما را از شكم مادر خارج كرد در حالى كه چيزى نمىدانستيد، و برايتان گوش و چشم و قلب قرار داد، شايد خداى را سپاس گوييد.
بنابراين، مربيان بايد به حساسيت اين دوران كاملاً توجه داشته باشند و با شيوهاى سنجيده و درست با نوزاد رفتار كنند، تا از حوادث روحىاى كه درمان آن دشوار يا غير قابل جبران است، مصون بماند.
والدين كودك از سه جهت مىتوانند در تربيت صحيح او تأثير داشته باشند: تغذيه‌ی صحيح، تأمين ساير نيازهاى مادى و برخوردهاى عاطفى كه در ذيل اين سه موضوع را به اختصار بررسى مىكنيم:
نقش تغذيه در تربيت
تغذيه‌ی كودك از دو جهت در كيفيت تربيت و پرورش او تأثير دارد: از طريق تركيب جسمانى و از طريق تأثيرات روانى و عاطفى. امّا از جهت اول، قبلاً گفته شد كه كيفيت تغذيه‌ی كودك، بدون شك در چگونگى مزاج و تركيب جسمانى، سلامت، بيمارى، نيرومندى و ناتوانى او تأثير بسزايى خواهد داشت. از طرف ديگر كيفيت تركيب جسمانى در اخلاقيات و نفسيات مؤثر خواهد بود اگر مادر با يك برنامه‌ی صحيح و حساب شده نيازهاى غذايى نوزادش را تأمين كند، به سلامت بدن و اعصاب و مغز او كمك خواهد كرد و در نتيجه در تربيت و پرورش اخلاقيات او نيز تأثير خواهد گذاشت.
بنابراين، تغذيه‌ی صحيح نوزاد يكى از عوامل مهم تربيت به شمار مىرود و مربيان نبايد از آن غفلت نمايند. پدر و مادرى كه به سعادت فرزند خويش علاقه دارند بايد نيازهاى غذايى او را شناسايى كرده و با برنامه‌ی صحيح و حساب شدهاى او را تغذيه كنند. ما در اين جا نمىتوانيم درباره‌ی برنامه‌ی غذايى كودك به تفصيل بحث كنيم، ولى علاقهمندان را به خواندن كتابهايى كه در اين باره نوشته شده توصيه مىنماييم. ليكن به طور كلى به دو موضوع مهم اشاره مىكنيم:
نقش شير مادر در تربيت
شير، غذايى كامل و از لحاظ مواد غذايى غنىترين غذاهاست. در اين ميان شير مادر از انواع شيرهاى ديگر براى كودك ـ به ويژه نوزاد ـ مناسبتر و سالمتر مىباشد كه از مزاياى زير برخوردار است:
1. از جهت تركيبات غذايى، از هر غذاى ديگرى با ساختار جسمانى كودك تناسب بيشترى دارد، زيرا جنين در مدت نه ماه كه در رحم مادر مىزيسته از غذايى تغذيه مىنموده كه به وسيله‌ی دستگاه گوارش مادر تهيه مىشد و بعد از تولد كودك همين دستگاه است كه شير توليد مىكند.
2. شير مادر به طور طبيعى و خام به مصرف مىرسد، به همين جهت مواد خود را از دست نمىدهد، برخلاف شيرهاى ديگر كه از لحاظ بهداشت بايد جوشيده شود و در نتيجه برخى از مواد خود را از دست خواهد داد.
3. شير مادر به وسيله‌ی پستان مستقيماً وارد دهان كودك مىشود و با ظروف ديگر تماس ندارد، لذا از لحاظ بهداشتى بر هر غذاى ديگرى ترجيح دارد.
4. شير مادر از ابتلا به ميكربهاى بيمارىزا، از قبيل: تب مالت، سل گاوى، اسهال شيرى و ساير ميكربها مصونيت دارد، برخلاف شير حيوانات كه احتمال ابتلا وجود دارد.
5. شير مادر هميشه تازه و با حرارت مناسب به مصرف مىرسد، برخلاف شيرهاى ديگر كه امكان دارد در اثر ماندن فاسد شده باشند.
6. در شير مادر تقلب راه ندارد برخلاف ساير شيرها كه امكان تقلب است.
بدين جهات و جهات ديگر مىتوان به طور قطع گفت كه شير مادر از هر غذاى ديگرى براى كودك، سالمتر و مناسبتر مىباشد. بنابراين كودكانى كه با شير مادر تغذيه شدهاند غالباً از كودكان ديگر سالمتر بوده و در مقابل بيمارىها مقاومتراند و مرگ و مير آنها نيز كمتر است. اغلب دانشمندان نيز همين مطلب را تأييد مىنمايند. يكى از دانشمندان مىنويسد:
بهترين غذاى كودك در اين دوره شير مادر است كه كليه‌ی مواد مورد نياز رشد را در بر دارد. شير مادر گرم، پاك و بدون ميكرب بوده، به راحتى هضم شده و اثر نامساعدى روى دستگاه گوارش كودك ندارد. پروتئين، چربى و مواد قندى موجود در آن به قدرى است كه مواد از دست رفته‌ی بدن كودك را جبران كرده و مقدارى هم صرف رشد او مىشود. املاح شير مادر مانند: كلسيم، فسفر، آهن، مس، كوبالت، و غيره ـ صرف ساختمان استخوانها، دندانها، سيستم عصبى، عضلانى و خونسازى طفل مىگردد. مقدار املاح شير مادر به حدى است كه آن را قابل هضمتر از شير گاو كرده است.
به علاوه پروتئينها، چربىها، مواد قندى، املاح و مواد ديگرى مانند: ويتامينها، اجسام ايمنىزا، آنزيمها و هورمونها نيز در شير مادر يافت مىشوند كه در شير گاو يا وجود ندارد يا در اثر استريليزاسيون از بين مىروند. در روده‌ی كودكانى كه با شير مادر تغذيه مىكنند ميكربهايى موجود است كه ويتامينهاى گروهB را تهيه كرده و اينها نيز به نوبه‌ی خود به سوختو ساز مواد غذايى كمك مىكنند. تجربه نشان مىدهد اطفالى كه با شير مادر تغذيه مىشوند مقاومتشان در برابر عفونت بيشتر از آنهايى است كه از شيرهاى مصنوعى استفاده مىكنند.[2]
دانشمند ديگرى مىنويسد:
1. شير مادر از نقطه نظر تركيبات آن كاملترين غذا براى نوزاد است.
2. هضم شير مادر راحتتر و سريعتر از شيرهاى خشك انجام مىگيرد.
3. شير مادر استريل بوده و هميشه در دسترس نوزاد قرار دارد.
4. نوزادانى كه با شير مادر تغذيه مىشوند كمتر مبتلا به قولنج يا ساير ناراحتىهاى معده و دستگاه گوارش مىشوند.
5. اين نوع نوزادان كمتر مبتلا به سرماخوردگى و عفونت گوش مىشوند.
6. نوزادان كمتر به بيمارىهاى پوستى ناشى از آلرژى مبتلا مىشوند.
7. مدفوع نوزادانى كه با شير مادر تغذيه مىشوند نرمتر بوده و كمتر مبتلا به يبوست مىشوند.[3]
ديگرى مىنويسد:
مزاياى شيردادن از پستان فراوان است:
1. براى كودك شير انسان يك غذاى ايدهآل است و داراى اكثر مواد لازم براى رشد و نمو در ماههاى اول زندگى، با نسبتى مناسب براى هضم و جذب مىباشد. بايد به خاطر داشت كه شير گاو از بسيارى جهات مهم با شير انسان فرق دارد. شير گاو 5/2 برابر شير انسان پروتئين دارد. ولى وقتى وارد معده مىشود به مولكولهاى بزرگى كه به آسانى قابل هضم نيست تقسيم مىشود، برعكس پروتئينهاى شير انسان در معده به سادگى هضم و جذب مىگردند. هم چنين در مقدار قند آنها نيز اختلاف بارزى وجود دارد. شير انسان از نظر قند غنى است. با اضافه كردن قند به شير گاو مىتوان كمبود قند را جبران كرد، ولى حقيقت اين است كه كيفيت شير انسان به صورتى است كه آن را قابل هضمترين غذا براى نوزاد مىكند.
2. شير انسان معمولاً تميز است، اگر دقت لازم شود شير انسان عارى از هرگونه ميكرب مضر است. علاوه براين، چون نيازى به ذخيره كردن شير انسان نيست احتمال خراب شدن نيز وجود ندارد.
3. به دلايل فوق در نوزادانى كه از شير مادر تغذيه مىشوند اختلالات معده و روده به ندرت حادث مىشود و يبوست كمتر معمول است. در صورتى كه تغييراتى در مدفوع ظاهر شود (تغيير در رنگ، نرمى و غيره) جاى هيچ گونه نگرانى وجود ندارد و مسئله خود به خود رفع مىشود. در حالى كه اگر تغييرى در مدفوع نوزادى كه از شير خشك تغذيه مىشود، پديد آيد حاكى از اين است كه يكى از تركيبات موجود در شير بيش از حد است و بايد نوع شير عوض شود.
4. در شير انسان كالرى بيشترى وجود دارد. چنين كالرىاى را نمىتوان در فرمول شيرهاى خشك گنجانيد. بنابراين، با شير مادر، كودك طبعاً غذاى بيشترى دريافت مىدارد و سريعتر رشد مىكند.[4]
خودآزمایی
1- چرا نخستين سال كودك، حساسترين دوران زندگى او به شمار مىرود؟
2- والدين كودك از کدام جهات مىتوانند در تربيت صحيح او تأثير داشته باشند؟
3- فوائد شير مادر را ذکر کنید.
پی نوشت ها
[1]. نحل (16) آيه 78.
[2]. كودك خود را بشناس، ص 48.
[3]. آنچه را بايد مادران باردار بدانند، ص 245.
[4]. مادر باردار، ص 183.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت