برزخی‌ها چند گروه‌اند؟

اصناف برزخی‌ها

برزخی‌ها چند گروه‌اند:
گروه اول کافران و ستم‌کاران هستند که در دنیا به خدا و پیامبر و معاد ایمان نداشته‌اند، خود را آزاد می‌پنداشته و طبق دل‌خواهشان عمل کرده‌اند و از ارتکاب هیچ عمل زشتی روگردان نبوده‌اند. اینان در برزخ زندگی بسیار سختی خواهند داشت و به انواع عذاب‌ها معذب خواهند شد. ولی همه این عذاب‌ها در برابر عذاب‌های دوزخی ناچیز است.
گروه دوم کسانی هستند که به خدا و پیامبر و معاد ایمان داشته‌اند و طبق وظایف دینی خود عمل کرده‌اند واجبات را انجام داده و از محرمات اجتناب کرده‌اند. اینان در برزخ زندگی خوش و زیبایی دارند و از نمونه‌هایی از نعمت‌های بهشتی برخوردار می‌گردند.
گروه سوم کسانی که به خدا و پیامبر و معاد ایمان دارند و به وظایف دینی خود عمل کرده‌اند ولی گاهی از روی غفلت واجبی را ترک یا حرامی را مرتکب شده‌اند، اما قبل از مرگ واقعاً توبه کرده و گناهان خود را جبران نموده‌اند. اینان نیز دربرزخ عذابی ندارند.
گروه چهارم کسانی که ایمان دارند و به انجام وظایف دینی مقید بوده ولی گه‌گاه از روی غفلت واجبی را ترک و حرامی را مرتکب شده‌اند، اما بدون توبه و جبران مافات از دنیا رفته‌اند. اینان در برزخ به مقدار گناهانشان کیفر می‌بینند. و بدین وسیله پاک می‌شوند. و در قیامت مشمول شفاعت پیامبراکرم و اولیای معصومین می‌گردند و پس از محاسبه اعمال به بهشت می‌روند.
عمربن یزید می‌گوید: «به امام صادق(ع) عرض کردم! شنیده‌ام که شما فرموده‌اید: همه شیعیان و پیروان ما هر چه باشند داخل بهشت خواهند شد؟ فرمود: آری همین‌گونه است. به خدا سوگند همه داخل بهشت خواهند شد.
راوی عرض کرد! فدایت شوم بسیاری از گناهان کبیره هستند؟! فرمود:
اما در قیامت همه شما به وسیله شفاعت پیامبر یا وصیّ او داخل بهشت می‌شوید، ولی ترس من از برزخ شماست. راوی عرض کرد! برزخ چیست؟ فرمود: از هنگام مرگ و دخول در قبر تا قیامت.»[1]

عذاب‌های برزخی

وجود انواع عذاب‌های برزخی مسلم و قطعی است، لیکن چگونگی آنها برای ما به درستی روشن نیست. چون ما با عذاب‌ها و لذت‌های دنیوی آشنا هستیم و نمی‌توانیم امور برزخی و اخروی را همان‌گونه که هستند درک کنیم.
در بعضی احادیث، عالم برزخ و لذت‌ها و رنج‌های آن به خواب و انواع خواب‌های خوش یا هولناک تشبیه شده است.
گاهی انسان در حال خواب انواع حیوانات درنده و گزنده را مشاهده می‌کند که به او حمله می‌کنند، از گزند آنها رنج می‌برد، فریاد می‌زند، ناله می‌کند و از شدت ناراحتی عرق می‌ریزد، در صورتی که بدن او در بستر آرمیده آسیبی ندیده است. گاهی هم خواب‌های شیرین و لذت‌بخش می‌بیند و از مشاهداتش لذت می‌برد، در صورتی که تن او از این لذت‌ها بهره‌ای ندارد. برزخ و لذت‌های انسان در جهان برزخ می‌تواند همین‌گونه باشد.
به محمد بن علی(ع) گفته شد: مرگ چیست؟ فرمود: «مرگ همان خوابی است که هر شب به سراغ شما می‌آید، با این تفاوت که مدت مرگ طولانی‌تر است و تا قیامت بیدار نمی‌شود. بعضی انسان‌ها درحال خواب انواع خواب‌های شیرین و فرح‌انگیز می‌بینند که مقدار لذت‌های آنها قابل توصیف نیست. بعضی دیگر امور وحشتناکی را مشاهده می‌کنند که درد و رنج آنها قابل اندازه نیست. پس حال لذت در خواب و ترس در آن چگونه است؟ مرگ نیز همین گونه است، خود را برای آن آماده سازید.»[2]
در این حدیث، برزخ به خواب تشبیه شده است. البته با این تفاوت بسیار مهم که برزخ خواب نیست بلکه نسبت به دنیا بیداری و هوشیاری است. مشاهدات در عالم برزخ امور واقعی هستند و به همین جهت احساس لذت و رنج‌های آنها نیز بسیار عمیق‌تر و روشن‌تر خواهد بود.
چون در عالم برزخ ارتباط روح با بدن مادی خود قطع شده قوه ذاکره و خیال او قوی‌تر می‌شود. توجه او به درون نفس افزایش می‌یابد، صفات خوب و بد، کردار نیک و زشت خود را در باطن ذات بالعیان مشاهده می‌کند.

نعمت‌ها و عذاب‌های برزخی

مولی محسن فیض کاشانی از بعضی علما نقل کرده است:
هر کس در دنیا به باطن ذات خود توجه کند آن را پر از انواع اشیاء آزاردهنده و درنده خواهد دید، از قبیل شهوت، غضب، مکر، حسد، کینه، تکبر، و عجب (خودبینی) می‌یابد.
همین صفات پیوسته او را می‌درند و نیش می‌زنند. جز این که اکثر مردم از مشاهده‌ی باطن ذات محروم می‌باشند، چون به امور دنیوی و آنچه از راه حواس بر آنها وارد می‌شود اشتغال دارند. ولی هنگامی که پرده غفلت از چشم باطن انسان برداشته و در قبر نهاده شد همه آنها را بالعیان مشاهده خواهد کرد. در حالی که به صورت‌ها و اشکال مناسب خود تجسم یافته‌اند. در چنین حالی مشاهده می‌کند که عقرب‌ها و مارها اطرافش را احاطه کرده‌اند و به او نیش می‌زنند. در صورتی که اینها همان ملکات و صفات زشتی هستند که در دنیا در باطن ذاتش بودند و در برزخ به صورت‌های اصلی خود آشکار گشته‌اند، زیرا امر باطنی صورتی مناسب خود دارد. و همین است عذاب قبر انسان شقی و گنه کار. برای یک انسان با ایمان و سعادت‌مند خلاف آن به وجود خواهد آمد.[3]
فیض کاشانی در جای دیگر نوشته است:
لذت‌ها و عذاب‌هایی که به قبر نسبت داده شده امور موهومی که وجود خارجی ندارند نیستند. هر کس چنین عقیده‌ای داشته باشد گمراه است، بلکه امور قبری از جهت وجود، قوی‌تر از امور محسوس دنیوی هستند، زیرا صورت‌های دنیوی در مواد جسمانی وجود دارند که پست‌ترین موضوعات است، برخلاف صورت موجودات قبری که به نفس انسان قیام دارند، و بین این دو موضوع از جهت شرافت و پستی نسبتی وجود ندارد و قابل مقایسه نیستند. پس بین دو صورت نیز از جهت قوت و ضعف نسبتی وجود ندارد. علاوه بر این که هر دو از مدرکات نفس هستند یکی از آنها به وسیله آلات و قوای بدنی درک می‌شود و دیگری به وسیله خود نفس و به همین جهت می‌توان گفت: دنیا و آخرت دو حال از احوال نفس می‌باشند و این که نشئه آخرت عبارت است از خروج نفس از کدورت‌ها و غبارهای هیئت بدنی.[4]

داستانی از علامه طباطبائی

می‌فرمود: شیخ عارفی به نام «شيخ عبود» در یکی از حجره‌های صحن مطهر امیرالمؤمنین(ع) در گوشه‌ای زندگی می‌کرد و به حال خود مشغول بود. کمتر معاشرت داشت و همواره در حال عبادت و تفکر بود. گاهی به قبرستان وادی‌السلام می‌رفت و ساعت‌ها در آن‌جا به تفکر می‌پرداخت.
هرگاه جنازه‌ای را برای دفن می‌آوردند نزد قبر حضور می‌یافت و در آن خیره می‌شد. یک روز که از قبرستان بر می‌گشت یک نفر به او گفت: شیخ عبود! در وادی‌السلام چه خبر؟ جواب داد: هر چه در قبرها کنج‌کاوی کردم مار و عقربی ندیدم، از یکی از قبرها پرسیدم: می‌گویند شما مار و عقرب و حیوانات موذی دارید ولی من چیزی ندیدم؟ قبر به من جواب داد: مار و عقرب نداریم بلکه انسان‌ها هستند که از دنیا به همراه خود مار و عقرب می‌آورند.

سخنی از امام خمینی

امام می‌نویسد:
انسان در عوالم دیگر از عذاب و عقاب، جز آنچه خود در این عالم تهیه کرده نخواهد دید، و هر چه در این عالم از اعمال صالحه و اخلاق حسنه و عقاید صحیحه داشته، در آن عالم صورت آن را بالعیان ببیند، با کرامت‌های دیگری که حق به تفضل خویش به او عنایت فرماید.
از برای هر یک از اعمال چه اعمال خیریه و چه اعمال شریه فاسده در نشأه ملکوت و عالم غیب یک صورت ملکوتیه غیبیه است.[5]

خودآزمایی

۱- برزخی‌ها چند گروه‌اند؟ نام ببرید.
۲- چرا احساس لذت و رنج‌های عالم برزخ بسیار عمیق‌تر و روشن‌تر است؟

پی نوشت ها

[1]. همان، ج 6، ص 267: عمرو بن يزيد قال: قلت لأبي‏عبدالله(ع): إنّي سمعتُك و أنت تقول: «كلُّ شيعتنا في الجنّة على ما كان فيهم»، قال: «صدقتك، كلّهم والله! في الجنّة»، قال قلت: ـ جعلت فداك ـ إنّ الذنوب كثيرةً كبائرُ؟ فقال: «أمّا في القيامة فكلّكم في الجنّة بشفاعة النبيّ المطاع، أو وصيّ النبيّ. و لكنَّي و اللهِ! أتخوّفُ عليكم في البرزخ». قلت: و ما البرزخ؟ قال: «القبر منذحين موتِه إلى يوم القيامة».
[2]. همان، ص 155: قيل لمحمّد بن عليّ(ع): ما الموت؟ قال: «هو النوم الذي يأتيكم كلَّ ليلةٍ، إلّا أنّه طويلٌ مدّتُه، لا يُنتبَهُ منه إلّا يومَ القيامةِ، فمن رأى في نومه من أصنافِ الفَرَحِ ما لايقادر قدرَه، و من أصناف الأهوال ما لا يقادِرُ قدرَه فكيف حال فَرَحٍ في النوم و وَجَلٍ فيه، هذا هو الموت فاستَعِدّوا له».
[3]. فيض كاشانى، علم اليقين، ج 2، ص 883.
[4]. همان، ص 889.
[5]. معاد از ديدگاه امام خمينى، ص 333.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله ابراهیم امینی