چگونه صله رحم موجب آبادانی شهرها می‌شود؟

زیاد شدن روزی و آبادانی شهرها

پیش از این در باره دومین اثر دنیوی صله رحم یعنی مصونیت از مرگ های بد، سخن گفتیم. در این نوشتار به بررسی آثار دنیوی دیگری از صله رحم خواهیم پرداخت.

برطرف شدن فقر و زیاد شدن روزی

یکی دیگر از آثار دنیوی صله رحم، برطرف شدن فقر و زياد شدن روزى انسان است. امام سجاد عليه السلام در حديثى از رسول گرامى صلّى اللّه عليه و آله نقل مى ‏كنند كه آن حضرت فرمودند:

«مَنْ‏ سَرَّهُ‏ أَنْ‏ يَمُدَّ اللَّهُ‏ فِي‏ عُمُرِهِ‏ وَ أَنْ يَبْسُطَ لَهُ فِي رِزْقِهِ فَلْيَصِلْ رَحِمَهُ». ‏هر كس كه خوش دارد خدا عمر او را طولانی كند و روزى‏ اش را وسعت بخشد پس بايد صله رحم كند.[1] و در حديث ديگرى پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند:

«صِلَةُ الرَّحِمِ‏ تَزِيدُ فِي‏ الْعُمُرِ وَ تَنْفِي‏ الْفَقْرَ». صله رحم عمر را زياد مى ‏كند و فقر را از بين مى ‏برد.[2] و جالب این جاست آثاری که برای صله رحم برشمرده می شود، تنها مختص به اهل تقوا نیست و حتّی اهل گناه را نیز شامل می گردد، چنان که در روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله می خوانیم:

«إِنَّ الْقَوْمَ لَيَكُونُونَ فَجَرَةً وَ لَا يَكُونُونَ بَرَرَةً فَيَصِلُونَ أَرْحَامَهُمْ فَتَنْمِي أَمْوَالُهُمْ وَ تَطُولُ أَعْمَارُهُمْ فَكَيْفَ إِذَا كَانُوا أَبْرَاراً بَرَرَةً». همانا قومی که اهل معصیت هستند و انسان های نیکوکاری نیستند با ارحام خود صله انجام می دهند که در نتیجه اموالشان رشد می کند و عمرشان طولانی می شود پس چگونه می بود اگر ایشان انسان های اهل طاعت و نیکوکار بودند.[3]
صله رحم عاملى براى رشد و افزايش مال است، افزايش چه از نظر ارزيابى ذهنى و چه از نظر عينى و در خارج از ذهن. اگر روح انسانى به اين جا رسيد كه ايثار و گذشت را سرلوحه زندگى قرار داد، و در صدد رفع نياز دوستان و نزديكان خود برآمد، يك ريال زيادتر از مؤونه زندگى خود را هم زياد ارزيابى كرده، و افزون مى يابد و در صدد است حتى اين مقدار كم را هم صرف غير كند، و اما از نظر عينى و محيط بيرون از محدوده ذهن هم مال او فزونى مى يابد، كسى كه به دستور خداوند متعال عمل كرده و نيكى مى كند، خداوند راه هائى را براى توسعه اموال براى او مى گشايد، راه هائى كه قبل از اين نيكى، به روى او باز نبود، راه هائى كه اموال حلال از آن طريق به دست مى آيد و ديگر لازم نيست براى جمع مال حتى به كارهاى حرام روى آورد و علاوه بر اين طبعاً از نظر روانى وقتى اين آسودگى را احساس كرد كه شاخ و برگ خاندان و وابستگان او با طراوت و شادابى به زندگى ادامه مى دهند، خود نيز با فكر و انديشه اى باز در تمام امور و جهات و از جمله كسب مال تلاش مى كند، و با روشنائى تفكر آزاد روزهائى را مى يابد كه قبل از اين اعمال نيك نمى يافت؛ زيرا تاكنون تاريكى خودپسندى و حبس مال اجازه روشنائى و يافتن آن روزنه را نمى داد.[4]
البته در این جا نکته ای لازم به ذکر است و آن این که در تعالیم اسلامی، منظور از رزق تنها پول و دارایی های مالی نیست، بلکه دایره معنای رزق بسیاری وسیع تر از آن است که فقط محدود به پول و مال شود. رزق در لغت به معنى بخشش مستمر و متداوم است اعم از اين كه مادى باشد يا معنوى، بنا بر اين هر گونه بهره ‏اى را كه خداوند نصيب بندگان مى‏ كند از مواد غذايى و مسكن و پوشاك، و يا علم و عقل و فهم و ايمان و اخلاص، به همه اين ها رزق گفته مى ‏شود، و آن ها كه مفهوم اين كلمه را محدود به جنبه‏ هاى مادى مى ‏كنند، توجه به موارد استعمال آن دقيقا ندارند، قرآن در باره شهيدان راه حق مى ‏گويد:

«بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ». آن ها زنده ‏اند و نزد پروردگارشان روزى مى‏ برند.[5] روشن است كه روزى شهيدان، آن هم در جهان برزخ، (تنها) نعمت هاى مادى نيست، بلكه همان مواهب معنوى است كه حتى تصورش براى ما در اين زندگى مادى مشكل است.[6]
با این توضیح اهمیت و اثرگذاری صله رحم بیش از پیش معلوم می گردد، در واقع صله رحم می تواند باعث گسترش و توسعه رزق انسان گردد که دایره رزق بسیار وسیع و پراهمیت بوده و به طور خلاصه شامل مواهب فراوان و متنوّعِ مادی و معنوی می گردد.

آبادانی شهرها

آبادانی شهرها نیز از دیگر آثار دنیوی صله رحم است. امام صادق علیه السلام در این باره می فرمایند:

«صِلَةُ الرَّحِمِ وَ حُسْنُ الْجِوَارِ يَعْمُرَانِ‏ الدِّيَارَ وَ يَزِيدَانِ فِي الْأَعْمَارِ». صله رحم و خوش رفتاری با همسایگان شهرها را آباد می کند و عمرها را طولانی می نماید.[7] همان طور که پیش از این ذکر شد، صله رحم تنها به معنی سر زدن، احوال پرسی و زیارت ارحام نیست، بلکه معنایی گسترده تر دارد و شامل یاری، حمایت و دستگیری از بستگان در شرایط سخت و مشکلات می باشد. در نظر بگیرید جامعه ای را که همه مردم با این کیفیت به صله رحم می پردازند؛ پُرواضح است که در چنین جمعیتی دیگر خبری از مستمند، مقروض، بی کار، معتاد، بی همسر، شرور، مأیوس و ... نخواهد بود. چراکه تمامی افرادی که مشکلات مادی و معنوی دارند، تحت حمایت و نظارت بستگان خود قرار می گیرند و بدین وسیله، بیشتر مشکلات در درون خود فامیل و خانواده ها حل و فصل می شود. همین امر کافی است تا جامعه انسانی پله های ترقی و پیشرفت را یک به یک و با سرعت و شتاب طی کند.
انفاق به محرومان و ناتوانان، اگر به طور فراگير بر تمام خانه ‏ها و بر فرد فرد جامعه سايه بگستراند و از جامعه فقر به كلى ريشه ‏كن گردد، قهرى است كه شهرها نيز آباد مى ‏گردد. آرى جامعه همچون درختى است كه ثروت بايد به صورت مواد غذائى از آوندها و مجارى تغذيه آن بالا رفته و به تمامى سلول ها، حتى سلول هائى كه در زواياى يك برگ لميده‏ اند برسد، وگرنه به تدريج شاخه ‏هاى آن رو به زردى گرائيده و تمام درخت نابود مى ‏گردد.[8]
امیر المؤمنین علیه السلام در خطبه 23 نهج ‏البلاغه درباره رسيدگى به نزديكان می فرمایند:

«أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَا يَسْتَغْنِي الرَّجُلُ وَ إِنْ كَانَ ذَا مَالٍ عَنْ [عَشِيرَتِهِ‏] عِتْرَتِهِ وَ دِفَاعِهِمْ عَنْهُ بِأَيْدِيهِمْ وَ أَلْسِنَتِهِمْ وَ هُمْ أَعْظَمُ النَّاسِ حَيْطَةً مِنْ وَرَائِهِ وَ أَلَمُّهُمْ لِشَعَثِهِ وَ أَعْطَفُهُمْ عَلَيْهِ عِنْدَ نَازِلَةٍ إِذَا [إِنْ‏] نَزَلَتْ بِهِ وَ لِسَانُ الصِّدْقِ يَجْعَلُهُ اللَّهُ لِلْمَرْءِ فِي النَّاسِ خَيْرٌ لَهُ مِنَ الْمَالِ [يُوَرِّثُهُ غَيْرَهُ‏] يَرِثُهُ غَيْرُهُ‏. (و منها) أَلَا لَا يَعْدِلَنَ‏ أَحَدُكُمْ‏ عَنِ‏ الْقَرَابَةِ يَرَى‏ بِهَا الْخَصَاصَةَ أَنْ يَسُدَّهَا بِالَّذِي لَا يَزِيدُهُ إِنْ أَمْسَكَهُ وَ لَا يَنْقُصُهُ إِنْ أَهْلَكَهُ وَ مَنْ يَقْبِضْ يَدَهُ عَنْ عَشِيرَتِهِ فَإِنَّمَا تُقْبَضُ مِنْهُ عَنْهُمْ يَدٌ وَاحِدَةٌ وَ تُقْبَضُ مِنْهُمْ عَنْهُ أَيْدٍ كَثِيرَةٌ وَ مَنْ تَلِنْ حَاشِيَتُهُ يَسْتَدِمْ مِنْ قَوْمِهِ الْمَوَدَّةَ».
اى مردم، انسان هر چند صاحب ثروت باشد از عشيره خود بى ‏نياز نيست، نيازمند است كه آنان با دست و زبان از او دفاع كنند، آنان براى پشتيبانى از او از هر سو، و رفع پراكندگى و گرفتاريش مهم ‏ترين مردمند، و به وقت پيشامدهاى ناگوار نسبت به او از همه مهربان ‏ترند. نام نيكى كه خداوند در ميان مردم از انسان به جاى گذارد بهتر از ثروتى است كه آن را براى ديگران به ارث مى ‏نهد. (و قسمتى از اين خطبه است: در سفارش به خويشاوندان)‏ مباد يكى از شما از خويشاوند تنگدست خود به مالى كه اگر نبخشد به ثروتش نيفزايد، و اگر ببخشد كاهشى در ثروتش پديد نيايد روى برگرداند و از ياريش دريغ ورزد. آن كه از جود و كرم به قوم خود بخل نمايد، يك دست يارى او از آنان باز داشته شده، و در عوض دست هاى بسيارى از آنان از يارى او قطع گرديده است. و آن كه با اقوام خود نرمى كند از عشيره ‏اش هميشه محبت و دوستى خواهد ديد.[9]
البته اين احتمال نيز وجود دارد كه آبادانى مورد اشاره در روايات، معنايى وسيع ‏تر از آبادانى فيزيكى و جغرافيايى را افهام كند و آبادانى در مقولات معنوى را نيز شامل گردد همچون احياى ارزش ‏هاى اخلاقى و انتشار فضايل انسانى كه صله رحم خود يكى از آن هاست. يكى از متفكران معاصر درباره اين اثر صله رحم مى ‏نويسد: در آن هنگام كه انسان ‏ها نه با عامل جبرى محيط و اجتماع و نه با هدف ‏گيري هاى سودجويانه، بلكه تنها با تكيه به اين ‏كه همه آنان شاخه و شكوفه ‏هاى يك ريشه ‏اند و در ايجاد محصول عالى اين كميت‏ هاى متشكل كه «حيات معقول» است، تشكل پيدا كنند، محيط زيست آنان رو به آبادى گذاشته و مانند يك بهشت جاودانى كه ساختمان ‏هايش نمودى از جان ‏هاى به هم پيوسته است، جايگاه زيست سعادتمندانه آنان خواهد گشت.[10]
ادامه این بحث را در نوشتار بعد دنبال خواهیم کرد، ان شاء الله.

 خودآزمایی

1- دو اثر از آثار دنیوی صله رحم را بیان کنید؟
2- چگونه صله رحم موجب آبادانی شهرها می گردد؟

پی نوشت ها

[1] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏2 ص 156.
[2] بحار الأنوار (ط - بيروت) ج ‏71 ص 103.
[3] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏2 ص 155.
[4] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ج ‏1 ص 332.
[5] سوره آل عمران/ آیه 169.
[6] تفسير نمونه ج ‏9 ص 18.
[7] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏2 ص 152.
[8] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ج ‏1 ص 335.
[9] ترجمه انصاریان.
[10] تحليلى اجتماعى از صله رحم (شرف الدین، حسین) ص 271.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
حجت‌الاسلام مسلم زکی‌زاده