مادران شيرده اشتهاى بيشترى نسبت به مادرانى كه شير خود را خشك كردهاند، دارند، زيرا مادران شيرده بايستى غذاى بيشترى بخورند تا بتوانند مواد غذايى از دست رفته به وسيله‌ی شير را جبران و جاىگزين نمايند. در اين دوران، مادر بايستى از مواد غذايىاى كه داراى ميزان سرشارى از پروتئين و كلسيم مىباشد استفاده نمايد... اسلام و شير مادر
اسلام نيز شير مادر را بهترين غذا براى كودك و يك حق طبيعى او مىداند.
اميرالمؤمنين(ع) فرمود:
هيچ شيرى براى كودك سودمندتر و پربركتتر از شير مادر نيست.[1]
شير مادر به قدرى در اسلام اهميت داشته كه براى تشويق مادر ثوابهاى زيادى برايش در نظر گرفته شده است.
پيغمبر اسلام(ص) فرمود:
هنگامى كه زن، بچهاش را شير مىدهد خداى متعال در مقابل هر مرتبهاى كه بچه از پستانش شير مىمكد ثواب آزاد كردن يك بنده كه از اولاد اسماعيل باشد به او عطا مىفرمايد و هنگامى كه دوران شيرخوارگى به اتمام رسيد، فرشته‌ی بزرگوار الهى دست بر پهلوى مادر نهاده مىگويد: زندگى را از نو آغاز كن كه خداى متعال گناهان گذشتهات را آمرزيد.[2]
بنابراين، بانوانى كه به تربيت صحيح فرزندان خويش علاقه دارند بايد تا حد امكان آنها را با شير خودشان تغذيه نمايند و بدانند كه با اين كار به سلامت جسم و روان آنها كمك خواهند كرد.
اسلام و تأثير شير
اسلام نوع شير را در كيفيت پرورش كودك مؤثر مىداند. از اين رو اولاً: توصيه مىكند كه در موقع انتخاب همسر ـ که مادر آينده‌ی فرزندتان خواهد بود ـ كاملاً دقت كنيد. زن عاقل، زيبا، خوشاخلاق، سالم و نيرومند را انتخاب كنيد تا فرزندانى زيبا، نيرومند، سالم، هوشمند و خوشاخلاق داشته باشيد. ثانياً: تأكيد مىكند كه تا حد امكان كودك از شير مادر تغذيه شود و ثالثاً: مىگويد: اگر ناچار شديد براى فرزندتان دايه بگيريد دقت كنيد عاقل، زيبا، خوشاخلاق و سالم باشد، چون شير به هر حال، در كيفيت پرورش كودك تأثير دارد. از باب نمونه به احاديث زير توجه كنيد:
پيامبر گرامى اسلام فرمود:
از ازدواج با زن سفيه و احمق اجتناب كنيد، زيرا همنشينى با او يك بلا خواهد بود و فرزندانش نيز ضايع خواهند شد.[3]
رسول خدا(ص) فرمود:
مواظب باشيد براى شير دادن فرزندانتان از زنهاى احمق و كمعقل استفاده نكنيد، زيرا شير، كودك را بر همين حال (حماقت) پرورش مىدهد.[4]
اميرالمؤمنين(ع) فرمود:
دقت كنيد كه چه كسى فرزندان شما را شير مىدهد، زيرا كودك با همين وضع پرورش مىيابد.[5]
حضرت باقر(ع) فرمود:
براى شير دادن فرزندانتان، از زنان احمق استفاده نكنيد، زيرا شير سرايت دهنده است و بچه به شير، يعنى به شيردهنده، در حماقت شبيه مىشود.[6]
رسول خدا(ص) فرمود:
از زنان احمق و كسانى كه چشمشان ضعيف و آبريز است، براى شير دادن فرزندانتان استفاده نكنيد، زيرا شير سرايتدهنده است.[7]
اميرالمؤمنين(ع) فرمود:
چنان كه در ازدواج سعى مىكنيد زنان خوب را انتخاب كنيد، براى شير دادن كودكان نيز سعى كنيد زنان خوب را پيدا كنيد، چون شير طبيعت را تغيير مىدهد.[8]
حضرت باقر(ع) فرمود:
فرزندت را به وسيله‌ی زنهاى زيبا شير بده و در اين جهت از زنان زشت اجتناب كن، زيرا شير سرايتدهنده است.[9]
امام باقر(ع) فرمود:
براى شير دادن فرزندتان از زنان پاكيزه (دائم الوضوء) استفاده كنيد، زيرا شير سرايتدهنده است.[10]
تأثير غذا در شير
چون شير از غذاى مادر درست مىشود، كميت و كيفيت آن، در چگونگى شير او تأثير دارد، البته مزاج مخصوص بانوان نيز در اين جهت تأثير دارد. بنابراين، مادران شيرده بايد به نوع غذاى خود توجه داشته باشند. غذاى مادر بايد متنوع و گوناگون باشد، از انواع ميوهها، سبزىها و حبوبات استفاده كند. غذاهاى مايع، مفيد است. به طور كلى غذاى مادر بايد كامل و از لحاظ مواد غذايى غنى باشد، تا هم خودش سالم بماند و هم شيرش غنى باشد. در تهيه‌ی برنامه‌ی غذايى مادر مىتوانيد از كتابهاى غذاشناسى و كتابهاى مربوط به بهداشت مادران شيرده استفاده نماييد.
يكى از كارشناسان غذايى مىنويسد:
كارشناسان غذايى به مادران بچه شيرده توصيه مىكنند كه از همه‌ی غذاها به مقدار كم گاهگاه استفاده كنند؛ مخصوصاً باقلا، نخود، لوبيا، شير، كره‌ی تازه، نارگيل، زيتون، گردو، بادام، ميوههاى شيرين و آبدار مانند: خربزه، هندوانه، گرمك، طالبى، گلابى و غيره.[11]
يكى ديگر از دانشمندان مىنويسد:
مقدار شير مادر با رژيم غذايى، تعادل عاطفى و خواب كافى بستگى دارد. مادر شيرده احتياج به غذايى پرمحتوا دارد، چون غذا منبع اصلى شير است. رژيم غذايى او بايد حاوى گوشت، ماهى، سبزى، لبنيات؛ به خصوص پنير، آرد و حبوبات باشد. ويتامينها از طريق سبزىهاى خام و ميوهها به بدن مادر مىرسند. حجم مايعاتى كه مادر در دوره‌ی شير دادن مصرف مىكند بايد يك ليتر بيشتر از مواقع ديگر باشد. چاى شيرين با شير، شير تخمير شده و شير اسيدينيه از بهترين نوشابهها هستند.[12]
ديگرى مىنويسد:
مادران شيرده اشتهاى بيشترى نسبت به مادرانى كه شير خود را خشك كردهاند، دارند، زيرا مادران شيرده بايستى غذاى بيشترى بخورند تا بتوانند مواد غذايى از دست رفته به وسيله‌ی شير را جبران و جاىگزين نمايند. در اين دوران، مادر بايستى از مواد غذايىاى كه داراى ميزان سرشارى از پروتئين و كلسيم مىباشد استفاده نمايد: شير، لبنيات، گوشت و تخممرغ از بهترين مثال آنها است. در واقع رژيم غذايى شما با توجه به نكات فوق همان رژيم دوران حاملگى خواهد بود.
كافى بودن مقدار كلسيم در رژيم غذايى داراى اهميت زيادى است، زيرا نوزاد براى استخوانسازى خود احتياج به مقدار زيادى كلسيم دارد كه از راه شير به او خواهد رسيد.[13]
ديگرى مىنويسد:
مادران شيرده بايد به اندازه‌ی كافى غذا بخورند ولى از زياده روى در استعمال غذاهايى مانند گوشت و تخممرغ خوددارى نمايند، همچنين از استعمال موادى مانند پياز، مارچوبه، سير، گوشت شكار و گوشتهاى مانده كه در تركيبات شير تغييراتى به وجود مىآورند مطلقاً بايستى خوددارى نمايند. بهترين غذاها براى مادران شيرده عبارت است از: اقسام كبابها، آبگوشت، آش، سوپ سبزى، انواع لبنيات، ماهى تازه، مغز كله، سيبزمينى، انواع سبزىهاى تازه، حبوبات، اقسام ميوهها و غيره. غذاهايى مانند ميوههاى خام و كاهو نيز به علت داشتن ويتامينهايى كه وارد شير مىشوند بسيار مفيد مىباشند.[14]
برنامه‌ی شير
در بين كارشناسان اختلاف است كه آيا شير دادن كودك نياز به تنظيم برنامه دارد يا نه؟ در اين جا دو نظر وجود دارد: يك دسته عقيده دارند كه تنظيم يك برنامه‌ی منظم براى شير دادن كودك، هم به صلاح خود اوست و هم به نفع پدر و مادرش و براى آن مزايايى را ذكر كردهاند؛ از جمله:
1. بدين وسيله كودك عادت مىكند كه در رأس ساعتهاى معين شير بخورد و در نتيجه از همين زمان به رعايت نظم و ترتيب عادت مىكند و در زندگى آينده نيز به رعايت نظم مقيد خواهد بود.
2. از همين زمان مىفهمد كه زندگى، حساب دارد و نبايد خواستههايش را با داد و قال و گريه و زارى و ايجاد مزاحمت بر ديگران تحميل كند.
3. بدين وسيله صبر و تحمل در برابر خواستهها را مىآموزد و عملاً تمرين مىكند.
4. با رعايت نظم، سلامت دستگاه گوارش بهتر تضمين مىشود، زيرا هضم شدن غذا نياز دارد كه مدت معينى در معده بماند و بهتر است در اين مدت غذاى ديگرى وارد نشود تا غذاى سابق خوب هضم شود. لذا در صورتى كه بدون نظم و حساب غذاهاى متعدد در معده متراكم گردد، هضم آنها برايش دشوار خواهد بود و از اين طريق امكان دارد به بيمارىهاى دستگاه گوارش مبتلا گردد.
5. در صورتى كه كودك عادت كند منظم شير بنوشد پدر و مادرش نيز در آسايش خواهند بود.
صاحبان اين عقيده با اين قبيل توجيهات، ترجيح مىدهند كه كودك با برنامه‌ی منظم و در رأس ساعتهاى معين تغذيه شود.
امّا گروهى ديگر اين عقيده را نمىپسندند و رعايت برنامه‌ی دقيق را نه تنها لازم نمىدانند، بلكه آثار سوئى را نيز برايش ذكر نمودهاند.
آنها مىگويند: لازم نيست براى تغذيه كودك برنامه دقيقى را به اجرا بگذاريد، خود كودك هر وقت گرسنه شد به وسيله‌ی گريه آن را اظهار مىدارد و در اين جا مادر بايد فوراً به او شير بدهد و براى آن منافعى را برشمرده‌اند:
1. در چنين صورتى بهتر احساس امنيت مىكند و نگرانى و اضطراب ندارد.
2. به مادر و اطرافيان، خوشبين و اميدوار مىشود و مىداند كه در هنگام نياز، به يارىاش مىشتابند.
3. چون هنگام گرسنگى فوراً به او مىرسند احساس كمبود نمىكند تا جزع و فزع به راه بيندازد و بىقرارى نمايد.
با اين قبيل توجيهات اظهار مىدارند كه بهتر است موضوع شير دادن و روش آن به مادران واگذار شود، خود آنها بهتر مىدانند چه كنند و به چه طريق بچه‌ی خود را شير بدهند.
بنابراين، هر يك از اين دو گروه براى توجيه عقيده‌ی خود مطالبى را گفتهاند، ليكن به عقيده‌ی ما نظر اول گرچه اجرايش كمى دشوار به نظر مىرسد امّا هم از لحاظ بهداشت كودك، هم از جهت تربيت اخلاقى او و هم از جهت آسايش مادر بر نظر دوم ترجيح دارد. درست است كه طبق نظر دوم، هنگام گرسنگى كودك، مادر فوراً به يارىاش مىشتابد و طفل نيازى به جزع و فزع ندارد و به مادر و اطرافيانش خوشبين خواهد بود، ليكن كودك با همين وضع عادت مىكند، وقتى هم بزرگ شد و خواست در بين اجتماع زندگى كند از همه توقع دارد مانند مادر تسليم خواستههايش باشند، در صورتى كه ديگران چنين تعهدى را ندارند، در نتيجه براى رسيدن به هدف به داد و فرياد و در صورت امكان به زور متوسل مىشود و اگر به نتيجه نرسيد خودش را محروم و شكست خورده و ديگران را بىعاطفه مىشمارد.
بهتر است كودك از همان اول به رعايت نظم عادت كند و بداند كه زندگى دنيا بىحساب و كتاب نيست و هميشه بر طبق ميل انسان نخواهد بود. به علاوه، با رعايت بهداشت و نظم و ترتيب حساب شده، غذا خوردن نه تنها براى افراد بزرگ سودمند مىباشد، بلكه براى دستگاه ظريف و تازه كار گوارش كودك نيز مفيد و ضرورى خواهد بود كه تخلف از آن ممكن است موجب بروز اختلالاتى گردد.
اسلام نيز پرخورى و زيادهروى در غذا خوردن را مذموم مىشمارد:
پيامبر اكرم(ص) فرمود:
از پرخورى خوددارى كنيد كه شكم (معده) را فاسد مىكند، موجب بيمارى مىشود و باعث كسالت در عبادت مىگردد.[15]
اميرالمؤمنين(ع) فرمود:
هميشه سير بودن موجب انواع بيمارىها مىشود.[16]
به مصلحت كودك است كه از همان آغاز، به پرخورى و از سرسيرى غذاخوردن عادت نكند.
بنابراين، با برنامه‌ی منظم شيرخوردن، هم براى سلامت جسمِ كودك مفيد است و هم براى تربيت صحيح اخلاقى او سودمند خواهد بود.
راسل مىنويسد:
امروزه هر مادر تربيت شدهاى به حقايق سادهاى در مورد بچهدارى معرفت دارد؛ مثلاً مىداند كه مقيد بودن به تغذيه‌ی طفل در فاصلهاى منظم، نه هرگاه كه گريه كند، چقدر مهم است. اين قيد از اين جهت پيدا شده است كه براى هضم غذاى طفل سودمندتر است و همين خود كافىترين و كاملترين دليل به شمار مىرود. به علاوه از نظر تربيت اخلاقى هم مطلوب مىباشد، زيرا كودكان شيرخوار خيلى بيش از آنچه اشخاص بالغ و بزرگ تصور مىكنند محيل و مكار هستند. اين كودكان وقتى ببينند كه گريه كردن نتايجى بس مطلوبتر به بار مىآورد البته همان روش را به كار مىبندند و بعداً همين كه ببينند عادت به شكوه و زارى به جاى اين كه آنان را مشمول نوازش كند، منفور مىسازد، تعجب و تكدر را پيشه مىكنند و دنيا به چشم آنها سرد و خشك و بىروح مىآيد.[17]
دكتر جلالى مىنويسد:
اگر طبق دستور پزشك متخصص، برنامه منظم براى شيرخوردن او تعيين شود تمايل عادت به اين كار در او پيدا مىشود و خود عادت سبب مىگردد كه اولاً: رفتارها و عكسالعملهاى مربوط به آن عادت مادران را از حالت سيرى و گرسنگى طفل آگاه نمايد و ثانياً: چون بسيارى از اعمال روزانه هر فرد طبق عادت بايد صورت گيرد همين شير خوردنِ منظم، پايه‌ی خوبى براى عادت بعدى اوست.[18]
در كيفيت تنظيم برنامه و فاصله بين دفعات شير دادن نيز در بين كارشناسان كمى اختلاف نظر وجود دارد: گروهى عقيده دارند كه خوب است هر چهار ساعت يك بار به كودك شير داده شود. بعضى ديگر فاصله سه ساعت يا سه ساعت و نيم را پيشنهاد مىكنند. دسته ديگر مىگويند: در سه ماه اول فاصله‌ی سه ساعت مناسب است بعد از آن چهار ساعت. ولى همه‌ی آنها گفتهاند: در شبها بايد فاصله بيشتر باشد؛ شش يا پنج ساعت. ولى همه توصيه مىكنند در هر مرتبه بايد آن قدر به كودك شير داد كه كاملاً سير گردد و پستان مادر را جواب گويد.
در خاتمه تذكر چند نكته را ضرورى مىدانيم:
1. چون همه كودكان از جهت بنيه جسمانى و دستگاه گوارشى در شرايط يكسانى نيستند، و ممكن است در شرايط مختلف، احوال گوناگونى پيدا كنند، خوب است مادران در تنظيم برنامه شير، با يك پزشك كودك مشورت و طبق دستورالعمل او رفتار كنند.
2. اين كه گفته شد: كودك را بايد برطبق برنامه‌ی تنظيم شده شير داد، بدين معنا نيست كه بايد درست در رأس ساعت معين و بدون كم و زياد به او شير داد، حتى اگر مثلاً نيمساعت جلوتر گرسنه شد و گريه كرد بايد در برابرش مقاومت نمود و صبر كرد تا ساعت شيرخوردن به طور دقيق فرا رسد، بلكه مقصود پيروى از يك برنامه‌ی منسجم و مرتب تقريبى و نسبى است كه تقديم يا تأخير چند دقيقه در بعض شرايط و اوقات لطمهاى به آن نمىزند.
3. شايد بعضى از بانوان تقيد به يك برنامه منظم در شيردادن را امرى بسيار دشوار و ناسازگار با عواطف مادرى بدانند و از اجراى آن شانه خالى كنند، ليكن اين مادران بايد توجه داشته باشند كه اگر تصميم بگيرند و از آغاز امر، نوزاد را بر طبق برنامه شير بدهند به تدريج با چنين برنامهاى عادت مىكند و پيروى از آن دشوار نخواهد بود.
خودآزمایی
1- برای پرورش با کیفیت کودک باید چه نکاتی را در نظر گرفت؟
2- کارشناسان درباره تنظیم برنامه برای شیر دادن کودک چه نظرهایی دارند؟ مختصری درباره هر یک توضیح دهید.
3- برنامه‌ریزی برای تغذیه کودک با شیر مادر به چه معناست؟
پی نوشت ها
[1]. وسائل الشيعه، ج 15، ص 175: «ما من لَبنٍ رُضِعَ به الصبيُّ أعظمُ بركةً عليه من لَبنِ أمّه».
[2]. همان، 175: «فإذا أرضعت كان لها بكلّ مصّة كعِدل عِتق محرّر من ولد إسماعيل؛ فإذا فَرِغت من رضاعِه ضرب ملك كريم على جنبها، و قال: استَأنفي العملَ فقد غُفِرلك».
[3]. مستدرك الوسائل، ج 2، ص 538: «و إيّاكم و تزويجَ الحَمقاء فإنّ صحبتَها بلاءٌ و ولدَها ضياعٌ».
[4]. همان، ص 624: «إيّاكم أن تَسترضِعوا الحمقاءَ فإنّ اللبن ينشئه على ذلك».
[5]. وسائلالشيعه، ج 15، ص 188: «انظَروا من يُرضِعُ أولادكم فإن الولد يَشُبّ عليه».
[6]. همان: «لاتَسترضعِوا الحَمقاء فإنّ اللبن يَعدي و إنّ الغلام ينزع إلى اللبن، يعني إلى الظئر في الرعونة و الحمق».
[7]. همان: «لاتَسترضعوا الحمقاء ولا العمشاء فإنّ اللبن يعدي».
[8]. همان: «عليّا(ع) كان يقول: تخيّروا للرضاع كما تخيّرون للنكاح فإنّ الرضاع يغيّر الطباعَ».
[9]. همان، ص 189: «استرضِعْ لولدك بلبن الحسانِ و إيّاك و القبائح فإنّ اللبن يعدي».
[10]. همان، ص 185: «عليكم بالوَضّاءِ من الظُؤْرَةِ فإنّ اللبن يعدي».
[11]. اعجاز خوراكىها، ص 251 ـ 265.
[12]. كودك خود را بشناس، ص 50.
[13]. مادران باردار، ص 249.
[14]. پرورش كودك، ص 25.
[15]. مستدرك الوسائل، ج 3، ص 80: «إيّاكم و البطنةَ فإنّها مُفسِدةُ للبطنِ و مورثةٌ للسُقم و مُكسِلةٌ عن العبادة».
[16]. همان، ص 82: «إدمان الشَبعِ يُورِث أنواعَ الوَجعِ».
[17]. در تربيت، ص 78.
[18]. روانشناسى كودك، ص 224.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت