پس تنها كسانی كه معارف و احكام دين خود را به وسيله‌ی فقهای شيعه از اهل بيت(ع) می‌گيرند و به آن عمل می‌كنند، با امنيّت و اطمينان خاطر در صراط مستقيم دين حركت می‌كنند و در روز جزا از عذاب خدا در امانند و اين است معنای اين آيه از سوره‌ی سبأ. مراد از شهرهای مبارک
قُتاده، عالم معروف بصری، خدمت حضرت امام باقرالعلوم(ع) آمد. امام فرمود:
«یا قُتادَة اَنْتَ فَقیهُ اَهْلِ الْبَصْرَة»؛
«ای قتاده، تو فقيه بصريان هستی».
فقيه يعنی دانشمند دين‌شناس قرآن‌شناس. او خواست اظهار ادب كند، گفت: (کَذلِکَ یَزعُمُونَ)؛ «مردم این‌طور می‌پندارند». فرمود: «بَلَغَنِی اَنَّکَ تُفَسّرُ الْقُرآنَ»؛ «به من خبر رسیده كه تو قرآن را تفسير می‌كنی». گفت: بله. فرمود: مقام بزرگی برای خود ادّعا می‌کنی. حال، معنای این آیه در سوره‌ی سبأ چیست؟
«وَ جَعَلْنا بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الْقُرَی الَّتِی بارَکْنا فِیها قُریً ظاهِرَة وَ قَدَّرْنا فِیهَا السَّیْرَ سِیرُوا فِیها لَیالِیَ وَ أیَّاماً آمِنِینَ»؛[۱]
ظاهر آيه راجع به داستان سرزمين سبا است كه سرزمينی بسيار آباد و دارای شهرهايی امن، پر نعمت و با جمعيّت بوده است. میان شهرهای آن، قریه‌های کوچک و بزرگی وجود داشته كه به هم متّصل و دارای نعمت فراوان و امنيّت كامل بودند. بعد، كفران نعمت كردند و به عذاب خدا محكوم شدند و همه چيز خود را از دست دادند و خاک‌نشين شدند.
امام فرمود: مقصود از آن شهرها كدام است كه مردم با امنيّت كامل ميان آنها رفت و آمد می‌كنند و احساس هيچ‌گونه خوف و ناامنی نمی‌كنند؟
قتاده گفت: مراد شهر مكّه است كه هر كس از خانه‌ی خود بيرون آيد و زاد و راحله‌ی حلال داشته باشد (مركب و توشه‌ی راهش از ممرّ حلال به دست آمده باشد) با امنیّت می‌رود و بر می‌گردد. امام فرمود: آيا تا به حال مردم بين راه مكّه گرفتار راهزن‌ها نشده و اموالشان را نبرده‌اند و كشته نشده‌اند؟ يا حتّی در داخل مسجدالحرام!
قتاده و حاضران مجلس گفتند: بله، از اين‌گونه حوادث بين راه مكّه و در خود مكّه فراوان پيش آمده است، با آن‌كه زاد و راحله‌ی حلالی هم داشته‌اند. امام فرمود: پس آن شهرهای امن و امانی كه قرآن می‌گويد كدام است؟ قتاده جوابی نداشت و سكوت كرد. امام فرمود:
«یا قُتادَة اِنْ کُنْتُ اِنَّما تُفَسِّرُ الْقُرآنَ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِکَ فَقَدْ هَلَّکْتَ وَ اَهْلَکْتَ»؛
«ای قتاده، [این را بدان] اگر بخواهی از روی فهم خود، آیات قرآن را تفسیر کنی، به هلاکت افتاده‌ای و مردم را نیز به هلاکت انداخته‌ای».
«وَیْحَکَ یا قُتادَة ذلِکَ مَنْ خَرَجَ مِنْ بَیْتِهِ بِزادٍ و راحِلَة ... عارِفاً بِحَقِّنا یَهْوَانا قَلْبُهُ ...»؛
«وای بر تو ای قتاده، این آیه [مربوط به ما امامان اهل بیت است و] معنایش این است: کسی که از خانه‌اش با زاد و راحله‌ی حلال بیرون آید و معرفت و محبّت ما را در دل داشته باشد و به قصد اطاعت از فرمان ما حرکت کند، با امنیّت از انحراف در اعتقاد و عمل در مسیر دین پیش می‌رود و از عذاب جهنّم در امان می‌ماند».
به عبارت ديگر نه اينكه بين راه مكّه لطمه و صدمه‌ای وجود ندارد. اينها حوادث طبيعی است و ممكن است در هر زمان و مکانی پیش بیاید. مراد از شهرهای مبارک «الْقُرَی الَّتِی بارَکْنا فِیها» امامان از از اهل بيت هستند و مراد از شهرهای ظاهر «قُریً ظاهِرَةً» علما و فقهای شيعه می‌باشند كه رابط ميان ائمّه و مردمند؛ آنها ظاهرند و در دسترس مردم قرار دارند.
پس تنها كسانی كه معارف و احكام دين خود را به وسيله‌ی فقهای شيعه از اهل بيت(ع) می‌گيرند و به آن عمل می‌كنند، با امنيّت و اطمينان خاطر در صراط مستقيم دين حركت می‌كنند و در روز جزا از عذاب خدا در امانند و اين است معنای اين آيه از سوره‌ی سبأ.[۲]
سپس امام باقر(ع) فرمود: مقصود آیه‌ای همه که دعای ابراهیم(ع) را نقل می‌کند:
«... فَاجْعَلْ أفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إلَیْهِمْ ...»؛[۳]
«... خدایا، قلب‌های گروهی از مردم را متوجّه آنها ساز ...».
ما هستيم؛ يعنی ابراهيم(ع) از خدا خواسته است كه دل‌های مردم را به سوی ما متوجّه کند و لذا «اِلَیْهِم» فرموده است نه «الیه» که راجع به بیت‌الله باشد.
«فَنَحْنُ وَ اللهِ دَعْوَةُ اِبراهیمَ الَّتی مَنْ هَوانا قَلْبُهُ قُبِلَتْ حَجَّتُهُ وَ اِلاّ فَلا»؛
«پس، به خدا قسم، ما هستيم مقصود از دعای ابراهیم که هر کس قلباً متوجّه ما باشد، حجّش مقبول می‌شود؛ وگرنه، قبول نمی‌گردد».
آنگاه امام فرمود:
«وَیْحَکَ یا قُتادَة اِنَّما یَعْرِفُ الْقُرآنَ مَنْ خُوطِبَ بِهِ»؛[۴]
«وای بر تو ای قتاده، تنها كسی قرآن را می‌شناسد [و محيط به حقايق آن است] كه مخاطب قرآن بوده است [و او رسول خدا و اهل بيت او هستند]».
پی نوشت ها
[۱]. سوره‌ی سبأ، آیه‌ی ۱۸.
[۲]. تفسیر نورالثّقلین، ج 4، ص 330؛ بحارالانوار، ج 46، ص 349.
[۳]. سوره‌ی ابراهیم، آیه‌ی 37.
[۴]. بحارالانوار، ج 46، ص 349.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت