فصل هشتم: ثمرات روزه |۳
حضرت زهرا(س) و حضرت علی(ع) روزه را عاملی اساسی برای اخلاص بندگان دانستهاند. امیرالمؤمنین(ع) فرمود: روزه آزمایش و امتحانی برای کسب اخلاص است.[1] و حضرت زهرا(س) در خطبه معروف «فدکیه» فرمودند: روزه برای پایداری اخلاص در صائم است.[2]
روزه برای تثبیت اخلاص و دوری شیطان، بر بندگان خدا تکلیف شده است. این دو از عوامل مهم احیای حقوق در حیات انسان است، زیرا نداشتن اخلاص و قرارگرفتن در دام شیطان، باعث تعدی به نفس و نوعی تجاوز به حریم قلب است. حقِ نفسِ انسان، سیردادن به سمت کمال و حق قلب، حفظ آن از شوائب مادی و غیرالهی است. بازداشتن نفس از حرکت بهسوی کمال انسانی و آلوده کردن قلب ـ که حرم امن الهی است ـ به پلیدیهای معاصی، بزرگترین ظلم و تعدی به شمار میآید. خداوند بندگانش را به این فریضه مکلف کرد تا در راستای عمل به آن، حقوق انسانی خویش را از دست ندهند، وگرنه روزهگرفتن و ترک آن هیچ سود و زیانی را متوجه خداوند نمیکند، بلکه انسان است که با عمل به آن از آتش دور میگردد؛ چنانکه پیامبر گرامی اسلام فرمود: روزه سپری در برابر آتش است.[3] یا بر اثر بیاعتنایی به آن در دوزخی که خود بر افروخته، میسوزد.
راغب اصفهانی در مفردات «خالص و اخلاص» را اینطور معنا میکند: خالص به چیزی میگویند که قابلیت آمیختگی داشته باشد و سپس از آمیختگی پاک شود و حقیقت اخلاص، دوری جستن از هر چیزی است که غیرخدا باشد.[4]
در ادبیات عرفانی و اخلاقی نیز اخلاص را اینگونه تعریف میکنند: اخلاص به معنای خلوص و تصفیه عمل از تمام شوائب مانند ریا، عجب، کبر و همه بهرههای انسانی است که حاجب حقیقت و مایه فساد عمل و موجب تباهی روح و حقیقت اعمال گردد.
گفتنی است که در کتابهای اخلاقی واژه «نیت» به جای اخلاص بسیار به کار میرود. در قرآن کلمه نیت بهکار نرفته و در روایات نیز کم از آن استفاده شده است. اعمال با توجه به نیت به سه دسته تقسیم میشود:
الف) عمل با نیت خوب و خالص.
ب) عمل با نیت بد.
ج) عمل بدون نیت.
با توجه به این سه دسته، اعمال یا مخلصانه است یا فریبکارانه یا بیهدف و وقتگذرانه که ثوابی و عقابی در پی ندارد.
در قرآن، کلمه خالص و مشتقات آن بیش از سی بار به کار رفته و از نظر کلام خدا عمل ناخالص ارزش اخلاقی نداشته و پذیرفته نیست.
در قرآن دو عنوان «مخلِص» و «مخلَص» به کار رفته است؛ مخلِص کارها را با اخلاص انجام میدهد، ولی ممکن است از روی غفلت، عمل غیرخالصانه هم مرتکب شود.
در قرآن بیش از ده بار به آن اشاره شده است. اما مخلَص، به گونهای رشد یافته که شیطان در او و نیت و عملش راه ندارد؛ چنانکه در قرآن به آن اشاره شده است:
(شیطان به خدا) گفت: پروردگارا، چون مرا گمراه کردی، در روی زمین برای آنها هر زینتی را جلوه میدهم و همه را گمراه میکنم، مگر بندگان مخلَص تو را.[5]
قرآن برای مخلصین سه ویژگی بیان میکند:
الف) از محاسبه محشر و حضور در آن معافند؛
ب) سعادت و ثواب هر کس به اندازه عمل اوست، اما کرامتی که به آنها عطا میشود، فوق عمل آنهاست؛
ج) از دسترس شیطان خارجند و شیطان در قسم خود برای اغوای بنیآدم، آنها استثنا کرده است.
الف) پیروزی در عمل؛ ب) جاودانگی در عمل؛ ج) بی اثربودن سرزنش؛ د) عدم انتظار پاداش از مردم؛ ه) کسب محبوبیت.[6]
با توجه به آنچه درباره اخلاص آورده شد، اهمیت کلام امیرالمؤمنین(ع) و حضرت زهرا(س) درباره نقش روزه در کسب اخلاص مشخص میشود.
یکی دیگر از ثمرههای معنوی روزه این است که سبب پاکیزگی روح انسان میشود.
امام سجاد(ع) میفرماید: و حمد و سپاس خدایی را که ماه رمضان و ماه روزه و ماه اسلام و ماه پاکیزگی (از هر پلیدی در جسم و روح) و ماه امتحان و ماه نماز و عبادت را از جمله راههای تقرب به سوی خود قرار داد.[7]
ماه مبارک رمضان را «شهر الطهور» نامیدهاند، چون در این ماه، عواملی وجود دارد که روح را پاک و طاهر میکند. آن عوامل عبارتند از: روزه، تلاوت قرآن، دعا و تضرع. اینها ارزاق طیبه و طاهرهای از مائدههای الهی است که خدای متعال در این ضیافت یک ماهه خود، مقابل مردم گذاشته است.
انسان هر چه بیشتر از این مائدهها استفاده کند، بنیه معنویاش قویتر میشود و میتواند بارهای سنگین حرکت به سمت کمال و تعالی را راحتتر بکشد؛ آنگاه خوشبختی به او نزدیکتر خواهد شد.
در روایت است که پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمود: روزه بگیرید تا سالم بمانید.[8] «روزه طبی» برگرفته از کتابی است بهنام «روزه، روش نوین برای درمان بیماریها» ترجمه کتاب التطبیب بالصوم که یک مسیحی آن را از روسی به عربی برگردانده و نام کتاب اصلی را مشخص نکرده و آنچه بیان کرده، تجربیات یک طبیب روسی درباره امساک و ثمرات آن میباشد. غرض از گنجاندن و نام بردن آن در کتاب، مقایسهای اجمالی بین روزه طبی و اسلامی است.
درمان با امساک، ثمرات طبی فراوانی دارد که انبیا و اوصیا به آنها اشاره کردهاند و آنچه دانشمندان الهی یا غیرالهی در بیان فایده آن گفتهاند، تنها گوشهای است از آنچه خداوند در فلسفه وجوبی یا استحبابی آن قرار داده است، چون انسان مصنوع اوست و صانع مصنوعش را بهتر میشناسد و به بایدها و نبایدهای او آگاه است. انسان، تنها جسم نیست، روح هم رکن اساسی اوست که نمیتوان منکر آن شد. امساک بدون نیت قدرتی دارد که پَرتُوَش ناخواسته بر روح هم تأثیر میگذارد، اما آنچه خالق از روزه اراده کرده، درمان امراض روحی است که پرتو آن جسم را نیز لباس سلامت میپوشاند. افزون بر این، با فرض صحت آنچه نویسنده کتاب آورده، این امر کاری بس دشوار است، چون اولاً: در طول عمر یکبار انجام میگیرد. ثانیاً: باید تحت مراقبت پزشک باشد. با همه اینها، درمانی که بُعد مادی انسان را در نظر دارد هم در روزه میباشد، اما روزه یا امساکی که خداوند بدان اشاره کرده مربوط به روح و سبب تحصیل تقوا میباشد. تقوا کمال انسان و هدف آفرینش است که گفتیم فرع آن سلامت جسم است.
راستی جسمی که برای سلامتش بکوشیم و از آن در راه هدفی که برایش آفریده شده استفاده نکنیم، به اسبی میماند که خوب تیمارش کنیم و برای سواری و مسابقه به او برسیم، اما یکبار هم سوارش نشویم و مسابقهای با آن ندهیم؛ تن مرکبی است برای روح که سلامتش برای خودش نیست، بلکه برای سوارشدن و تاختن به سوی خداست.
روزه در اسلام عبادتی بدون مشقت و مستمر و کوتاه با محدودیتهای اندک است که هر انسانی در هر سنی و هر جایی و بدون مراقبت پزشک بدان میپردازد. جالب اینکه پروردگاری که آن را واجب کرده، با اشرافی که بر مصنوع خود دارد، مراقبتهای لازم را در قالب فرمانهایی صادر کرده تا از ضررها و زیانهایش پیشگیری کند. آیا این امساک برای یک انسان مریض یا پیری ازکارافتاده یا مسافری دورازدیار جایز است؟ اینکه انسان چهل روز یا کمتر یا بیشتر، غذایی جز آب نخورد، کار هر کسی نیست و برای همه افراد نمیتوان چنین نسخهای داد، اما روزه که از جانب خدا آمده، همه افراد میتوانند آن را انجام دهند و همه دستورهای آن در هر سنی و هر جنسی و در هر مکانی با آن همراه است. جالب این است که این نسخه برای همه افراد قابل خواندن و عمل کردن است.
برای کسانی که میخواهند فلسفه احکام را بدانند و بدون آن به باور نمیرسند، تئوری این طبیب روسی را بهطور خلاصه میآوریم تا با مطالعه آن درباره احکام اسلام بیشتر بیندیشند و بدانند که احکام خدا بدون عیب و نقص است و جز به سود انسان نیست و آنچه پیامآورانش میآورند، کامل و سودمند است.
هنگام خوردن غذا مقداری از آن از دستگاه هاضمه میگذرد و زیر پوست بدن، اطراف قلب و سایر مراکز حساس تن به عنوان ذخیره میماند و صرف سلولها نمیشود. همینها پس از مدتی عفونتهای گوناگون تولید کرده، سبب بروز بیماریهای مختلف میشوند؛ هر قدر درجه عفونت، و میزان مواد اضافی، بیشتر باشد، بیماری شدیدتر خواهد بود و طبعاً نامهای تازهای به خود خواهد گرفت، ولی اصل و ریشه همه این بیماریها یکی است و آن نمو میکربها و ویروسهاست، زیرا زندگی آنها تنها در محیطی ممکن است که کثافت و مواد غذایی زاید موجود باشد.
بنابراین برای معالجه بیماریها و ازبین بردن میکربها پیش از هر چیز باید این زبالهها را بیرون ریخت و این در صورتی ممکن است که به بدن غذا نرسانیم و تنها آب به آن بدهیم؛ دراینصورت بدن خودبهخود مواد غذایی و عفونی را از ذخیرهگاه بیرون آورده، مصرف میکند تا کثافات تمام گردد. آنوقت ریشه بیماری کنده شده، جسم علامات پایان یافتن آن را ارائه میدهد.
امتیاز این راه بر راههای درمانی دیگر این است که این راه به طور طبیعی ریشه بیماری را قطع میکند و تمام بدن را به اصطلاح «واکسیناسیون» مینماید، درصورتیکه در روشهای دیگر از داروهای مسمومی برای کشتن میکربها استفاده میشود و این داروها خواه ناخواه اثر سوء بر بافتهای سالم بدن میگذارد و بدن در برابر آنها واکنش نشان میدهد، درحالیکه روزه طبی چنین نیست و حسن اثر روی تمام بدن خواهد گذاشت.
دیگر اینکه روزه طبی در یک نوبت، تمام بیماریها را درمان میکند، ولی معالجات دیگر فقط به همان بیماری اختصاص مییابد که برای درمانش کوشش میشود و چه بسا اگر بیمار، بیماری دیگری داشته باشد، داروهای معالج این بیماری، آن را تحریک کند، در نتیجه آن بیماری شدت یابد.
1- چرا تثبیت اخلاص و دوری شیطان، از عوامل مهم احیای حقوق در حیات انسان است؟
2- دستاوردهای اخلاص را نام ببرید.
[1]. و الصیام ابتلاء للاخلاص؛ نهجالبلاغه، ص512.
[2]. الصوم تثبیت الاخلاص؛ بلاغاتالنساء، ص28.
[3]. قَالَ رَسُولُ اللهِ(ص): الصَّوْمُ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ؛ کافی، ج3، ص 55، ح 1493.
[4]. مفردات الفاظ قرآن، ص292.
[5]. «قالَ رَبِّ بِما أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلَّا عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ» (الحجر، آیات 39ـ40).
[6]. اخلاق.
[7]. وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي جَعَلَ مِنْ تِلْكَ السُّبُلِ شَهْرَهُ شَهْرَ رَمَضَانَ، شَهْرَ الصِّيَامِ، وَ شَهْرَ الْإِسْلَامِ، «وَ شَهْرَ الطَّهُورِ،» وَ شَهْرَ التَّمْحِيصِ، وَ شَهْرَ الْقِيَام؛ صحیفه سجادیه، ص186.
[8]. قَالَ النَّبِيُّ(ص): صُومُوا تَصِحُّوا؛ دعوات راوندی، ص76.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله ابراهیم امینی