در نوشتار قبل در باره نقش بیکاری در گرایش افراد به انحرافات جنسی از جمله خود ارضایی سخن گفتیم. اینک در ادامه این بحث به موضوع «اوقات فراغت» و نقش آن در سلامت یا فساد افراد می پردازیم.
کارشناسان مدیریت و دست اندرکاران امور تربیتی، «اوقات فراغت» را پدیده ای دانسته اند که از یک سو، مناسب ترین بستر رشد و شکوفایی استعدادهای گوناگون و از سوی دیگر، زمینه ساز بسیاری از انحرافات و بزهکاری هاست. آن چه باعث این کارکرد دوگانه شده و به ظاهر تعارضاتی را ایجاد کرده؛ چگونگی گذران این اوقات و بهره گیری از آن است. این که در این اوقات، افراد به چه کارها و فعالیت هایی مشغول شوند، تا چه حد این فعالیت ها آزادانه باشد و تا چه حد تحت کنترل دیگران، با چه کیفیتی و در چه محیط هایی باشد، همه جزء چگونگی بهره گیری از اوقات فراغت به حساب می آیند.
از دیگر امور زیربنایی و اساسی در مدیریت اوقات فراغت، درک و فهم صحیح از اوقات فراغت است. شناساندن معنا و مفهوم صحیح فراغت به مردم، آن هم به صورت یک سنّت و فرهنگ سازی عمیق، خود از عوامل مهمّ استفاده بهینه از این اوقات است. بسیاری از افراد و خانواده ها، تصوّرشان از اوقات فراغت بسیار سطحی است. آنان این فرصت ها را فرصت های بیکاری به معنای بیهوده گذرانی و سرگرمی های لغو و بی حاصل تلقّی کرده اند، در نتیجه در ایّام فراغت، فرزندانشان را به اختیار خود رها کرده و خودشان نیز در شهر دیگر و در سفر به سر می برند، غافل از آن که فرزندانشان در خانه و یا محیط های دیگر به امور بیهوده و گاه مبتذل مشغول می شوند. فراغت در نظر اینان به مفهوم بطالت، تنبلی و سستی بوده، لذا خویشتن را منفعلانه به دست زمان می سپارند. این گونه برخورد با اوقات فراغت، زمینه ساز رکود، فساد و افتادن در منجلاب فساد است؛ زیرا آن چه موجب رکود است، سکون و بی حرکتی است؛ آن چنان که اگر آب در یک جا بی حرکت بماند، به لجن زار بدل می گردد.
فراغت که در لغت به معنی آسایش و آسودگی از کارهای الزام آور تعریف شده، در مفهوم صحیح اش عبارت است از: مشغول شدن به فعالیت های خودجوش و مطلوب و دوست داشتنی؛ فعالیت هایی که دو ویژگی اصلی آن ها آزادی و تنوّع است. با توجه به این مفهوم، اوقات فراغت جزء غنی ترین اوقات زندگی انسان است و انسان را به نیازهای درونی، خودسازی و خودشناسی فرامی خواند. در فرهنگ اسلامی، فراغت به معنای بی کاری، بطالت و تنبلی وجود ندارد. انسان مسلمان نمی تواند وقت را به بیهودگی بگذراند. چنان چه پیش از این بیان شد، خداوند کریم می فرماید:
«فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ * وَ إِلى رَبِّكَ فَارْغَبْ». پس هنگامى كه از كار مهمى فارغ مى شوى به مهم ديگرى پرداز * و به سوى پروردگارت توجه نما.[1] آن چه مسلّم است، این که فراغت شایسته و سالم در فرهنگ قرآن، تنبلی و بی کار نشستن نیست. بر همین اساس امام سجّاد علیه السلام در مناجات یازدهم از صحیفه سجادیه به درگاه خداوند چنین عرضه می دارند:
«فَإِنْ قَدَّرْتَ لَنَا فَرَاغاً مِنْ شُغْلٍ فَاجْعَلْهُ فَرَاغَ سَلَامَةٍ لَا تُدْرِكُنَا فِيهِ تَبِعَةٌ، وَ لَا تَلْحَقُنَا فِيهِ سَأْمَةٌ، حَتَّى يَنْصَرِفَ عَنَّا كُتَّابُ السَّيِّئَاتِ بِصَحِيفَةٍ خَالِيَةٍ مِنْ ذِكْرِ سَيِّئَاتِنَا، وَ يَتَوَلَّى كُتَّابُ الْحَسَنَاتِ عَنَّا مَسْرُورِينَ بِمَا كَتَبُوا مِنْ حَسَنَاتِنَا».
(خدایا) و اگر در جنب کار و کوشش، فراغت و آسایشی برای ما مقدّر کرده ای، آن فراغت و آسایش را قرین سلامت قرار ده؛ که در عرصه گاه آن، پی آمد بدی به ما نرسد و ملالت و دل تنگی به ما نپیوندد؛ تا فرشتگان نویسنده بدی ها با پرونده ای پاک و خالی، از ثبت بدی های ما چشم پوشی کنند؛ و فرشتگان نویسنده خوبی ها، به سبب خوبی هایی که از ما نوشته اند، خوشحال و شادان باز آیند.[2]
نکته جالب در سخن امام سجاد علیه السلام این که فراغتِ به معنای بطالت، خستگی و فرسودگی ایجاد می کند و روح و جسم را آزار می دهد. و این نکته ای است که پدر و مادر و تمام دست اندرکاران اوقات فراغت باید به آن توجّه داشته باشند که همیشه فرزندانشان را به کارهای متنوّع مشغول کنند. امام باقر علیه السلام در روایتی می فرمایند: حضرت موسی علی نبیّنا و آله و علیه السلام در مقام مناجات عرض کرد: پروردگارا! مبغوض ترین بندگان تو کدامند؟ خداوند فرمود:
«جیفةٌ باللّیل و بطّالٌ بالنّهار». آنان که همه شب را همچون مردار و در روز بی کار هستند.[3] البته در سخنان امامان علیهم السلام ـ از جمله کلام امام سجاد علیه السلام ـ از یک نوع فراغت سخن گفته شده که «فراغتِ ممدوح» است. آن حضرت از خداوند می خواهند که طعم شیرین چنین فراغتی را با وسعت در رزق و روزی به ایشان بچشاند:
«و أذقنی طعم الفراغ لما تُحِبُّ بِسَعَةٍ من سَعَتِک ...».[4]
بسیاری از سختی ها و رنج های ما، که موجب فشارهای روحی و روانی ما می شوند، از زیاده طلبی و حرص و طمعِ زیاد ناشی می گردند. حضرت از خدا می خواهند که با وسعت در روزی که خداوند به ایشان عطا می کند، طعم و مزّه فراغت و آسودگی را به ایشان بچشاند؛ زیرا این امور، انسان را آن چنان مشغول می کند که از یاد و ذکر خدا غافل می شود.[5]
مسئله «اوقات فراغت» از مسائلى است كه بارها در سخنرانى هاى مسئولان فرهنگى مورد تأكيد قرار گرفته، ولى همچنان مشكل آفرين است به ويژه در رابطه با نوجوانانى كه از اوقات فراغت بيشترى برخوردارند، و اين به خاطر تعطيلات زياد نظام آموزش و پرورش و نداشتن برنامه كافى براى تعطيلات نوجوانان است. تعطيلات زياد و بى برنامه در عين حال كه موجب احساس سرگردانى و بلاتكليفى براى نوجوانان مى شود، به تدريج موجب سرخوردگى و يأس آنان مى گردد و موجب مى شود آنان به كنج خلوت و انزوا پناه ببرند و راهى براى مشغوليت خود بجويند. اين مشغوليت در بسيارى از موارد، به انحرافات جنسى و از جمله خودارضايى منجر مى شود. با برنامه ريزى و پركردن اوقات فراغت، همچون كلاس خطاطى، شنا، كوه نوردى، آموزش رايانه، و حتى كارهاى كارگاهى در محيط هاى مناسب، مى توان جلوى انحراف اخلاقى را سد كرد و از دام آن رست.
نوجوانى كه براى اوقات فراغت و حتى تمام ايّام زندگى خود برنامه ريزى دارد، از عزّت نفس و حرمت والايى برخوردار است. حرمت خود را دانستن (عزّت نفس) در سنين نوجوانى از اهميت بالايى برخوردار است و نوجوان را از انحراف نگه مى دارد، زيرا كسى كه خود را ارزشمند و داراى موقعيت اجتماعى مى داند و احساس مى كند كه براى جامعه مفيد است، هرگز اين عظمت را با كارهاى ضد اخلاقى تباه نمى سازد. موريس روزنبرگ (روان شناس)، خاطرنشان مى كند كه يكى از مهم ترين عوامل تعيين كننده در رشد حرمت خود و شخصيت نوجوان، اين است كه تا چه حدى با ديگران و محيط اجتماعى سازگارى دارد، و تا چه حد از مقبوليت و محبوبيت برخوردار است.نوجوانى كه داراى شغل و حرفه است، از مقبوليت و محبوبيت بيشترى برخوردار است و عزّت نفس بالايى دارد.
در روايات رسيده از معصومان عليهم السلام توجه ويژه اى به غنيمت شمردن لحظات عمر و فرصت جوانى شده است: پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله به ابوذر فرمودند:
«يَا أَبَا ذَرٍّ، كُنْ عَلَى عُمُرِكَ أَشَحَ مِنْكَ عَلَى دِرْهَمِكَ وَ دِينَارِكَ». ای ابوذر! نسبت به عمرت حریص تر باش تا درهم و دینارت.[6] همچنین در جای دیگر می فرمایند:
«لَا تَزُولُ قَدَمَا عَبْدٍ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حَتَّى يُسْأَلَ عَنْ أَرْبَعٍ عَنْ عُمُرِهِ فِيمَا أَفْنَاهُ وَ عَنْ شَبَابِهِ فِيمَا أَبْلَاهُ وَ عَنْ مَالِهِ مِنْ أَيْنَ اكْتَسَبَهُ وَ فِيمَا أَنْفَقَهُ وَ عَنْ حُبِّنَا أَهْلَ الْبَيْتِ».
در قیامت هیچ بنده ای قدم از قدم برنمی دارد مگر این که از چهار چیز از او سؤال می شود: از عمرش که در چه چیزی به پایان برده؛ از جوانی اش که در چه راهی صرفش نموده؛ از مالش که از کجا به دست آورده و در چه راهی صرفش کرده و از محبت ما اهل بیت.[7] امیر المؤمنین علیه السلام در باره ضرورت غنیمت شمردن فرصت ها می فرمایند:
«إِنَّ الْفُرَصَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ فَانْتَهِزُوهَا إِذَا أَمْكَنَتْ فِي أَبْوَابِ الْخَيْرِ وَ إِلَّا عَادَتْ نَدَماً». به درستی که فرصت ها مانند ابر می گذرند (در ظاهر آرام ولی در واقع سریع) پس فرصت ها را اگر ممکن است با به کارگیری در کارهای خیر غنیمت شمارید وگرنه پشیمانی به بار خواهد آورد.[8]
همان طور که مشاهده شد، ائمه اطهار و اولیای دین نسبت به قدردانی از فرصت ها سفارش های فراوانی کرده اند. دائماً هشدار داده اند که مواظب فرصت ها و زمان هایی که در اختیارتان است باشید، نه امکان پس انداز کردن وقت وجود دارد و نه امکان بازگرداندن آن. یکی از شاخصه های دین داری و ایمان این دانسته شده است که شخص مؤمن برای همه اوقاتش برنامه ریزی دارد. هیچ وقتی را برای بیکاری و بطالت ندارد. امام علی علیه السلام، در ضمن بیان ویژگی های انسان مؤمن، یکی از ویژگی های او را چنین بر می شمارد که از همه اوقات خود استفاده می برد و هیچ زمانی را به بطالت نمی گذراند:
«مشغولٌ وقتُهُ»[9].[10]
بنا بر این در اين احاديث شريف و روایات دیگری نظیر آن ها، به قدردانى از جوانى و اوقات گران بهاى عمر سفارش شده و هشدار داده شده است كه جوانى و فرصت ارزشمند زندگانى به سرعت در حال گذر است و بايد از آن به نحو مطلوب استفاده كرد و با ايجاد اشتغال و برنامه ريزى در زندگى و غنيمت شمردن فرصت ها، خود را از آفات بيكارى رها ساخت؛ چراکه بيكارى و نداشتن برنامه در زندگى، آفات بسيارى دارد و علاوه بر اين كه انسان را به انحراف مى كشاند، از رشد اقتصادى و معنوى هم باز مى دارد.[11]
1- مفهوم صحیح اوقات فراغت چیست؟
2- چگونه می توان از آسیب های اوقات فراغت در امان بود؟
[1] سوره شرح/ آیه 7و 8 (ترجمه مکارم).
[2] صحيفة سجادية، دعای 11 (ترجمه انصاریان).
[3] قصص الانبیاء علیهم السلام (للراوندی) ص 163.
[4] صحیفه سجادیه، دعای 47.
[5] سایت پایگاه اطلاع رسانی حوزه، به نقل از: مجله فرهنگ کوثر تابستان 1382، شماره 58، برگرفته از مقاله: اوقات فراغت در سیره و سنّت (فروغی، نعمت الله).
[6] الأمالي (للطوسي) ص 527.
[7] الخصال ج 1 ص 253.
[8] تصنيف غرر الحكم و درر الكلم ص 473.
[9] نهج البلاغه، حکمت 333.
[10] پایگاه اطلاع رسانی حوزه، سبک زندگی/ مباحث عملی سبک زندگی اسلامی – ایرانی/ سبک زندگی مربوط به خانواده و منزل/ تفریح و سرگرمی/ اوقات فراغت در آیات و روایات. تاریخ انتشار: 27/10/1396، منبع : شریفی، احمدحسین؛ همیشه بهار (درس آداب و سبک زندگی اسلامی)، ص: 78.
[11] برگرفته از مقاله: مهم ترين آسيب جنسى دوران نوجوانى و راه كارهاى پيش گيرى و درمان (پناهی، على احمد).
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
حجتالاسلام مسلم زکیزاده