تقیّه در مکتب‌های مختلف اجتماعی و سیاسی

بخش اوّل: فرضیه عوامل اقتصادی  | ۱۱

تقیّه در مکتب‌های مختلف اجتماعی و سیاسی

بر خلاف آن چه بعضی می‌پندارند، تقیّه یک موضوع تعبّدی نیست، و به یک فرقه‌ی خاص مثل شیعه یا اسلام اختصاص ندارد، بلکه تقیّه (البتّه در موارد خاصّی، نه در همه جا) یک قانون و اصل عقلایی است که در تمام مکتب‌های جهان، اعمّ از خداپرست و مذهبی، و یا غیر مذهبی و ماتریالیست وجود دارد و در حقیقت جزئی از قانون کلّی «دَوَران امر بین اهمّ و مهم» محسوب می‌شود، توضیح این که:
هیچ کس اجازه نمی‌دهد بدون جهت جان و یا سرمایه‌ی خود را به خطر بیفکند و نه جان و سرمایه‌های افراد وابسته‌ی به خویش را، مگر این که هدف بزرگتری در میان باشد که به هنگام مقایسه، از جان بالاتر و یا از سرمایه‌ای که در این راه از بین می‌رود، برتر بوده باشد، یعنی همان‌طور که در تمام فعّالیّت‌های زندگی، سرمایه‌های کم اهمّیّت‌تر فدای سرمایه‌های مهمتر می‌شود؛ در موضوع اظهار عقیده‌ی باطنی و نشان دادن چهره‌ی واقعی نیز این محاسبه دقیقاً خواهد بود.
به عنوان مثال در تمام مکتب‌های دنیا (اعمّ از مادّی و الهی) کسانی که به عنوان کشف اخبار (و به اصطلاح قدیم به عنوان عیون) به میان دشمن می‌روند، همواره از روش تقیّه استفاده می‌کنند، که در غیر این صورت هیچ‌گاه به هدف خود نخواهند رسید.
نقشه‌های جنگی همیشه در نهایت اختفا طرح شده و در آن از روش تقیّه حدّاکثر استفاده می‌شود. سربازان در میدان جنگ با تمام قوا می‌کوشند که خود جنگ‌افزارهای خویش را تا آن جا که ممکن است، در استتار کامل نگهدارند. گاهی آنها را به رنگ طبیعت در می‌آورند و گاهی از تاریکی شب استفاده می‌کنند و زمانی با ایجاد «مه مصنوعی» خود را مستور می‌دارند؛ تمام اینها یک نوع تقیّه محسوب می‌شود، حتّی در پاره‌ای از موارد با استفاده از نوع لباس دشمن و تهیّه‌ی کارت‌های هویّت او می‌کوشند در قلب سپاه دشمن نفوذ کنند و به این ترتیب استتار و تقیّه هم از نظر جسم و هم از نظر عقیده یکی از تاکتیک‌های شناخته شده برای پیروزی بر مشکلات در همه‌ی دنیاست و چگونه می‌توان آن را مخصوص جمعیّتی دانست.
ممکن است انتخاب لفظ تقیّه مخصوص جمعیّتی باشد امّا روح و حقیقت آن تعمیم دارد.
در تاریخ معاصر در حوادث رمضان چند سال پیش استفاده از روش تقیّه یکی از عوامل مهم پیروزی مسلمانان در میدان‌های نبرد، بر صهیونیست‌ها بود.
در زندگی پیامبر اسلام(ص) که هیچ‌کس در شهامت و شجاعت و تدبیر او تردیدی ندارد، مسائلی مانند هجرت در میان هاله‌ای از تقیّه فرو رفته است. قرار گرفتن علی(ع) در بستر به جای پیامبر(ص) یک نوع تقیّه بود.
رفتن به غار «ثور» و ماندن در اعماق غار و سپس راه رفتن در شب‌ها به سوی مدینه و پنهان شدن در روزها، همه از مصادیق تقیّه محسوب می‌گردد و هیچ‌کس نمی‌تواند، آن را به عنوان یک نقطه ضعف معرّفی کند.
حتّی امام حسین(ع) که نمونه‌ی اَتمّ شکستن سدّ تقیّه در موارد لزوم بوده است، در پاره‌ای از موارد که به پیشرفت هدف مقدّس کمک می‌کرد از این روش استفاده می‌نمود. خروج شبانه از مدینه، خروج از مکّه در آن موقع خاص که مردم سرگرم اعمال حج بودند، مظاهری از تقیّه‌ی تاکتیکی است.
داستان «هانی بن عروه» و طرحی که برای قتل «ابن زیاد» کشیده بود نیز خارج از این موضوع نیست.
اینها همه نمونه‌هایی است از تقیّه‌ی در عقیده، هویّت و طرح‌ها و نقشه‌ها که در زندگی پیشوایان دینی و یا پیروان سایر مکتب‌ها در دنیا دیده می‌شود؛ و اگر از این هم گام را فراتر نهیم، می‌بینیم «نوعی از تقیّه» در عالم جانداران (غیر انسان) نیز هست.
حیواناتی که می‌توانند خود را به رنگ محیط دربیاورند و از نظر دشمن محفوظ بدارند؛ جاندارانی که هنگام احساس خطر خود را به صورت یک جسم بی‌جان در گوشه‌ای متوقّف می‌سازند؛ حیوانات دریایی که، به وسیله‌ی پاشیدن مرکّب مخصوصی با سیاه کردن آب‌های اطراف، خود را مکتوم می‌دارند، همه از روش تقیّه برای ادامه‌ی حیات استفاده می‌کنند، و در حقیقت تقیّه برای آنها یک نوع وسیله‌ی دفاعی است.
بنابراین آن چه می‌شنویم که جمعی از مخالفان ما تقیّه را یک نوع محافظه‌کاری، ترس بی‌دلیل و ترک حرّیت، آزادگی و شهامت معرّفی می‌کنند و خود را به کلّی از آن بیگانه می‌دانند، مطلبی است که فقط به زبان می‌گویند، ولی هیچ‌گاه به هنگام عمل و در مواقع ضرورت که قانون اهمّ و مهم، کتمان عقیده و یا هویّت و شخصیّت و هدف را لازم می‌شمرد، از این قانون سرباز نمی‌زنند، اگر چه این نام را به زبان نیاورند.

اقسام و اشکال تقیّه

از آن چه گفتیم اقسام و اشکال تقیّه نیز روشن گردید، که گاهی برای جلوگیری از هدر رفتن نیروها، و دفع خطر از خود یا دیگران، و گاهی برای حفظ وحدت و جلب محبّت، و گاهی برای توفیق بر انجام یک خدمت بزرگ در لحظات حسّاس و مانند آن می‌باشد و به این ترتیب دیگر نیازی به شرح بیشتر درباره‌ی اقسام تقیّه نیست.

خودآزمایی

1- توضیح دهید چرا تقیّه در مکتب‌های مختلف اجتماعی و سیاسی وجود دارد؟
2- یکی از عوامل مهم پیروزی مسلمانان در میدان‌های نبرد، بر صهیونیست‌ها چه بود؟
3- مواردی که امام حسین(ع) از تقیه استفاده کردند را نام ببرید.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت