دستاوردهای اخلاص

فصل هشتم: ثمرات روزه |۳

اخلاص

حضرت زهرا(س) و حضرت علی(ع) روزه را عاملی اساسی برای اخلاص بندگان دانسته‌‏اند. امیرالمؤمنین(ع) فرمود: روزه آزمایش و امتحانی برای کسب اخلاص است.[1] و حضرت زهرا(س) در خطبه معروف «فدکیه» فرمودند: روزه برای پایداری اخلاص در صائم است.[2]
روزه برای تثبیت اخلاص و دوری شیطان، بر بندگان خدا تکلیف شده است. این دو از عوامل مهم احیای حقوق در حیات انسان است، زیرا نداشتن اخلاص و قرارگرفتن در دام شیطان، باعث تعدی به نفس و نوعی تجاوز به حریم قلب است. حقِ نفسِ انسان، سیردادن به سمت کمال و حق قلب، حفظ آن از شوائب مادی و غیرالهی است. بازداشتن نفس از حرکت به‌‏سوی کمال انسانی و آلوده‏‌ کردن قلب ـ که حرم امن الهی است ـ به پلیدی‌‏های معاصی، بزرگ‏ترین ظلم و تعدی به شمار می‌‏آید. خداوند بندگانش را به این فریضه مکلف کرد تا در راستای عمل به آن، حقوق انسانی خویش را از دست ندهند، وگرنه روزه‌‏گرفتن و ترک آن هیچ سود و زیانی را متوجه خداوند نمی‌‏کند، بلکه انسان است که با عمل به آن از آتش دور می‏‌گردد؛ چنان‏که پیامبر گرامی اسلام فرمود: روزه سپری در برابر آتش است.[3] یا بر اثر بی‌‏اعتنایی به آن در دوزخی که خود بر افروخته، می‏‌سوزد.

 مفهوم اخلاص

راغب اصفهانی در مفردات «خالص و اخلاص» را این‏طور معنا می‏‌کند: خالص به چیزی می‌‏گویند که قابلیت آمیختگی داشته باشد و سپس از آمیختگی پاک شود و حقیقت اخلاص، دوری‏ جستن از هر چیزی است که غیرخدا باشد.[4]
در ادبیات عرفانی و اخلاقی نیز اخلاص را این‏گونه تعریف می‌‏کنند: اخلاص به معنای خلوص و تصفیه عمل از تمام شوائب مانند ریا، عجب، کبر و همه بهره‌‏های انسانی است که حاجب حقیقت و مایه فساد عمل و موجب تباهی روح و حقیقت اعمال گردد.
گفتنی است که در کتاب‏‌های اخلاقی واژه «نیت» به جای اخلاص بسیار به کار می‌‏رود. در قرآن کلمه نیت به‏‌کار نرفته و در روایات نیز کم از آن استفاده شده است. اعمال با توجه به نیت به سه دسته تقسیم می‌‏شود:

الف) عمل با نیت خوب و خالص.
ب) عمل با نیت بد.
ج) عمل بدون نیت.

با توجه به این سه دسته، اعمال یا مخلصانه است یا فریبکارانه یا بی‏‌هدف و وقت‌‏گذرانه که ثوابی و عقابی در پی ندارد.
در قرآن، کلمه خالص و مشتقات آن بیش از سی بار به کار رفته و از نظر کلام خدا عمل ناخالص ارزش اخلاقی نداشته و پذیرفته نیست.

 مراتب اخلاص

در قرآن دو عنوان «مخلِص» و «مخلَص» به کار رفته است؛ مخلِص کارها را با اخلاص انجام می‌‏دهد، ولی ممکن است از روی غفلت، عمل غیرخالصانه هم مرتکب شود.
در قرآن بیش از ده بار به آن اشاره شده است. اما مخلَص، به‌ ‏گونه‌‏ای رشد یافته که شیطان در او و نیت و عملش راه ندارد؛ چنان‏که در قرآن به آن اشاره شده است:
(شیطان به خدا) گفت: پروردگارا، چون مرا گمراه کردی، در روی زمین برای آن‏ها هر زینتی را جلوه می‌‏دهم و همه را گمراه می‏‌کنم، مگر بندگان مخلَص تو را.‏[5]
قرآن برای مخلصین سه ویژگی بیان می‏کند:
الف) از محاسبه محشر و حضور در آن معافند؛
ب) سعادت و ثواب هر کس به اندازه عمل اوست، اما کرامتی که به آن‏ها عطا می‏‌شود، فوق عمل آن‏هاست؛
ج) از دسترس شیطان خارجند و شیطان در قسم خود برای اغوای بنی‌‏آدم، آن‏ها استثنا کرده است.

دستاوردهای اخلاص

الف) پیروزی در عمل؛ ب) جاودانگی در عمل؛ ج) بی ‏اثربودن سرزنش؛ د) عدم انتظار پاداش از مردم؛ ه‍) کسب محبوبیت.[6]
با توجه به آنچه درباره اخلاص آورده شد، اهمیت کلام امیرالمؤمنین(ع) و حضرت زهرا(س) درباره نقش روزه در کسب اخلاص مشخص می‌‏شود.

پاکیزگی و پالایش روح و روان

یکی دیگر از ثمره‌‏های معنوی روزه این است که سبب پاکیزگی روح انسان می‌‏شود.
امام سجاد(ع) می‏‌فرماید: و حمد و سپاس خدایی را که ماه رمضان و ماه روزه و ماه اسلام و ماه پاکیزگی (از هر پلیدی در جسم و روح) و ماه امتحان و ماه نماز و عبادت را از جمله راه‏‌های تقرب به سوی خود قرار داد.[7]
ماه مبارک رمضان را «شهر الطهور» نامیده‌‏اند، چون در این ماه، عواملی وجود دارد که روح را پاک و طاهر می‏‌کند. آن عوامل عبارتند از: روزه، تلاوت قرآن، دعا و تضرع. این‏ها ارزاق طیبه و طاهره‏ای از مائده‏‌های الهی است که خدای متعال در این ضیافت یک ماهه خود، مقابل مردم گذاشته است.
انسان هر چه بیشتر از این مائده‏‌ها استفاده کند، بنیه معنوی‌‏اش قوی‏تر می‏‌شود و می‌‏تواند بارهای سنگین حرکت به سمت کمال و تعالی را راحت‏تر بکشد؛ آن‏گاه خوشبختی به او نزدیک‏تر خواهد شد.

ثمره طبی روزه

در روایت است که پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمود: روزه بگیرید تا سالم بمانید.[8] «روزه طبی» برگرفته از کتابی است به‏نام «روزه، روش نوین برای درمان بیماری‌‏ها» ترجمه کتاب التطبیب بالصوم که یک مسیحی آن را از روسی به عربی برگردانده و نام کتاب اصلی را مشخص نکرده و آنچه بیان کرده، تجربیات یک طبیب روسی درباره امساک و ثمرات آن می‌‏باشد. غرض از گنجاندن و نام ‏بردن آن در کتاب، مقایسه‏‌ای اجمالی بین روزه طبی و اسلامی است.
درمان با امساک، ثمرات طبی فراوانی دارد که انبیا و اوصیا به آن‏ها اشاره کرده‌‏اند و آنچه دانشمندان الهی یا غیرالهی در بیان فایده آن گفته‏‌اند، تنها گوشه‌‏ای است از آنچه خداوند در فلسفه وجوبی یا استحبابی آن قرار داده است، چون انسان مصنوع اوست و صانع مصنوعش را بهتر می‌‏شناسد و به بایدها و نبایدهای او آگاه است. انسان، تنها جسم نیست، روح هم رکن اساسی اوست که نمی‏‌توان منکر آن شد. امساک بدون نیت قدرتی دارد که پَرتُوَش ناخواسته بر روح هم تأثیر می‌‏گذارد، اما آنچه خالق از روزه اراده کرده، درمان امراض روحی است که پرتو آن جسم را نیز لباس سلامت می‏‌پوشاند. افزون بر این، با فرض صحت آنچه نویسنده کتاب آورده، این امر کاری بس دشوار است، چون اولاً: در طول عمر یک‌بار انجام می‏‌گیرد. ثانیاً: باید تحت مراقبت پزشک باشد. با همه این‌‏ها، درمانی که بُعد مادی انسان را در نظر دارد هم در روزه می‌‏باشد، اما روزه یا امساکی که خداوند بدان اشاره کرده مربوط به روح و سبب تحصیل تقوا می‏‌باشد. تقوا کمال انسان و هدف آفرینش است که گفتیم فرع آن سلامت جسم است.
راستی جسمی که برای سلامتش بکوشیم و از آن در راه هدفی که برایش آفریده شده استفاده نکنیم، به اسبی می‏‌ماند که خوب تیمارش کنیم و برای سواری و مسابقه به او برسیم، اما یک‏بار هم سوارش نشویم و مسابقه‌‏ای‏ با آن ندهیم؛ تن مرکبی است برای روح که سلامتش برای خودش نیست، بلکه برای سوارشدن و تاختن به ‏سوی خداست.
روزه در اسلام عبادتی بدون مشقت و مستمر و کوتاه با محدودیت‏‌های اندک است که هر انسانی در هر سنی و هر جایی و بدون مراقبت پزشک بدان می‏‌پردازد. جالب این‏که پروردگاری که آن را واجب کرده، با اشرافی که بر مصنوع خود دارد، مراقبت‌‏های لازم را در قالب فرمان‏‌هایی صادر کرده تا از ضررها و زیان‌‏هایش پیش‏گیری کند. آیا این امساک برای یک انسان مریض یا پیری ازکارافتاده یا مسافری دورازدیار جایز است؟ این‏که انسان چهل روز یا کمتر یا بیشتر، غذایی جز آب نخورد، کار هر کسی نیست و برای همه افراد نمی‌‏توان چنین نسخه‌‏ای داد، اما روزه که از جانب خدا آمده، همه افراد می‌‏توانند آن را انجام دهند و همه دستورهای آن در هر سنی و هر جنسی و در هر مکانی با آن همراه است. جالب این است که این نسخه برای همه افراد قابل ‏خواندن و عمل‏ کردن است.
برای کسانی که می‏‌خواهند فلسفه احکام را بدانند و بدون آن به باور نمی‏‌رسند، تئوری این طبیب روسی را به‏‌طور خلاصه می‏‌آوریم تا با مطالعه آن درباره احکام اسلام بیشتر بیندیشند و بدانند که احکام خدا بدون عیب و نقص است و جز به‏ سود انسان نیست و آنچه پیام‏‌آورانش می‌‏آورند، کامل و سودمند است.

اما تئوری این طبیب روسی

هنگام خوردن غذا مقداری از آن از دستگاه هاضمه می‏‌گذرد و زیر پوست بدن، اطراف قلب و سایر مراکز حساس تن به‏ عنوان ذخیره می‏‌ماند و صرف سلول‏‌ها نمی‌‏شود. همین‌‏ها پس از مدتی عفونت‌‏های گوناگون تولید کرده، سبب بروز بیماری‌‏های مختلف می‌‏شوند؛ هر قدر درجه عفونت، و میزان مواد اضافی، بیشتر باشد، بیماری شدیدتر خواهد بود و طبعاً نام‌‏های تازه‌‏ای به خود خواهد گرفت، ولی اصل و ریشه همه این بیماری‌‏ها یکی است و آن نمو میکرب‌‏ها و ویروس‌‏هاست، زیرا زندگی آن‏ها تنها در محیطی ممکن است که کثافت و مواد غذایی زاید موجود باشد.
بنابراین برای معالجه بیماری‏‌ها و ازبین ‏بردن میکرب‌‏ها پیش از هر چیز باید این زباله‌‏ها را بیرون ریخت و این در صورتی ممکن است که به بدن غذا نرسانیم و تنها آب به آن بدهیم؛ دراین‌صورت بدن خودبه‌‏خود مواد غذایی و عفونی را از ذخیره‌گاه بیرون آورده، مصرف می‌‏کند تا کثافات تمام گردد. آن‌وقت ریشه بیماری کنده شده، جسم علامات پایان‏ یافتن آن را ارائه می‌‏دهد.
امتیاز این راه بر راه‏‌های درمانی دیگر این است که این راه به ‏طور طبیعی ریشه بیماری را قطع می‏‌کند و تمام بدن را به اصطلاح «واکسیناسیون» می‏‌نماید، درصورتی‌که در روش‏‌های دیگر از داروهای مسمومی برای کشتن میکرب‏‌ها استفاده می‌‏شود و این داروها خواه‏ ناخواه اثر سوء بر بافت‏‌های سالم بدن می‌‏گذارد و بدن در برابر آن‏ها واکنش نشان می‌‏دهد، درحالی‏که روزه طبی چنین نیست و حسن اثر روی تمام بدن خواهد گذاشت.
دیگر این‏که روزه طبی در یک نوبت، تمام بیماری‏‌ها را درمان می‌‏کند، ولی معالجات دیگر فقط به‏ همان بیماری اختصاص می‌‏یابد که برای درمانش کوشش می‌‏شود و چه ‏بسا اگر بیمار، بیماری دیگری داشته باشد، داروهای معالج این بیماری، آن را تحریک کند، در نتیجه آن بیماری شدت یابد.

خودآزمایی

1- چرا تثبیت اخلاص و دوری شیطان، از عوامل مهم احیای حقوق در حیات انسان است؟
2- دستاوردهای اخلاص را نام ببرید.

پی نوشت ها

[1]. و الصیام ابتلاء للاخلاص؛ نهج‏البلاغه، ص512.
[2]. الصوم تثبیت الاخلاص؛ بلاغات‏النساء، ص28.
[3]. قَالَ رَسُولُ اللهِ(ص): الصَّوْمُ‏ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ؛ کافی، ج3، ص 55، ح 1493.
[4]. مفردات الفاظ قرآن، ص292.
[5]. «قالَ رَبِّ بِما أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلَّا عِبادَكَ مِنْهُمُ‏ الْمُخْلَصِينَ» (الحجر، آیات 39ـ40).
[6]. اخلاق.
[7]. وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي جَعَلَ مِنْ تِلْكَ السُّبُلِ شَهْرَهُ شَهْرَ رَمَضَانَ، شَهْرَ الصِّيَامِ، وَ شَهْرَ الْإِسْلَامِ، «وَ شَهْرَ الطَّهُورِ،» وَ شَهْرَ التَّمْحِيصِ، وَ شَهْرَ الْقِيَام‏؛ صحیفه سجادیه، ص186.
[8]. قَالَ النَّبِيُّ(ص): صُومُوا تَصِحُّوا؛ دعوات راوندی، ص76.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله ابراهیم امینی