سه منزلگاه انسان| منشأ عذاب‌ها و نعمت‌های برزخی

جای‌گاه برزخ و زندگی در آن

برزخ به معنای فاصله بین دو چیز است. عالم برزخ فاصله بین عالم دنیا و عالم قیامت و حشر کلی است.
عمربن یزید گفت: از حضرت صادق(ع) پرسیدم: برزخ چیست؟
فرمود: برزخ از هنگام مرگ و دفن در قبر شروع می‌شود و تا قیامت ادامه دارد.[1] انسان در سیر صعودی و باطنی به سوی اقامتگاه ابدی و عالم ربوبی و لقاءالله به ناچار باید عوالمی را طی کند. در قرآن آمده:

«يا أَيُّها الإِنْسانُ إِنَّك كادِحٌ إِلى‏ رَبِّك كَدْحاً فَمُلاقِيهِ»؛[2] ای انسان تو برای ملاقات پروردگارت سخت تلاش کردی پس او را ملاقات خواهی کرد. نخستین منزل او عالم طبیعت و جهان مادی است که به عنوان مزرعه آخرت معرفی شده است. دومین منزلگه او عالم برزخ و اعظم می‌باشد که بعد از مرگ بلافاصله وارد آن خواهد شد. عالم برزخ و ساکنان آن مادی نیستند ولی جسمانی هستند. مقدار، شکل، طول، عرض و عمق دارند. عالم برزخ از لحاظ رتبه‌ی وجودی فوق جهان طبیعت و محیط بر آن می‌باشد. انسان‌ها در جهان برزخ، بر طبق اندوخته‌های دنیوی خود، زندگی خوب یا دشواری را خواهند داشت. پس از عالمِ برزخ عالم یا عوالم دیگری است، به نام عالم یا عوالم عقول مجرده که در فلسفه اشراق وجود آن‌ها به اثبات رسیده است. بنابراین، عالم برزخ پس از عالم دنیا، و قبل از عوالم عقول مجرده واقع شده و به همین جهت عالم برزخ نام گرفته است. ولی باید به این نکته مهم توجه داشته باشیم که این قبلیت و بعدیت و وسطیت زمانی و مکانی نیست تا سؤال شود: عالم برزخ در کجاست؟ در زمین است یا سایر کرات آسمانی یا جای دیگر؟ و چه زمانی به وجود آمده یا به وجود خواهد آمد. جواب این است که زمان و مکان از آثار امور مادی هستند، در صورتی که عالم برزخ از لحاظ رتبه وجودی فوق همه و محیط بر این‌هاست.
انسان‌ها در عالم برزخ زندگی‌های متفاوتی دارند: بعضی از بهترین نعمت‌ها بهره می‌گیرند و در کمال خوشی و آرامش زندگی می‌کنند، ولی برخی دیگر کمتر؛ در عذاب‌های برزخی نیز همه یک‌سان نیستند: بعضی در سخت‌ترین عذاب‌ها معذب هستند برخی در کمتر و خفیف‌تر. در یک کلام، زندگی برزخی نمونه‌ای است از زندگی اخروی و به تعبیر احادیث قبر باغی است از باغ‌های بهشت یا گودالی است از آتش‌های دوزخ.

منشأ عذاب‌ها و نعمت‌های برزخی

باید به این نکته مهم توجه داشته باشیم که انواع نعمت‌ها و عذاب‌های برزخی از عقاید، اخلاق و اعمال انسان‌ها در دنیا نشئت می‌گیرد بلکه خود اخلاق و اعمال خوب یا بد انسان هستند که در باطن ذات او وجود دارند و در عالم برزخ به صورت انواع نعمت‌ها یا عذاب‌ها آشکار می‌گردند. در آیات قرآن و احادیث بدین مطلب اشاره شده است، به عنوان نمونه:
قرآن می‌گوید: «روزی که هر کس کار خیری انجام داده آن را پیش روی خود می‌یابد. و هر کس کار زشتی انجام داده آرزو دارد که ای کاش بین او و عملش فاصله بسیار دوری وجود داشت.»[3]
و فرمود: «كسانى كه اموال يتيمان را به ستم مى‏خورند همانا كه در شكم خود آتش مى‏خورند. و به زودى در آتشى برافروخته در آيند.»[4]
امیرالمؤمنین(ع) فرمود: «اعمال بندگان در دنيا، در آخرت پيش چشم آنان آشكار خواهد شد.»[5]
امام صادق(ع) فرمود: «هنگامی که میت را در قبر می‌گذارند شخصی بر او ظاهر می‌شود و می‌گوید: ما سه نفر بودیم، رزق تو با فرا رسیدن اجلت تمام شد. خویشانت نیز تو را ترک کردند و رفتند. من عمل تو هستم و همیشه با تو خواهم بود، اما در دنیا مرا از همه ناچیزتر می‌شمردی.[6]
امیرالمؤمنین(ع) فرمود: «آدمیزاد در آخرین روزهای زندگی دنیوی و اولین روز ورود به جهان آخرت مال و فرزندان و عملش برای او آشکار می‌شوند، پس به مال خود می‌گوید: من برای اندوختن تو زحمت کشیدم و حریص بودم، امروز به من چه کمکی می‌کنی؟ مال او می‌گوید: کفن خود را از من بگیر. پس به فرزندانش توجه می‌کند و می‌گوید: من شما را دوست می‌داشتم و در طول عمر از شما نگه‌داری کردم امروز چه کمکی به من می‌کنید؟ پاسخ دهند: تو را در گور پنهان می‌کنیم. سپس به عمل خود توجه می‌کند و می‌گوید: من در حق تو کوتاهی کردم و بر من دشوار می‌آمدی اکنون درباره من چه خواهی کرد؟
عمل او پاسخ می‌دهد: من در قبر (برزخ) و قیامت با تو خواهم بود تا هنگامی که بر پروردگارت وارد شوی. پس اگر ولی خدا (مؤمن) باشد خوش‌بوترین، زیباترین، خوش‌لباس‌ترین شخص بر او ظاهر می‌شود و می‌گوید: تو را به روح و ریحان و بهشت مژده می‌دهم. مقدم تو مبارک و خوش آمدی. پس شخص مرده به او می‌گوید: تو کیستی؟ در جواب می‌گوید: من عمل صالح تو هستم. از دنیا با تو آمده‌ام و تا بهشت تو را همراهی می‌کنم.»[7]

صدقات جاریه

انسان تا زمانی که زنده است می‌تواند با عمل صالح و اخلاق نیک برای پس از مرگ و جهان آخرت خود توشه‌ای تهیه کند و در آن‌جا از آنها بهره بگیرد، ولی با فرارسیدن مرگ پرونده عملش بسته می‌شود و دستش از دنیا کوتاه می‌گردد.
اما از احادیث استفاده می‌شود که اگر انسان در دنیا کارهای نیک و بادوامی را به قصد قربت انجام داده، پس از مرگ و در جهان برزخ نیز از ثواب آنها بهره می‌گیرد. در احادیث به بعضی آن کارها اشاره شده است.
حضرت صادق(ع) فرمود: «شش چيز است كه مؤمن بعداز مرگ نيز از ثواب آنها بهره مى‏گيرد. فرزند صالحى كه برايش طلب مغفرت كند، مصحف (كتابى) كه خوانده شود، چاه آبى كه بكند و در اختيار مردم قرار دهد، درختى كه در زمين بنشاند، آبى كه جارى سازد و به عنوان صدقه جارى سازد، و عمل خوبى كه پايه‏گذارى كند و مردم از آن پيروى كنند.»[8]
حضرت صادق(ع) فرمود: «انسان پس از مرگ پاداشى را دريافت نمى‏كند جز از يكى از اين سه چيز: صدقه‏اى را كه در زمان حيات بنا كند، ثواب چنين صدقه‏اى تا قيامت به او خواهد رسيد، ملكى را وقف امور خيريه كند، سنت خوب و هدايت كننده‏اى را پايه‏گذارى كند كه ديگران از آن پيروى كنند، و فرزند صالحى را به يادگار بگذارد كه برايش طلب مغفرت كند.»[9]
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «وقتى مؤمن مرد عملش قطع مى‏شود جز از سه چيز: صدقه‏اى كه از او مانده و جريان دارد، علمى كه مردم از آن نفع مى‏برند و فرزند صالحى كه برايش دعا كند.»[10]
باز ایشان فرمود: «هرگاه مؤمنى بميرد در حالى كه نوشته علمى را از خود به جاى بگذارد در قيامت آن ورق علمى برايش سپرى در برابر آتش دوزخ خواهد شد. و در برابر هر حرفى كه در آن ورق نگاشته شده خداى متعال در قيامت شهرى به وى عطا مى‏كند كه هفت برابر مجموع دنيا مى‌‏باشد.»[11]
ابوبصیر می‌گوید: «از امام صادق(ع) شنیدم که فرمود: هرکس کار خیری را به دیگری بیاموزد به مقداری که به عمل کننده پاداش داده می‌شود به تعلیم دهنده نیز پاداش داده می‌شود. ابو بصیر می‌گوید:
به آن حضرت عرض کردم اگر شخص آموزش دیده همان را به دیگری بیاموزد، چه؟ فرمود: چنانچه آموزش دیده به همه مردم تعلیم کند به مقدار ثواب همه آنها به تعلیم‌دهنده (اول) نیز پاداش داده خواهد شد. ابوبصیر عرض کرد: گرچه شخص نخست مرده باشد؟ فرمود: آری، گرچه مرده باشد.»[12]
امام باقر(ع) فرمود: «هركس عمل خيرى را به ديگرى بياموزد به مقدار اجر عمل‌كننده به آموزنده نيز پاداش داده مى‏شود؛ بدون اين كه از اجر عمل كنندگان چيزى كاسته شود. و هر كس كار زشتى را به ديگرى ياد دهد كيفر عمل كننده به آموزنده نيز داده خواهد شد؛ بدون اين كه از كيفر عمل كننده چيزى كاسته شود.»[13]

خودآزمایی

۱- سه منزلگاه انسان را نام ببرید.
۲- منشأ عذاب‌ها و نعمت‌های برزخی را بیان کنید.

پی نوشت ها

[1]. كافى، ج 3، ص 242، قال أبوعبدالله(ع): «القبر منذ حين موتِه إلى يوم القيامة».
[2]. انشقاق (84) آيه 6.
[3]. آل‏عمران (3) آيه 30: «يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَبَيْنَهُ أَمَداً بَعِيدا».
[4]. نساء (4) آيه 10: «الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوالَ اليَتامى‏ ظُلْماً إِنَّما يَأْكُلُونَ فِى ‏بُطُونِهِمْ ناراً وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيراً».
[5]. نهج‏البلاغه، كلمات قصار شماره 7: قال عليّ(ع): «أعمالُ العباد في عاجلهم نَصْب أعيُنِهِم في آجلهم».
[6]. بحارالأنوار، ج 6، ص 265: قال أبوعبدالله(ع): «إذا وُضِعَ الميّتُ في قبرِه مُثِّلَ له شخصٌ فقال له: يا هذا! كنّا ثلاثةً، كان رزقُك فانقَطَع بانقطاعِ أجلِك، و كان أهلك فخلّفوك و انصرفوا عنك، و كنتُ عملَك فبقيت معك، أما إنّي كنتُ أهونَ الثلاثةِ عليك».
[7]. كافى، ج 3، ص 231: قال أميرالمؤمنين(ع): «إنّ ابنَ آدَم إذا كان في آخر يوم من أيّام الدنيا و أوّلِ يوم من أيّام الآخرةِ مُثِّلَ له مالُه و وُلْدُه و عَمَلُه، فيلتفتُ إلى مالِه فيقول: و اللهِ! إنّي كنتُ عليك حريصاً شحيحاً فمالي عندك؟ فيقول: خُذ منّي كَفَنك. قال: فيلتفِتُ إلى وُلْدِه فيقول: إنّي كنتُ لكم مُحِبّاً، و إنّي كنت عليكم محامياً فماذا لي عندكم؟ فيقولون: نُوَدّيك إلى حفرتِك نواريك فيها، قال: فيلتفتُ إلى عَمَلِه فيقول: و اللهِ! إنّي كنتُ فيك زاهداً و إن كنتَ عليَّ ثقيلاً فماذا عندك؟ فيقول: أنا قرينُك في قبرك، و يومِ نشرِك حتى أُعرَضَ أنا و أنت على ربِّك. قال: فإن كان للهِ وليّاً أتاه أطيب الناس ريحاً، و أحسنُهم منظراً، و أحسنُهم رياشاً، فقال: أَبشر برَوْحٍ و ريحانٍ و جنّةِ نعيمٍ، و مقدمُك خيرُ مقدمٍ. فيقول له: من أنت؟ فيقول: أنا عَمَلُك الصالحُ أرتَحِلُ من الدنيا إلى الجنّة».
[8]. بحارالأنوار، ج 6، ص 293، عن أبي‏عبدالله(ع) قال: «ستُّ خصالٍ يَنتفِعُ بها المؤمنُ بعدَ موتِه: وَلدٌ صالحٌ يستغفر له، و مُصحفٌ يَقرأُه فيه، و قليبٌ يَحفِره، و غَرسٌ يَغرِسُه، و صَدقة ماءٍ يُجريه، و سنّةٌ حسنةٌ يؤخذ بها بعده».
[9]. همان، ص 293: حلبي عن أبي‏عبدالله(ع) قال: «ليس يَتبعُ الرجلَ بعدَ موتِه من الأجر إلّا ثلاثُ خصالٍ: صدقة أجراها في حياته فهي تجري بعد موته إلى يوم القيامة، صدقة موقوفة لا تُورَث، أو سنّة هدىً سنّها و كان يَعمَل بها و عَمِل بها من بعده غيرُه، أو ولد صالح يستغفر له».
[10]. همان، ج 2، ص 22: قال النبيّ(ص): «إذا مات المؤمنُ انقَطَع عملُه إلّا من ثلاثٍ: صدقةٍ جاريةٍ، أو علمٍ يُنتَفَعُ به، أو ولدٍ صالحٍ يَدعوله».
[11]. همان، ص 144: قال رسول‏الله(ص): «المؤمن إذا مات و تَركَ ورقةً واحدة عليها علمٌ تكون تلك الورقةُ يومَ القيامة ستراً فيما بينه و بين النار، و أعطاه الله تبارك و تعالى بكلّ حرفٍ مكتوبٍ عليها مدينةً أوسعَ من الدنيا سبعَ مرّات».
[12]. همان، ص 17: أبوبصير قال: سمعت أباعبدالله(ع) يقول: «من عَلَّم خيراً فله بمثلِ أجرِ من عَمِلَ به»، قلت: فإن علَّمه غيره يجري ذلك له؟ قال: «إن علّمه الناس كلّهم جرى له»، قلت: فإن مات؟ قال: «و إن مات».
[13]. همان، ص 19: عن أبي‏جعفر(ع): «من عَلَّم باب هدىً كان له أجر من عمل به و لا ينقص أولئك من أجورهم، و من عَلَّم بابَ ضلال كان له وزر من عمل به و لا ينقص أولئك من أوزارهم».

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله ابراهیم امینی