کد مطلب: ۶۱۴۵
تعداد بازدید: ۲۹۷
تاریخ انتشار : ۱۲ بهمن ۱۴۰۱ - ۱۶:۵۹
اسلام و تعلیم و تربیت | ۲۹
مادران شيرده اشتهاى‏‌ بيش‏ترى‏‌ نسبت به مادرانى‏‌ كه شير خود را خشك كرده‏اند، دارند، زيرا مادران شيرده بايستى‏‌ غذاى‏‌ بيش‏ترى‏‌ بخورند تا بتوانند مواد غذايى‏‌ از دست رفته به وسيله‌ی شير را جبران و جاى‏‌گزين نمايند. در اين‏ دوران، مادر بايستى‏‌ از مواد غذايى‏‌اى‏‌ كه داراى‏‌ ميزان سرشارى‏‌ از پروتئين و كلسيم مى‏‌باشد استفاده نمايد...

اسلام و شير مادر


اسلام نيز شير مادر را بهترين غذا براى‏‌ كودك و يك حق طبيعى‏‌ او مى‏‌داند.
اميرالمؤمنين(ع) فرمود:
هيچ شيرى‏‌ براى‏‌ كودك سودمندتر و پربركت‏تر از شير مادر نيست.[1]
شير مادر به قدرى‏‌ در اسلام اهميت داشته كه براى‏‌ تشويق مادر ثواب‏هاى‏‌ زيادى‏‌ برايش در نظر گرفته شده است.
پيغمبر اسلام(ص) فرمود:
هنگامى‏‌ كه زن، بچه‏اش را شير مى‏‌دهد خداى‏‌ متعال در مقابل هر مرتبه‏اى‏‌ كه بچه از پستانش شير مى‏‌مكد ثواب آزاد كردن يك بنده كه از اولاد اسماعيل باشد به او عطا مى‏‌فرمايد و هنگامى‏‌ كه دوران شيرخوارگى‏‌ به اتمام رسيد، فرشته‌ی بزرگوار الهى‏‌ دست بر پهلوى‏‌ مادر نهاده مى‏‌گويد: زندگى‏‌ را از نو آغاز كن كه خداى‏‌ متعال گناهان گذشته‏ات را آمرزيد.[2]
بنابراين، بانوانى‏‌ كه به تربيت صحيح فرزندان خويش علاقه دارند بايد تا حد امكان آن‏ها را با شير خودشان تغذيه نمايند و بدانند كه با اين كار به سلامت جسم و روان آن‏ها كمك خواهند كرد.


اسلام و تأثير شير


اسلام نوع شير را در كيفيت پرورش كودك مؤثر مى‏‌داند. از اين رو اولاً: توصيه مى‏‌كند كه در موقع انتخاب همسر ـ که مادر آينده‌ی فرزندتان خواهد بود ـ كاملاً دقت كنيد. زن عاقل، زيبا، خوش‏اخلاق، سالم و نيرومند را انتخاب كنيد تا فرزندانى‏‌ زيبا، نيرومند، سالم، هوشمند و خوش‏اخلاق داشته باشيد. ثانياً: تأكيد مى‏‌كند كه تا حد امكان كودك از شير مادر تغذيه شود و ثالثاً: مى‏‌گويد: اگر ناچار شديد براى‏‌ فرزندتان دايه بگيريد دقت كنيد عاقل، زيبا، خوش‏اخلاق و سالم باشد، چون شير به هر حال، در كيفيت پرورش كودك تأثير دارد. از باب نمونه به احاديث زير توجه كنيد:
پيامبر گرامى‏‌ اسلام فرمود:
از ازدواج با زن سفيه و احمق اجتناب كنيد، زيرا هم‏نشينى‏‌ با او يك بلا خواهد بود و فرزندانش نيز ضايع خواهند شد.[3]
رسول خدا(ص) فرمود:
مواظب باشيد براى‏‌ شير دادن فرزندانتان از زن‏هاى‏‌ احمق و كم‏عقل استفاده نكنيد، زيرا شير، كودك را بر همين حال (حماقت) پرورش مى‏‌دهد.[4]
اميرالمؤمنين(ع) فرمود:
دقت كنيد كه چه كسى‏‌ فرزندان شما را شير مى‏‌دهد، زيرا كودك با همين وضع پرورش مى‏‌يابد.[5]
حضرت باقر(ع) فرمود:
براى‏‌ شير دادن فرزندانتان، از زنان احمق استفاده نكنيد، زيرا شير سرايت دهنده است و بچه به شير، يعنى‏‌ به شيردهنده، در حماقت شبيه مى‏‌شود.[6]
رسول خدا(ص) فرمود:
از زنان احمق و كسانى‏‌ كه چشمشان ضعيف و آبريز است، براى‏‌ شير دادن‏ فرزندانتان استفاده نكنيد، زيرا شير سرايت‏دهنده است.[7]
اميرالمؤمنين(ع) فرمود:
چنان كه در ازدواج سعى‏‌ مى‏‌كنيد زنان خوب را انتخاب كنيد، براى‏‌ شير دادن كودكان نيز سعى‏‌ كنيد زنان خوب را پيدا كنيد، چون شير طبيعت را تغيير مى‏‌دهد.[8]
حضرت باقر(ع) فرمود:
فرزندت را به وسيله‌ی زن‏هاى‏‌ زيبا شير بده و در اين جهت از زنان زشت اجتناب كن، زيرا شير سرايت‏دهنده است.[9]
امام باقر(ع) فرمود:
براى‏‌ شير دادن فرزندتان از زنان پاكيزه (دائم الوضوء) استفاده كنيد، زيرا شير سرايت‏دهنده است.[10]


تأثير غذا در شير


چون شير از غذاى‏‌ مادر درست مى‏‌شود، كميت و كيفيت آن، در چگونگى‏‌ شير او تأثير دارد، البته مزاج مخصوص بانوان نيز در اين جهت تأثير دارد. بنابراين، مادران شيرده بايد به نوع غذاى‏‌ خود توجه داشته باشند. غذاى‏‌ مادر بايد متنوع و گوناگون باشد، از انواع ميوه‏ها، سبزى‏‌ها و حبوبات استفاده كند. غذاهاى‏‌ مايع، مفيد است. به طور كلى‏‌ غذاى‏‌ مادر بايد كامل و از لحاظ مواد غذايى‏‌ غنى‏‌ باشد، تا هم خودش سالم بماند و هم شيرش غنى‏‌ باشد. در تهيه‌ی برنامه‌ی غذايى‏‌ مادر مى‏‌توانيد از كتاب‏هاى‏‌ غذاشناسى‏‌ و كتاب‏هاى‏‌ مربوط به بهداشت مادران شيرده استفاده نماييد.
يكى‏‌ از كارشناسان غذايى‏‌ مى‏‌نويسد:
كارشناسان غذايى‏‌ به مادران بچه شيرده توصيه مى‏‌كنند كه از همه‌ی غذاها به مقدار كم گاه‏گاه استفاده كنند؛ مخصوصاً باقلا، نخود، لوبيا، شير، كره‌ی تازه، نارگيل، زيتون، گردو، بادام، ميوه‏هاى‏‌ شيرين و آبدار مانند: خربزه، هندوانه، گرمك، طالبى‏‌، گلابى‏‌ و غيره.[11]
يكى‏‌ ديگر از دانشمندان مى‏‌نويسد:
مقدار شير مادر با رژيم غذايى‏‌، تعادل عاطفى‏‌ و خواب كافى‏‌ بستگى‏‌ دارد. مادر شيرده احتياج به غذايى‏‌ پرمحتوا دارد، چون غذا منبع اصلى‏‌ شير است. رژيم غذايى‏‌ او بايد حاوى‏‌ گوشت، ماهى‏‌، سبزى‏‌، لبنيات؛ به خصوص پنير، آرد و حبوبات باشد. ويتامين‏ها از طريق سبزى‏‌هاى‏‌ خام و ميوه‏ها به بدن مادر مى‏‌رسند. حجم مايعاتى‏‌ كه مادر در دوره‌ی شير دادن مصرف مى‏‌كند بايد يك ليتر بيش‏تر از مواقع ديگر باشد. چاى‏‌ شيرين با شير، شير تخمير شده و شير اسيدينيه از بهترين نوشابه‏ها هستند.[12]
ديگرى‏‌ مى‏‌نويسد:
مادران شيرده اشتهاى‏‌ بيش‏ترى‏‌ نسبت به مادرانى‏‌ كه شير خود را خشك كرده‏اند، دارند، زيرا مادران شيرده بايستى‏‌ غذاى‏‌ بيش‏ترى‏‌ بخورند تا بتوانند مواد غذايى‏‌ از دست رفته به وسيله‌ی شير را جبران و جاى‏‌گزين نمايند. در اين‏ دوران، مادر بايستى‏‌ از مواد غذايى‏‌اى‏‌ كه داراى‏‌ ميزان سرشارى‏‌ از پروتئين و كلسيم مى‏‌باشد استفاده نمايد: شير، لبنيات، گوشت و تخم‏مرغ از بهترين مثال آن‏ها است. در واقع رژيم غذايى‏‌ شما با توجه به نكات فوق همان رژيم دوران حاملگى‏‌ خواهد بود.
كافى‏‌ بودن مقدار كلسيم در رژيم غذايى‏‌ داراى‏‌ اهميت زيادى‏‌ است، زيرا نوزاد براى‏‌ استخوان‏سازى‏‌ خود احتياج به مقدار زيادى‏‌ كلسيم دارد كه از راه شير به او خواهد رسيد.[13]
ديگرى‏‌ مى‏‌نويسد:
مادران شيرده بايد به اندازه‌ی كافى‏‌ غذا بخورند ولى‏‌ از زياده روى‏‌ در استعمال غذاهايى‏‌ مانند گوشت و تخم‏مرغ خوددارى‏‌ نمايند، هم‏چنين از استعمال موادى‏‌ مانند پياز، مارچوبه، سير، گوشت شكار و گوشت‏هاى‏‌ مانده كه در تركيبات شير تغييراتى‏‌ به وجود مى‏‌آورند مطلقاً بايستى‏‌ خوددارى‏‌ نمايند. بهترين غذاها براى‏‌ مادران شيرده عبارت است از: اقسام كباب‏ها، آبگوشت، آش، سوپ سبزى‏‌، انواع لبنيات، ماهى‏‌ تازه، مغز كله، سيب‏زمينى‏‌، انواع سبزى‏‌هاى‏‌ تازه، حبوبات، اقسام ميوه‏ها و غيره. غذاهايى‏‌ مانند ميوه‏هاى‏‌ خام و كاهو نيز به علت داشتن ويتامين‏هايى‏‌ كه وارد شير مى‏‌شوند بسيار مفيد مى‏‌باشند.[14]


برنامه‌ی شير


در بين كارشناسان اختلاف است كه آيا شير دادن كودك نياز به تنظيم برنامه‏ دارد يا نه؟ در اين جا دو نظر وجود دارد: يك دسته عقيده دارند كه تنظيم يك برنامه‌ی منظم براى‏‌ شير دادن كودك، هم به صلاح خود اوست و هم به نفع پدر و مادرش و براى‏‌ آن مزايايى‏‌ را ذكر كرده‏اند؛ از جمله:
1. بدين وسيله كودك عادت مى‏‌كند كه در رأس ساعت‏هاى‏‌ معين شير بخورد و در نتيجه از همين زمان به رعايت نظم و ترتيب عادت مى‏‌كند و در زندگى‏‌ آينده نيز به رعايت نظم مقيد خواهد بود.
2. از همين زمان مى‏‌فهمد كه زندگى‏‌، حساب دارد و نبايد خواسته‏هايش را با داد و قال و گريه و زارى‏‌ و ايجاد مزاحمت بر ديگران تحميل كند.
3. بدين وسيله صبر و تحمل در برابر خواسته‏ها را مى‏‌آموزد و عملاً تمرين مى‏‌كند.
4. با رعايت نظم، سلامت دستگاه گوارش بهتر تضمين مى‏‌شود، زيرا هضم شدن غذا نياز دارد كه مدت معينى‏‌ در معده بماند و بهتر است در اين مدت غذاى‏‌ ديگرى‏‌ وارد نشود تا غذاى‏‌ سابق خوب هضم شود. لذا در صورتى‏‌ كه بدون نظم و حساب غذاهاى‏‌ متعدد در معده متراكم گردد، هضم آن‏ها برايش دشوار خواهد بود و از اين طريق امكان دارد به بيمارى‏‌هاى‏‌ دستگاه گوارش مبتلا گردد.
5. در صورتى‏‌ كه كودك عادت كند منظم شير بنوشد پدر و مادرش نيز در آسايش خواهند بود.
صاحبان اين عقيده با اين قبيل توجيهات، ترجيح مى‏‌دهند كه كودك با برنامه‌ی منظم و در رأس ساعت‏هاى‏‌ معين تغذيه شود.
امّا گروهى‏‌ ديگر اين عقيده را نمى‏‌پسندند و رعايت برنامه‌ی دقيق را نه تنها لازم نمى‏‌دانند، بلكه آثار سوئى‏‌ را نيز برايش ذكر نموده‏‌اند.
آن‏ها مى‏‌گويند: لازم نيست براى‏‌ تغذيه كودك برنامه دقيقى‏‌ را به اجرا بگذاريد، خود كودك هر وقت گرسنه شد به وسيله‌ی گريه آن را اظهار مى‏‌دارد و در اين جا مادر بايد فوراً به او شير بدهد و براى‏‌ آن منافعى‏‌ را برشمرده‌اند:
1. در چنين صورتى‏‌ بهتر احساس امنيت مى‏‌كند و نگرانى‏‌ و اضطراب ندارد.
2. به مادر و اطرافيان، خوش‏بين و اميدوار مى‏‌شود و مى‏‌داند كه در هنگام نياز، به يارى‏‌اش مى‏‌شتابند.
3. چون هنگام گرسنگى‏‌ فوراً به او مى‏‌رسند احساس كمبود نمى‏‌كند تا جزع و فزع به راه بيندازد و بى‏‌قرارى‏‌ نمايد.
با اين قبيل توجيهات اظهار مى‏‌دارند كه بهتر است موضوع شير دادن و روش آن به مادران واگذار شود، خود آن‏ها بهتر مى‏‌دانند چه كنند و به چه طريق بچه‌ی خود را شير بدهند.
بنابراين، هر يك از اين دو گروه براى‏‌ توجيه عقيده‌ی خود مطالبى‏‌ را گفته‏اند، ليكن به عقيده‌ی ما نظر اول گرچه اجرايش كمى‏‌ دشوار به نظر مى‏‌رسد امّا هم از لحاظ بهداشت كودك، هم از جهت تربيت اخلاقى‏‌ او و هم از جهت آسايش مادر بر نظر دوم ترجيح دارد. درست است كه طبق نظر دوم، هنگام گرسنگى‏‌ كودك، مادر فوراً به يارى‏‌اش مى‏‌شتابد و طفل نيازى‏‌ به جزع و فزع ندارد و به مادر و اطرافيانش خوش‏بين خواهد بود، ليكن كودك با همين وضع عادت مى‏‌كند، وقتى‏‌ هم بزرگ شد و خواست در بين اجتماع زندگى‏‌ كند از همه توقع دارد مانند مادر تسليم خواسته‏هايش باشند، در صورتى‏‌ كه ديگران چنين تعهدى‏‌ را ندارند، در نتيجه براى‏‌ رسيدن به هدف به داد و فرياد و در صورت امكان به زور متوسل مى‏‌شود و اگر به نتيجه نرسيد خودش را محروم و شكست خورده و ديگران را بى‏‌عاطفه مى‏‌شمارد.
بهتر است كودك از همان اول به رعايت نظم عادت كند و بداند كه زندگى‏‌ دنيا بى‏‌حساب و كتاب نيست و هميشه بر طبق ميل انسان نخواهد بود. به علاوه، با رعايت بهداشت و نظم و ترتيب حساب شده، غذا خوردن نه تنها براى‏‌ افراد بزرگ سودمند مى‏‌باشد، بلكه براى‏‌ دستگاه ظريف و تازه كار گوارش كودك نيز مفيد و ضرورى‏‌ خواهد بود كه تخلف از آن ممكن است موجب بروز اختلالاتى‏‌ گردد.
اسلام نيز پرخورى‏‌ و زياده‏روى‏‌ در غذا خوردن را مذموم مى‏‌شمارد:
پيامبر اكرم(ص) فرمود:
از پرخورى‏‌ خوددارى‏‌ كنيد كه شكم (معده) را فاسد مى‏‌كند، موجب بيمارى‏‌ مى‏‌شود و باعث كسالت در عبادت مى‏‌گردد.[15]
اميرالمؤمنين(ع) فرمود:
هميشه سير بودن موجب انواع بيمارى‏‌ها مى‏‌شود.[16]
به مصلحت كودك است كه از همان آغاز، به پرخورى‏‌ و از سرسيرى‏‌ غذاخوردن عادت نكند.
بنابراين، با برنامه‌ی منظم شيرخوردن، هم براى‏‌ سلامت جسمِ كودك مفيد است و هم براى‏‌ تربيت صحيح اخلاقى‏‌ او سودمند خواهد بود.
راسل مى‏‌نويسد:
امروزه هر مادر تربيت شده‏اى‏‌ به حقايق ساده‏اى‏‌ در مورد بچه‏دارى‏‌ معرفت دارد؛ مثلاً مى‏‌داند كه مقيد بودن به تغذيه‌ی طفل در فاصله‏اى‏‌ منظم، نه هرگاه كه گريه كند، چقدر مهم است. اين قيد از اين جهت پيدا شده است كه براى‏‌ هضم غذاى‏‌ طفل سودمندتر است و همين خود كافى‏‌ترين و كامل‏ترين دليل به شمار مى‏‌رود. به علاوه از نظر تربيت اخلاقى‏‌ هم مطلوب مى‏‌باشد، زيرا كودكان شيرخوار خيلى‏‌ بيش از آنچه اشخاص بالغ و بزرگ تصور مى‏‌كنند محيل و مكار هستند. اين كودكان وقتى‏‌ ببينند كه گريه كردن نتايجى‏‌ بس مطلوب‏تر به بار مى‏‌آورد البته همان روش را به كار مى‏‌بندند و بعداً همين كه ببينند عادت به شكوه و زارى‏‌ به جاى‏‌ اين كه آنان را مشمول نوازش كند، منفور مى‏‌سازد، تعجب و تكدر را پيشه مى‏‌كنند و دنيا به چشم آن‏ها سرد و خشك و بى‏‌روح مى‏‌آيد.[17]
دكتر جلالى‏‌ مى‏‌نويسد:
اگر طبق دستور پزشك متخصص، برنامه منظم براى‏‌ شيرخوردن او تعيين شود تمايل عادت به اين كار در او پيدا مى‏‌شود و خود عادت سبب مى‏‌گردد كه اولاً: رفتارها و عكس‏العمل‏هاى‏‌ مربوط به آن عادت مادران را از حالت سيرى‏‌ و گرسنگى‏‌ طفل آگاه نمايد و ثانياً: چون بسيارى‏‌ از اعمال روزانه هر فرد طبق عادت بايد صورت گيرد همين شير خوردنِ منظم، پايه‌ی خوبى‏‌ براى‏‌ عادت بعدى‏‌ اوست.[18]
در كيفيت تنظيم برنامه و فاصله بين دفعات شير دادن نيز در بين كارشناسان كمى‏‌ اختلاف نظر وجود دارد: گروهى‏‌ عقيده دارند كه خوب است هر چهار ساعت يك بار به كودك شير داده شود. بعضى‏‌ ديگر فاصله سه ساعت يا سه ساعت و نيم را پيشنهاد مى‏‌كنند. دسته ديگر مى‏‌گويند: در سه ماه اول فاصله‌ی سه ساعت مناسب است بعد از آن چهار ساعت. ولى‏‌ همه‌ی آن‏ها گفته‏اند: در شب‏ها بايد فاصله بيش‏تر باشد؛ شش يا پنج ساعت. ولى‏‌ همه توصيه مى‏‌كنند در هر مرتبه بايد آن قدر به كودك شير داد كه كاملاً سير گردد و پستان مادر را جواب گويد.
در خاتمه تذكر چند نكته را ضرورى‏‌ مى‏‌دانيم:
1. چون همه كودكان از جهت بنيه جسمانى‏‌ و دستگاه گوارشى‏‌ در شرايط يكسانى‏‌ نيستند، و ممكن است در شرايط مختلف، احوال گوناگونى‏‌ پيدا كنند، خوب است مادران در تنظيم برنامه شير، با يك پزشك كودك مشورت و طبق دستورالعمل او رفتار كنند.
2. اين كه گفته شد: كودك را بايد برطبق برنامه‌ی تنظيم شده شير داد، بدين معنا نيست كه بايد درست در رأس ساعت معين و بدون كم و زياد به او شير داد، حتى‏‌ اگر مثلاً نيم‏ساعت جلوتر گرسنه شد و گريه كرد بايد در برابرش مقاومت نمود و صبر كرد تا ساعت شيرخوردن به طور دقيق فرا رسد، بلكه مقصود پيروى‏‌ از يك برنامه‌ی منسجم و مرتب تقريبى‏‌ و نسبى‏‌ است كه تقديم يا تأخير چند دقيقه در بعض شرايط و اوقات لطمه‏اى‏‌ به آن نمى‏‌زند.
3. شايد بعضى‏‌ از بانوان تقيد به يك برنامه منظم در شيردادن را امرى‏‌ بسيار دشوار و ناسازگار با عواطف مادرى‏‌ بدانند و از اجراى‏‌ آن شانه خالى‏‌ كنند، ليكن اين مادران بايد توجه داشته باشند كه اگر تصميم بگيرند و از آغاز امر، نوزاد را بر طبق برنامه شير بدهند به تدريج با چنين برنامه‏اى‏‌ عادت مى‏‌كند و پيروى‏‌ از آن دشوار نخواهد بود.


خودآزمایی


1- برای پرورش با کیفیت کودک باید چه نکاتی را در نظر گرفت؟
2- کارشناسان درباره تنظیم برنامه برای شیر دادن کودک چه نظرهایی دارند؟ مختصری درباره هر یک توضیح دهید.
3- برنامه‌ریزی برای تغذیه کودک با شیر مادر به چه معناست؟

 

پی نوشت ها


[1]. وسائل ‏الشيعه، ج 15، ص 175: «ما من لَبنٍ رُضِعَ به الصبيُّ أعظمُ بركةً عليه من لَبنِ أمّه».
[2]. همان، 175: «فإذا أرضعت كان لها بكلّ مصّة كعِدل عِتق محرّر من ولد إسماعيل؛ فإذا فَرِغت من رضاعِه ضرب ملك كريم على‏‌ جنبها، و قال: استَأنفي العملَ فقد غُفِرلك».
[3]. مستدرك الوسائل، ج 2، ص 538: «و إيّاكم و تزويجَ الحَمقاء فإنّ صحبتَها بلاءٌ و ولدَها ضياعٌ».
[4]. همان، ص 624: «إيّاكم أن تَسترضِعوا الحمقاءَ فإنّ اللبن ينشئه على‏‌ ذلك».
[5]. وسائل‏الشيعه، ج 15، ص 188: «انظَروا من يُرضِعُ أولادكم فإن الولد يَشُبّ‏ عليه».
[6]. همان: «لاتَسترضعِوا الحَمقاء فإنّ اللبن يَعدي و إنّ الغلام ينزع إلى‏‌ اللبن، يعني إلى‏‌ الظئر في الرعونة و الحمق».
[7]. همان: «لاتَسترضعوا الحمقاء ولا العمشاء فإنّ اللبن يعدي».
[8]. همان: «عليّا(ع) كان يقول: تخيّروا للرضاع كما تخيّرون للنكاح فإنّ الرضاع يغيّر الطباعَ».
[9]. همان، ص 189: «استرضِعْ لولدك بلبن الحسانِ و إيّاك و القبائح فإنّ اللبن يعدي».
[10]. همان، ص 185: «عليكم بالوَضّاءِ من الظُؤْرَةِ فإنّ اللبن يعدي».

[11]. اعجاز خوراكى‏‌ها، ص 251 ـ 265.
[12]. كودك خود را بشناس، ص 50.
[13]. مادران باردار، ص 249.
[14]. پرورش كودك، ص 25.
[15]. مستدرك الوسائل، ج 3، ص 80: «إيّاكم و البطنةَ فإنّها مُفسِدةُ للبطنِ و مورثةٌ للسُقم و مُكسِلةٌ عن العبادة».
[16]. همان، ص 82: «إدمان الشَبعِ يُورِث أنواعَ الوَجعِ».
[17]. در تربيت، ص 78.
[18]. روانشناسى‏‌ كودك، ص 224.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت

آیت الله ابراهیم امینی
ارسال نظر
نام:
ایمیل:
* نظر: