مهمترین و حساسترین وظیفهی بانوان پرورش و تربیت فرزند است. در این باره پدر و مادر هر دو مسئولیت دارند، ولی سنگینی این کار، معمولاً بر دوش مادران است؛ زیرا آنها هستند که میتوانند همواره از کودکان مراقبت و محافظت نمایند. اگر مادران به وظیفهی سنگین و مقدس مادری آشنا باشند و با برنامهی صحیح، نونهالان اجتماع را پرورش دهند، میتوانند اوضاع عمومی یک اجتماع بلکه جهان را به طور کلی دگرگون سازند. بنابراین ترقی و تنزل، پیشرفت و عقبماندگی اجتماع در دست بانوان و به اختیار آنهاست.
از این روست که پیغمبر اسلام(ص) میفرماید:
بهشت در زیر پای مادران است.[1]
کودکانی که هم اکنون در محیط کوچک خانه پرورش مییابند، مردان و زنان آیندهی اجتماع خواهند بود. هر درسی را که امروز در محیط خانه و در دامن پدر و مادر فراگیرند، فردا در اجتماع به مرحلهی عمل خواهند گذاشت. اگر خانوادهها اصلاح گردند، اجتماع نیز حتماً اصلاح خواهد شد، چون افراد اجتماع را همین خانوادهها تشکیل میدهند. اگر کودکان امروز، تندخو، ستیزهگر، متجاوز، چاپلوس، دروغگو، بداخلاق، کوتاهفکر، بیاراده، توسری خور، زورشنو، ترسو، خجول، نادان، خودخواه، پول پرست و لاابالی پرورش یابند، جامعهی بزرگ فردا نیز به همین صفات و اخلاق زشت گرفتار خواهد شد. اگر امروز توسریخور شما بودند، فردا توسری خور ستمگران خواهند شد. اگر امروز با تملق و چاپلوسی از شما چیزی گرفتند، فردا در مقابل زورگویان نیز چاپلوسی خواهند کرد.
و بالعکس اگر کودکان امروز درستکار، شجاع، بلند همت، خوش اخلاق، خیرخواه، بردبار، رازدار، با ایمان، زورنشنو، غیر متجاوز، عدالت خواه، بزرگ نفس، حقگو، امانتدار، دانا، روشنفکر، راستگو و صریح اللهجه تربیت شوند، فردا هم همین صفات عالی را بهصورت کاملتری ظاهر خواهند ساخت.
بنابراین، پدران و مادران و بالأخص مادران در قبال فرزندان خویش و اجتماع، بزرگترین و سنگینترین مسئولیت را خواهند داشت. اگر مطابق نقشهی صحیح و برنامهی دقیق تربیتی، در تربیت کودکان خویش اقدام نمایند بزرگترین خدمت را نسبت به اجتماع آینده خواهند نمود. و اگر در انجام این وظیفهی بزرگ سهل انگاری کنند، در قیامت مسئول خواهند بود.
امام سجاد(ع) در این باره میفرماید:
حق فرزند بر تو این است که بدانی او از تو میباشد. بد باشد یا خوب، با تو نسبت دارد. در قبال پرورش و تأدیب او و راهنماییاش به سوی خدا و کمک کردنش به فرمانبرداری مسئولیت داری. رفتارت با او رفتار کسی باشد که یقین دارد در مقابل احسان کردن به او پاداش نیک خواهد داشت و در برابر بدرفتاری کیفر بد خواهد دید.[2]
در این جا باید یادآور شویم که چنان نیست که هر بانویی از شغل مادری و تربیت صحیح، آگاهی کامل داشته باشد، بلکه باید رموز آن را فرا گرفت؛ امّا متأسفانه در این اوراق کوتاه نمیتوان وارد فن تربیت شد و مباحث دقیق آن را مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. آن خود بحث دقیق و دامنهداری است که به کتاب جداگانهای نیازمند است.[3] خوشبختانه کتابهای فراوانی در این باره تألیف شده که در اختیار خوانندگان قرار دارد. بانوان گرامی اگر باهوش و علاقهمند باشند، میتوانند علاوه بر تربیت فرزندان، خدمات علمی ارزندهای نیز انجام دهند. با به کار بستن دستورهای تربیتی و ملاحظهی آثار و نتایج آنها بهزودی در فن تربیت، تخصص پیدا خواهند کرد.
درآن صورت میتوانند به وسیله اطلاعات جالبی که در این باره به دست آوردهاند در راه اصلاح و تکمیل کتابهای تربیتی، خدمات علمی و ارزندهای را انجام دهند.
یادآوری این نکته نیز ضرورت دارد که بسیاری از مردم از معنای صحیح تربیت غافلند و بین تعلیم و تربیت فرق نمیگذارند. تربیت را نیز یک نوع تعلیم میپندارند. خیال میکنند با یاددادن یک سلسله مفاهیم و مطالب سودمند دینی یا تربیتی و به وسیلهی پند و اندرزهای حکما و شعرا و نقل سرگذشت مردان نیک، میتوان کودک را کاملاً تحت تأثیر قرار داد و مطابق میل خود تربیت نمود؛ مثلاً گمان میکنند اگر آیات و روایات مربوط به مذمت دروغگویی را به اطفال بیاموزند و وادارشان کنند که چند حدیث و داستان دربارهی فضیلت راستگویی حفظ کنند، و حتی در حضور مردم بخوانند و جایزه بگیرند، راستگو تربیت خواهند شد. در صورتی که در خصوص تربیت به این مقدار نمیتوان اکتفا کرد. البته حفظ کردن آیه، حدیث و داستانهای آموزنده بیاثر نیست، ولی آثاری را که از تربیت انتظار داریم نباید از این قبیل برنامههای صوری انتظار داشته باشیم. اگر در صدد تربیت صحیح و کامل هستیم، باید کودک را در شرایط و اوضاع خاصی قرار دهیم و محیط صالح و مناسبی برایش به وجود آوریم تا طبعاً راستگو، صالح و درستکار پرورش یابد. محیط نشو و نما و پرورش کودک اگر محیط راستی، درستی، امانتداری، ایمان، پاکیزگی، انضباط، شجاعت، خیرخواهی، مهر، وفا، صمیمیت، عدالت، کار و کوشش، عفت، آزادی، بلندهمتی، غیرت و فداکاری باشد، کودک نیز با همین صفات خو گرفته و تربیت میشود. همچنین اگر کودک در محیط خیانت، نادرستی، دروغ، حیلهبازی، چاپلوسی، کثافت، تعدی و تجاوز، عدم رعایت حقوق، استبداد، بغض و کینهتوزی، ستیزهگری، لجبازی، کوتاهفکری، نفاق و دورویی پرورش یافت، خواهناخواه بدین صفات زشت خوگرفته و فاسد و بدعمل تربیت خواهد شد. در این صورت گرچه پند و اندرزهای دینی و ادبی را از حفظ میخواند، ولی اینها در وجودش تأثیری نخواهد کرد. صدها آیه، روایت، شعر و داستان به مقدار یک عمل آموزنده تأثیر نخواهد داشت ـ دو صد گفته چون نیمکردار نیست.
پدر و مادر دروغگو نمیتوانند به وسیله آیه و حدیث کودک را راستگو تربیت نمایند. پدر و مادر کثیف و بیانضباط با عمل خودشان بچه را کثیف و بیانضباط بار میآورند. کودک بیش از آن مقدار که به سخنان شما توجه دارد در اعمال و رفتارتان دقت میکند.
بنابراین، پدر و مادرانی که در صدد اصلاح و تربیت فرزندان خویش هستند، باید قبلاً محیط خانواده، اخلاق و رفتارشان را اصلاح کنند تا فرزندانشان خواهناخواه صالح و شایسته تربیت شوند.
فرزند ثمرهی ازدواج مشترک میان زن و مرد است. هر دو در پیدایش کودک دخالت دارند، در وظایف و مسؤلیتها نیز باید شریک باشند. بنابراین، بچهداری نیز وظیفهای مشترک میان زن و مرد است. درست است که مادران با میل و رغبت از بچه نگهداری میکنند و برای نظافت، تغذیه و دیگر امور مربوط به او از جان و دل مایه میگذارند، و برای پرستاری و نگهداری او هر گونه رنج و زحمتی را تحمل مینمایند، شبهایی را تا صبح بیدار میمانند و جیغ و دادهای او را تحمل میکنند، ولی شوهر هم نباید فداکاریها و زحمات همسرش را نادیده بگیرد و بگوید: بچهداری وظیفهی زن است و من در این باره مسئولیتی ندارم. وقتی دید بچه آرام نمیگیرد، مادر را با بچه تنها بگذارد و خودش برود در اتاق دیگر راحت بخوابد. نه، برادر! این بچه مشترک بین شماست.
(پرستاری و نگهداری از او نیز یک وظیفهی مشترک است.) مگر تو عاطفه و وجدان نداری؟ آیا انصاف است که تو بروی در گوشهای استراحت کنی، و همسرت در این زمان تنها بماند؟ آیا این رسم همسرداری و مهر و صفای خانوادگی است؟ اگر تو در روز کار کرده و خسته هستی، همسرت نیز در تمام روز به کارهای خانهداری اشتغال داشته و خسته است. اگر تو خوابت میآید او نیز خوابش میآید. اگر جیغ و دادهای بچه، اعصاب تو را خسته میکند، مادر بیچاره هم همین طور است.
برادرم! انصاف، عاطفه، اخلاق اسلامی و رسم همسرداری اقتضا دارد که در چنین مواقع حساسی، در امر بچهداری به همسرت کمک کنی. یا با هم بچه را آرام کنید، سپس بخوابید. و یا مقداری از شب را تو بخواب و همسرت از بچه پرستاری کند آنگاه تو از بچه پرستاری کن و همسرت بخوابد. و اگر همسرت در اثر کمخوابی، بعد از نماز صبح استراحت کرده، انتظار نداشته باش مانند دیگر روزها صبحانه را برایت حاضرکند. چه مانع دارد خودت چای و صبحانه حاضر کنی، خودت میل کنی و بیرون بروی و برای همسرت نیز آماده کنی؟ وقتی میخواهید به سفر یا مهمانی بروید ضرورت ندارد که همیشه همسرت بچه را بغل کند؟ در جاهای مناسب تو این عمل را انجام بده و در این باره همکاری کن. بهطور کلی در همه حال در پرستاری و نگهداری از کودک تعاون و همکاری داشته باشید. رسم همسرداری و اخلاق اسلامی چنین است. به زندگی شما صفا و محبت و رونق میدهد.
البته به بانوان نیز توصیه میشود که در این باره از شوهرانشان انتظارات بیش از حد نداشته باشند. گرفتاریها و مشکلات کسب و کار آنان را همواره در نظر داشته باشند. و بدانند که مردها در خارج از منزل با صدها مشکل روبهرو هستند و با اعصاب خسته، و به منظور استراحت به منزل میآیند، لذا انتظار نداشته باشند تا وقتی شوهر به منزل آمد، لباسهایش را درآورد، فوراً مشغول بچهداری و امور خانهداری شود. در این مورد بیش از مقدار ضرورت توقع کمک نداشته باشند.
۱- مهمترین و حساسترین وظیفهی بانوان چیست؟
۲- حق فرزند بر والدین را بیان کنید.
۳- پدر و مادرانی که در صدد اصلاح و تربیت فرزندان خویش هستند، باید چه کار یا رفتاری را انجام دهند؟
[1]. مجمع الزوائد، ج 8، ص 138.
[2]. بحارالأنوار، ج 74، ص 6.
[3]. ر. ك: ابراهيم امينى، آئين تربيت.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله ابراهیم امینی