احکام شرعی امر به معروف و نهی از منکر

احکام شرعی امر به معروف و نهی از منکر

پیش از این تذکر دادیم که باید کسانی که امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند، مسائل و احکام شرعی آن را بدانند تا آنکه مرتکب اشتباه نشده و بر خلاف تکلیف شرعی خود، رفتاری ننمایند. و هرگاه کسی بی‌اطلاع از احکام و آداب شرعی آن، امر به معروف نماید علاوه بر آنکه بیشتر اقدامات او بیجا و بی‌مورد واقع می‌شود، ممکن است نادانی‌ها و کارهای ناروایی که به نام امر به معروف و نهی از منکر مرتکب می‌شود، باعث تولید مفاسد و زیان‌های بسیار گردد. از این جهت از خوانندگان محترم تقاضا می‌شود که در این فصل دقت بیشتر فرموده مراقبت کنند که آلت دست و وسیله اجرای مقاصد پست مغرضین و مفسدین و مردمان فتنه‌جو نشده در حدود وظایف و تکالیف شرعی خود در امر به معروف و نهی از منکر ساعی باشند.
و چون شاید پاره‌ای از خوانندگان عزیز نسبت به مسائل و احکام  امر به معروف آگاهی کامل نداشته باشند، محض اطلاع و مزید بصیرت آنان بعض احکام شرعی امر به معروف و نهی از منکر را در ضمن چند فرع، مطابق فتوای حضرت مستطاب استادنا الأکبر آیةالله العظمی آقای حاج آقا حسین طباطبائی بروجردی ـ متّع الله المسلمین بطول بقائه ـ ذکر می‌نماییم. [1]و[2]:
فرع اوّل: امر به معروف و نهی از منکر، واجب کفایی است که اگر یک نفر هم آن را انجام دهد از دیگران ساقط می‌شود و اگر هیچ‌کس اقدام نکرد، همه در ترک آن مسئول و معاقب هستند.
فرع دوّم: امر به معروف و نهی از منکر واجب نمی‌شود مگر آنکه شرایطی که ذکر می‌گردد موجود باشد:

شرایط امر به معروف و نهی از منکر

اوّل: آنکه امرکننده به معروف و نهی کننده از منکر، علم داشته باشد، یعنی بداند که آن فعل منکر است یا معروف، حرام است یا واجب، تا در غلط و اشتباه نیفتد و امر به منکر و نهی از معروف ننماید و امر به مستحبات و نهی از مکروهات را که مستحب است با امر به واجبات و نهی از محرّمات که واجب است اشتباه نکند.[3]
دوّم: آنکه احتمال تأثیر بدهد، پس با علم به عدم تأثیر، واجب نیست. و همچنین است هرگاه احتمال تأثیر نزد عقلا مورد اعتنا نباشد که در این صورت هم وجوب معلوم نیست.
سوّم: آنکه تارک واجب یا فاعل حرام اصرار بر آن داشته باشد. پس با علم به امتناع و ترک اصرار، واجب نیست و در صورت ظهور قرنیه‌ای که موجب اطمینان باشد بر امتناع و ترک اصرار، عدم وجوب بعید نیست. و تصمیم گرفتن شخص به ارتکاب منکر و ظهور این معنی کافی است در وجوب امر به معروف و نهی از منکر اگرچه مقصودش ارتکاب آن یک دفعه باشد و اصرار بر تکرار آن نداشته باشد.
چهارم: آنکه امر به معروف و نهی از منکر متضمّن مفسده و ضرری به خود آمر و یا مال او یا یکی از مسلمان‌ها نباشد، ولی شرطیت این معنی به‌صورت مطلق معلوم نیست. بعید نیست به اختلاف مراتب منکر و مراتب ضرر مختلف شود.
فرع سوّم: صدور منکر باید به طریق معتبر شرعی احراز شود. پس احتمال و مجرد ظنّ کافی نیست و تفحّص و جستجو از احوال مردم به نام امر به معروف و نهی از منکر لازم نیست، بلکه در بعض موارد حرام است.
فرع چهارم: منکر بودن فعل در پیش فاعل باید محرز باشد، پس در مسائل خلاف اگر احتمال داده شود فعلی نزد فاعل آن منکر نباشد، واجب نیست و همچنین است اگر احتمال جهل او را به حکم یا به موضوع دهد. بلی از باب ارشاد و تعلیم جاهل و تنبیه غافل باید او را متذکر سازند نه از باب امر به معروف و نهی از منکر.
فرع پنجم: برای امر به معروف و نهی از منکر سه مرتبه[4] است:

مراتب امر به معروف و نهی از منکر

اوّل: انکار قلبی است به‌طوری که مأمور و منهی به آن ملتفت شود مانند کناره‌گیری و ترک معاشرت و مجالست و اظهار کراهت، مثل روی درهم کشیدن و اظهار تنفر از اهل معاصی.
دوّم: منع کردن به زبان است، ابتدا به نصیحت و موعظه و کلام لیّن و اگر مفید نشد، به تهدید و تهویل و اگر مؤثر نگشت، به درشتی و خشونت وگرنه به دشنام از قبیل لفظ جاهل و نادان و مثل آن.
سوّم: منع کردن است به دست که پس از آنکه از تأثیر منع لسانی مأیوس شد، با دست نهی از منکر کند با رعایت «الأیسر فالأیسر» مثل آنکه ابتدا او را نگاه دارد که مرتکب معصیت نشود و اگر فایده نکرد او را بزند به شرط آنکه سبب جراحت و قتل نشود. و هرگاه تأثیر آن در حقّ کسی موقوف به رساندن جراحت یا قتل باشد جایز نیست مگر با اذن فقیه جامع‌الشّرایط در زمان غیبت.
فرع ششم: در هر مورد که امر به معروف و نهی از منکر بدون ایذاء و اهانت میسّر می‌شود، ایذاء و اهانت حرام است و در امر به مستحب و نهی از مکروه، ایذاء و اهانت مطلقاً جایز نیست.

خودآزمایی

1- احکام شرعی امر به معروف و نهی از منکر را ذکر کنید.
2- مراتب امر به معروف و نهی از منکر را بیان کنید.

پی نوشت ها

[1]. مرحوم آیت‌الله العظمی بروجردی، جامع معقول و منقول از شخصیت‌های کم‌نظیر عصر حاضر به‌شمار می‌روند. ایشان در سال ۱۲۹۲ هجری قمری، در بروجرد متولد شده و پس از طی مدارج علمی در علوم اسلامی در آنجا و اصفهان و نجف، به قم هجرت نموده و در آنجا همراه با زعامت و رهبری شیعیان جهان، شاگردان بزرگی را تربیت نمودند و در سال ۱۳۸۰ هجری قمری دعوت حق را لبیّک گفتند. والسّلام علیه یوم ولد، ویوم مات، ویوم یبعث حیّاً وحشره الله مع أجداده الطاهرین. ر.ک: اعیان‌الشیعه، مصفی‌المقال، نقباءالبشر، ماضی‌النجف و حاضرها، لغت‌نامه دهخدا و مصادر دیگر.
[2]. این فروع پس از طرح در محضر مرحوم آیة‌الله العظمی بروجردی قدس سره توسط مؤلّف، در این کتاب آمده است.
[3]. مسعدة بن صدقة گفته است: نزد امام صادق(ع) بودم از آن حضرت پرسیدند آیا امر به معروف و نهی از منکر بر همگان واجب است؟
فرمود: نه.
دلیل خواستند، فرمود: «إِنَّمَا هُوَ عَلَى الْقَوِيِّ الْمُطَاعِ، الْعَالِمِ بِالْمَعْرُوفِ مِنَ الْمُنْكَرِ، لاَ عَلَى الضَّعِیفِ الَّذِي لا یُهْتَدَی سَبِیلاً». کلینی، الکافی، ج۵، ص۵۹؛ حر عاملی، وسائل‌الشیعه، ج۱۱، ص۴۰۰.
[4]. علامه حلی، المنتهی‌الوصول، ج۲، ص۹۹۳.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت

آیت الله العظمی لطف الله صافی گلپایگانی