روزه در احادیث و روایات | چرا رمضان را «شهر الله» می‌‏نامند؟

خطبه رسول اکرم(ص) را به علت اهمیت آن، در طلیعه روایات انتخابی روزه آوردیم و به دلیل این‏که ترجمه همه آن، طولانی می‏شود، فرازهایی از آن را با مختصری توضیح بیان می‏‌کنیم.[1]
الف) فرازهایی از خطبه شعبانیه
■ «قَدْ اَقْبَلَ إلَیکُمْ شَهْرُ اللهِ»؛

ماه خدا به شما روی آورد. در این ماه صوم الله مطرح است، چون روزه مال خداست و این ماه، ماه روزه است؛ لذا ماه مبارک رمضان را «شهر الله» می‏‌نامند.
■ «بِالبَرَکَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ»؛

ماه رمضان، ماه برکت و رحمت و مغفرت است. برکت، خیر مستدام است؛ یعنی آنچه که می‌‏ماند. به همین سبب به گودال‏‌هایی که در بیابان آب در آن جمع می‏‌شود و می‏‌ماند نیز «برکه» می‏گویند. این ماه همراه برکت، رحمت و مغفرت است. رحمت و مغفرت تنها آمرزش از گناهان نیست؛ خدای سبحان آن درجات عالیه را هم رحمت می‏‌نامد. رحمت خاصه که مخصوص مؤمنین است (انّ رحمة الله قریب من المحسنین)، در ماه مبارک رمضان تحصیل این رحمت، آسان است.
■ «هُوَ شَهْرٌ دُعِیتُم فِیهِ إِلی ضِیافَةِ اللهِ»؛

در این ماه شما مهمان خدا هستید. مهمان باید کاری بکند که صاحب‏خانه می‏‌کند. مهمان خدایی که «یُطْعِم و لا یُطعَم» است. اگر خدای سبحان می‌‏بخشد و نمی‏‌گیرد، انسان هم باید در این ماه خویی پیدا کند که ببخشد و نگیرد. چون هیچ دستی بهتر از دست بخشنده و بدتر از دست‏گیرنده نیست. خوی گدامنشی را خدا دوست ندارد. از وصیت‏‌های پیامبر است: «الید العلیا خیر من الید السفلی»؛ دست بالایی بهتر از دست پایینی است. در شب‏‌های مبارک ماه رمضان به ما می‏‌آموزند: «خدایا تو که دینت را حفظ می‏‌کنی و ممکن نیست دست از دینت برداری، آن توفیق را بده که دین تو به‏دست من زنده شود»، نه آن‏که دیگران چنین کنند و من سر آن سفره بنشینم. ما مهمان چنین خدایی هستیم. خدا کریم است؛ از خدا کرامت را برای خود و برای همه بخواهید.
■ «و صلوا ارحامکم و احفظوا السنتکم»؛

صله ‏ارحام و زبانتان را حفظ کنید؛ نه ‏تنها در روز که روزه هستید، بلکه در تمام ماه، زیرا این امور، آداب روزه نیست، آداب ماه روزه است؛ پس حرمت همه این ماه را باید نگه داشت و زبان را حفظ کرد. روزه‌دار باید تلاش کند تا علوم الهی، حدیث، تفسیر، امر به ‏معروف و نهی ‏از منکر و امثال آن را فرا گیرد. این‏که حضرت سفارش می‏‌کند مواظب زبانتان باشید، چه در حال روزه‏ گرفتن و چه هنگام افطار در شب، برای آن است که انسان را از مرحله آداب به مرحله اسرار برساند.
■ «وغضّوا ابصارکم عما لا یحلّ النظر الیه»؛

چشم‏هایتان را از چیزی که نگاه به آن حلال نیست، بپوشانید. گاهی انسان مبتلا به نگاه به نا‏محرم است: «النظرة سهم من سهام ابلیس»؛‏ نگاه به نامحرم تیری از تیرهای شیطان است که در اثر تمرین و تهذیب نفس می‏توان از این خطر رهایی پیدا کرد؛ گاهی بدش نمی‏‌آید که نامه‏‌ها و نوشته‏‌های دیگران را ببیند، این هم صحیح نیست و کسی حق ندارد چنین کاری را انجام دهد. فرمودند در ماه مبارک رمضان به نامحرم و چیزی که نگاه به آن حلال نیست، نگاه نکنید نه فقط در روز.
■ «و تحننوا علی ایتام الناس، کما یتحنن علی ایتامکم»؛

اگر علاقه‌‏مندید که پس از مرگ شما با فرزندانتان با مهربانی رفتار کنند، شما هم با بازماندگان دیگران با مهربانی رفتار کنید، مخصوصاً با بازماندگان شهدا؛ آن‏ها بیش از هر چیزی به محبت نیازمندند. این محبت ملاطی است که بنا روی آن استوار است.
■ «و توبوا الی الله من ذنوبکم»؛

از گناهانتان در این ماه توبه کنید که این هم جزء آداب این ماه است. گناه، دو اثر در وجود انسان می‌‏گذارد: یک اثر آن، معنوی است که روح را از روحانیت و نورانیت می‏‌اندازد، معنویت را در انسان ضعیف می‏‌کند و راه رحمت الهی را بر او می‏‌بندد. اثر دیگرش این است که در صحنه مبارزات اجتماعی، جایی که احتیاج به پشتکار و مقاومت و نشان‏دادن اقتدار واراده انسان است، این گناهان گریبان او را می‏‌گیرد و اگر عامل دیگری نباشد که این ضعف را جبران کند، انسان را از پا در می‏‌آورد. البته گاهی ممکن است عوامل دیگری مثل یک صفت و یا کار خوب در انسان باشد که جبران کند؛ بحث بر سر آن موارد نیست. گناه، فی‏ نفسه اثرش این است. به ‏هرحال، خدای متعال نعمت بزرگی به نام «مغفرت» به انسان داده فرموده است اگر شما از کاری که کردید پشیمان شدید، باب استغفار و توبه باز است. انسان با گناهی که مرتکب می‌‏شود، مثل این است که زخمی به بدن خود زده و میکروبی را واردش کرده باشد، بیماری اجتناب‏‌ناپذیر است؛ اگر می‏خواهد اثر این زخم و این بیماری و این ضربه، در وجودش از بین برود، باید توبه و استغفار کند. اگر برگردد، خدای متعال قطعاً جبران خواهد کرد.
■ «وارفعوا الیه ایدیکم بالدعاء فی اوقات صلواتکم»؛

در هنگام نماز دست‏هایتان را به دعا بردارید که این دعاها مستجاب است.
■ «ایها الناس ان انفسکم مرهونة باعمالکم ففکوها باستغفارکم»؛

ای مردم! شما آزاد نیستید، جانتان در گرو کارهایتان است؛ پس آن را با استغفار آزاد کنید؛ یعنی قفسی و طنابی از کارهایتان ساخته‏‌اید و دست و بال خود را با آن‏ها بسته‏‌اید؛ پس شما در رهن و گرو هستید.
معمولاً کسی که بدهکار است، چیزی گرو می‌‏سپارد. اگر مالی به کسی بدهکار باشد، متاعی (خانه و فرش و...) را گرو می‌‏گذارد، اما اگر از لحاظ عقیده و اخلاق و عمل صالح بدهکار باشد، دیگر با مال قابل‏ گرو نیست، این‏جا خود شخص را گرو می‏‌گیرند. آزاد، انسانی است که شهوات را ترک کند. امیرالمؤمنین(ع)‏ نیز می‌‏فرماید: کسی که شهوت‏‌ها را ترک بکند، آزاد است.[2]
نعمتی همچون نعمت آزادی بسیار کم است. از برجسته‏‌ترین وظایف انسان در ماه مبارک رمضان این است که آزادی خود را در این ماه تأمین کند؛ چنان‏که پیامبر(ص) فرمود: در این ماه (ماه رمضان) خودتان را با استغفار و طلب مغفرت آزاد کنید. خداوند هم در قرآن کریم می‏‌فرماید:: «کلّ امرء بما کسب رهین، کل امرء بما کسبت رهینة، الا اصحاب الیمین».
همه‌ی مردم گرفتارند جز اصحاب یمین که آزادمردان عالم‏اند و آزادانه زندگی می‏‌کنند و این‏که گفتند چندین بار در شبانه ‏روز بگویید «استغفرالله ربی و اتوب الیه»

و در نماز و غیرنماز برای خود و دیگران طلب مغفرت کنید برای آن است که این میله‏‌های فولادین را یکی پس از دیگری بشکنید و از بین ببرید و آزاد شوید.
■ «و ظهورکم ثقیلة من اوزارکم فخفّفوا عنها بطول سجودکم»؛ پشت‏‌های شما از بار گناهانتان سنگین است؛ سبک کنید آن را با طولانی‌کردن سجده‏‌هایتان.
امام سجاد(ع) در دعای ابوحمزه ثمالی جریان برخاستن از قبر و صحنه قیامت را به ‏خوبی ترسیم فرموده است: خدایا روزی که ما از قبر برخاستیم و بار سنگین گناه هم بر دوشمان است، گاهی چپ را نگاه می‏‌کنیم، گاه راست را نگاه می‏کنیم تا ببینیم باربری پیدا می‏‌شود که این بار را ببرد، می‏بینیم کسی نیست. افتان و خیزان این بارها را خودمان باید به‌‏دوش بکشیم. گناه سنگین است؛ سجده‏‌های طولانی بار گناه را کم و پشت را سبک می‏‌کند.
■ «ایها الناس من فطّر منکم صائما...»؛ هر کس در راه خدا، در ماه مبارک رمضان به روزه‏‌دار افطاری بدهد، مثل آن است که بنده‌‏ای آزاد کرده است و گناهان گذشته او هم بخشیده می‏‌شود. عرض کردند یا رسول‏ الله: با این‏که افطاری‏ دادن اینقدر فضیلت دارد، همه ما قدرت این کار را نداریم. فرمود: اگر می‏‌توانید با یک خرما یا نیمی از آن افطار بدهید، چنین کنید.
■ «و من اکثر من الصلوات علیّ ثقل الله میزانه یوم تخفف فیه الموازین»؛

هر کس در این ماه بر من زیاد صلوات بفرستد، ترازوی اعمالش سنگین خواهد شد؛ روزی که ترازوی اعمال بسیاری از مردم سبک است.

1- چرا رمضان را «شهر الله» می‏‌نامند؟
2- گناه، چه اثراتی در وجود انسان می‏‌گذارد؟

 

[1]. حَدَّثَنَا مُحَمَّدُبْنُ‌إِبْرَاهِيمَ رَحِمَهُ اللهُ قَالَ: حَدَّثَنَا أَحْمَدُبْنُ‌مُحَمَّدٍ الْهَمْدَانِيُّ قَالَ: حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي‌الْحَسَنِ عَلِيِّ‌بْنِ‌مُوسَى‌الرِّضَا عَنْ أَبِيهِ مُوسَى‌بْنِ‌جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ الصَّادِقِ جَعْفَرِبْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ الْبَاقِرِ مُحَمَّدِبْنِ‌عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ زَيْنِ‌الْعَابِدِينَ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ أَبِيهِ سَيِّدِ الشُّهَدَاءِ الْحُسَيْنِ‌بْنِ‌عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ سَيِّدِ الْوَصِيِّينَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ(ع) قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللهِ(ص) خَطَبَنَا ذَاتَ يَوْمٍ فَقَالَ: أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ‏ إِلَيْكُمْ‏ شَهْرُ اللهِ‏ بِالْبَرَكَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ شَهْرٌ هُوَ عِنْدَ اللهِ أَفْضَلُ الشُّهُورِ وَ أَيَّامُهُ أَفْضَلُ الْأَيَّامِ وَ لَيَالِيهِ أَفْضَلُ اللَّيَالِي وَ سَاعَاتُهُ أَفْضَلُ السَّاعَاتِ هُوَ شَهْرٌ دُعِيتُمْ فِيهِ إِلَى ضِيَافَةِ اللهِ وَ جُعِلْتُمْ فِيهِ مِنْ أَهْلِ كَرَامَةِ اللهِ أَنْفَاسُكُمْ فِيهِ تَسْبِيحٌ وَ نَوْمُكُمْ فِيهِ عِبَادَةٌ وَ عَمَلُكُمْ فِيهِ مَقْبُولٌ وَ دُعَاؤُكُمْ فِيهِ مُسْتَجَابٌ فَاسْأَلُوا اللهَ رَبَّكُمْ بِنِيَّاتٍ صَادِقَةٍ وَ قُلُوبٍ طَاهِرَةٍ أَنْ يُوَفِّقَكُمْ لِصِيَامِهِ وَ تِلَاوَةِ كِتَابِهِ فَإِنَّ الشَّقِيَّ مَنْ حُرِمَ غُفْرَانَ اللهِ فِي هَذَا الشَّهْرِ الْعَظِيمِ وَ اذْكُرُوا بِجُوعِكُمْ وَ عَطَشِكُمْ فِيهِ جُوعَ يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ عَطَشَهُ وَ تَصَدَّقُوا عَلَى فُقَرَائِكُمْ وَ مَسَاكِينِكُمْوَ وَقِّرُوا كِبَارَكُمْ وَ ارْحَمُوا صِغَارَكُمْ وَ صِلُوا أَرْحَامَكُمْ وَ احْفَظُوا أَلْسِنَتَكُمْ وَ غُضُّوا عَمَّا لَا يَحِلُّ النَّظَرُ إِلَيْهِ أَبْصَارَكُمْ وَ عَمَّا لَا يَحِلُّ الِاسْتِمَاعُ إِلَيْهِ أَسْمَاعَكُمْ وَ تَحَنَّنُوا عَلَى أَيْتَامِ النَّاسِ يُتَحَنَّنْ عَلَى أَيْتَامِكُمْ وَ تُوبُوا إِلَى اللهِ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَ ارْفَعُوا إِلَيْهِ أَيْدِيَكُمْ بِالدُّعَاءِ فِي أَوْقَاتِ صَلَاتِكُمْ فَآن‏ها أَفْضَلُ السَّاعَاتِ يَنْظُرُ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِيهَا بِالرَّحْمَةِ إِلَى عِبَادِهِ يُجِيبُهُمْ إِذَا نَاجَوْهُ وَ يُلَبِّيهِمْ إِذَا نَادَوْهُ وَ يُعْطِيهِمْ إِذَا سَأَلُوهُ وَ يَسْتَجِيبُ لَهُمْ إِذَا دَعَوْهُ أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَنْفُسَكُمْ مَرْهُونَةٌ بِأَعْمَالِكُمْ فَكُفُّوهَا بِاسْتِغْفَارِكُمْ وَ ظُهُورُكُمْ ثَقِيلَةٌ مِنْ أَوْزَارِكُمْ فَخَفِّفُوا عَنْهَا بِطُولِ سُجُودِكُمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللهَ تَعَالَى ذِكْرُهُ أَقْسَمَ بِعِزَّتِهِ أَنْ لَا يُعَذِّبَ الْمُصَلِّينَ وَ السَّاجِدِينَ وَ أَنْ لَا يُرَوِّعَهُمْ بِالنَّارِ يَوْمَ يَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِينَ‏ أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ فَطَّرَ مِنْكُمْ صَائِماً مُؤْمِناً فِي هَذَا الشَّهْرِ كَانَ لَهُ بِذَلِكَ عِنْدَ اللهِ عِتْقُ نَسَمَةٍ وَ مَغْفِرَةٌ لِمَا مَضَى مِنْ ذُنُوبِهِ فَقِيلَ يَا رَسُولَ اللهِ وَ لَيْسَ كُلُّنَا يَقْدِرُ عَلَى ذَلِكَ فَقَالَ(ص) اتَّقُوا النَّارَ وَ لَوْ بِشِقِّ تَمْرَةٍ اتَّقُوا النَّارَ وَ لَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ حَسَّنَ مِنْكُمْ فِي هَذَا الشَّهْرِ خُلُقَهُ كَانَ لَهُ جَوَازٌ عَلَى الصِّرَاطِ يَوْمَ تَزِلُّ فِيهِ الْأَقْدَامُ وَ مَنْ خَفَّفَ فِي هَذَا الشَّهْرِ عَمَّا مَلَكَتْ يَمِينُهُ خَفَّفَ اللهُ عَلَيْهِ حِسَابَهُ وَ مَنْ كَفَّ فِيهِ شَرَّهُ كَفَّ اللهُ عَنْهُ غَضَبَهُ يَوْمَ يَلْقَاهُ وَ مَنْ أَكْرَمَ فِيهِ يَتِيماً أَكْرَمَهُ اللهُ يَوْمَ يَلْقَاهُ وَ مَنْ وَصَلَ فِيهِ رَحِمَهُ وَصَلَهُ اللهُ بِرَحْمَتِهِ يَوْمَ يَلْقَاهُ وَ مَنْ قَطَعَ فِيهِ رَحِمَهُ قَطَعَ اللهُ عَنْهُ رَحْمَتَهُ يَوْمَ يَلْقَاهُ وَ مَنْ تَطَوَّعَ فِيهِ ‏بِصَلَاةٍ كَتَبَ اللهُ لَهُ بَرَاءَةً مِنَ النَّارِ وَ مَنْ أَدَّى فِيهِ فَرْضاً كَانَ لَهُ ثَوَابُ مَنْ أَدَّى سَبْعِينَ فَرِيضَةً فِيمَا سِوَاهُ مِنَ الشُّهُورِ وَ مَنْ أَكْثَرَ فِيهِ مِنَ الصَّلَوَاتِ عَلَيَّ ثَقَّلَ اللهُ مِيزَانَهُ يَوْمَ تَخِفُّ الْمَوَازِينُ وَ مَنْ تَلَا فِيهِ آيَةً مِنَ الْقُرْآنِ كَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ خَتَمَ الْقُرْآنَ فِي غَيْرِهِ مِنَ الشُّهُورِ أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَبْوَابَ الْجِنَانِ فِي هَذَا الشَّهْرِ مُفَتَّحَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّكُمْ أَنْ لَا يُغَلِّقَهَا عَلَيْكُمْ وَ أَبْوَابَ النِّيرَانِ مُغَلَّقَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّكُمْ أَنْ لَا يُفَتِّحَهَا عَلَيْكُمْ وَ الشَّيَاطِينَ مَغْلُولَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّكُمْ أَنْ لَا يُسَلِّطَهَا عَلَيْكُمْ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ(ع): فَقُمْتُ فَقُلْتُ يَا رَسُولَ اللهِ مَا أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِي هَذَا الشَّهْرِ فَقَالَ: يَا أَبَا الْحَسَنِ أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِي هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ بَكَى فَقُلْتُ يَا رَسُولَ اللهِ مَا يُبْكِيكَ؟ فَقَالَ: يَا عَلِيُّ أَبْكِي لِمَا يُسْتَحَلُّ مِنْكَ فِي هَذَا الشَّهْرِ كَأَنِّي بِكَ وَ أَنْتَ تُصَلِّي لِرَبِّكَ وَ قَدِ انْبَعَثَ أَشْقَى الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ شَقِيقُ عَاقِرِ نَاقَةِ ثَمُودَ فَضَرَبَكَ ضَرْبَةً عَلَى قَرْنِكَ فَخَضَبَ مِنْهَا لِحْيَتَكَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ(ع): قُلْتُ يَا رَسُولَ اللهِ وَ ذَلِكَ فِي سَلَامَةٍ مِنْ دِينِي فَقَالَ: فِي سَلَامَةٍ مِنْ دِينِكَ ثُمَّ قَالَ(ص): يَا عَلِيُّ مَنْ قَتَلَكَ فَقَدْ قَتَلَنِي وَ مَنْ أَبْغَضَكَ فَقَدْ أَبْغَضَنِي وَ مَنْ سَبَّكَ فَقَدْ سَبَّنِي لِأَنَّكَ مِنِّي كَنَفْسِي رُوحُكَ مِنْ رُوحِي وَ طِينَتُكَ مِنْ طِينَتِي إِنَّ اللهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى خَلَقَنِي وَ إِيَّاكَ وَ اصْطَفَانِي وَ إِيَّاكَ وَ اخْتَارَنِي لِلنُّبُوَّةِ وَ اخْتَارَكَ لِلْإِمَامَةِ فَمَنْ أَنْكَرَ إِمَامَتَكَ فَقَدْ أَنْكَرَ نُبُوَّتِي يَا عَلِيُّ أَنْتَ وَصِيِّي وَ أَبُو وُلْدِي وَ زَوْجُ ابْنَتِي وَ خَلِيفَتِي عَلَى أُمَّتِي فِي حَيَاتِي وَ بَعْدَمَوْتِي أَمْرُكَ أَمْرِي وَ نَهْيُكَ نَهْيِي أُقْسِمُ بِالَّذِي بَعَثَنِي بِالنُّبُوَّةِ وَ جَعَلَنِي خَيْرَ الْبَرِيَّةِ إِنَّكَ لَحُجَّةُ اللهِ عَلَى خَلْقِهِ وَ أَمِينُهُ عَلَى سِرِّهِ وَ خَلِيفَتُهُ عَلَى عِبَادِهِ.
[2]. قال علی(ع): من‏ ترك‏ الشهوات‏ كان حراً؛ (كنزالفوائد‏، ج 1، ص350).