ثمره اجتماعی و تربیتی روزه

فصل هشتم: ثمرات روزه | ۴ 

روزه طبی و روزه الهی

با توجه به تئوری این طبیب در روزه طبی به این نتیجه می‌‏رسیم که انواع بیماری‏‌ها از غذاهای اضافی است، چون تولید عفونت می‌‏کند و شرایط رشد میکرب‌‏ها و باکتری‏‌ها را فراهم می‌‏آورد و راه درمان، امساک است که کم بخوریم و تا گرسنه نشده‌‏ایم، غذا نخوریم و پیش از سیرشدن، دست از غذا بکشیم؛ این دو اصل در روایات ما نیز آمده است.
روایتی از پیامبر گرامی اسلام(ص) آمده که فرمودند: معده، خانه همه بیماری‏‌هاست و پرهیز، سرآمد همه داروهاست.[1] در روایت دیگری از امام کاظم(ع) آمده که فرمودند: پرهیز اصل همه داروها و درمان است و معده، خانه امراض است.[2]
در تئوری طبیب روسی آمده که بعضی درمان‌‏ها، بیماری‏‌های دیگر را تحریک می‌‏کند. در روایات ما نیز به این موضوع اشاره شده؛ چنان‏که حضرت علی(ع) فرمودند: دارویی نیست مگر آن‏که بیماری دیگری می‏‌آورد و چیزی در بدن سودمندتر از امساک نیست که به آن نیازمند است.[3]و[4]

ثمره اجتماعی روزه

یکی از آثار اجتماعی روزه که در احادیث آمده، تسویه بین اغنیا و فقرا و نفی فاصله طبقاتی میان آن‏هاست. پاسخ امام صادق(ع) به سؤال هشام‌‏بن‌‏حکم درباره‌ی علت روزه، نمونه‌‏ای از این اثر اجتماعی است. ایشان در جواب هشام فرمودند: خداوند روزه را واجب کرد تا فقیر و غنی (برای مدتی اندک هم که شده) با هم مساوی شوند؛ برای این‏که تا غنی مزه گرسنگی را نچشد، نمی‌‏تواند گرسنگی فقیر را درک کند تا به او رحم کند، چون غنی در هر زمانی هر چیزی که اراده کند، در اختیار اوست. پس خداوند اراده کرده جریانی به‌‏وجود آورد که غنی درد فقیر را حس کند و در رفع گرسنگی و تشنگی او بکوشد.[5]
اسلام با تشریع روزه خواسته است که اغنیا عملاً مزه تلخ گرسنگی و فقر را بچشند تا بر فقرا ترحم کنند و درصدد چاره‌‏جویی برآیند. متأسفانه فلسفه عبادات که به منزله روح آن‏هاست، امروزه فراموش شده و قالبی از آن بیش باقی نمانده است. ما چه مقدار در تحقق اهداف اسلام تلاش کرده‏‌ایم؟ آیا جامعه ما همان جامعه‏‌ای است که اسلام خواسته؟
وصّافی از امام باقر(ع) روایت می کند که خداوند ـ تبارک و تعالی ـ فرمود: از من ایمن نیست کسی که شب سیر بگذراند و همسایه‏‌اش گرسنه بماند.[6] داستانی از سید بحرالعلوم در این زمینه آمده که صاحب مستدرک از عالمی موثق به ‏نام سیدمحمد هندی نقل می‏‌کند که او گفته است:
سیدجواد، صاحب مفتاح‏‌الکرامة در یکی از شب‏‌ها در حال شام ‏خوردن بود که کسی در خانه او را کوبید. سید فهمید که خادم سید بحرالعلوم است. باسرعت رفت و در را باز کرد. خادمِ سید به او گفت که سید شام را کشیده و منتظر شماست؛ باعجله به نزد ایشان رفت. وقتی چشم سید به او افتاد، گفت: از خدا نمی‏‌ترسی، از او شرم نداری؟ سید با تعجب پرسید چه شده؟ سید بحرالعلوم گفت: مردی از برادرانت از بقال محل برای خانواده‌‏اش قرض می‏‌کند و هر شبانه‌‏روز مقداری خرمای زاهدی (بنجل) نسیه کرده و جز آن چیزی نمی‏‌خورد؛ امروز همین هم به او نسیه نداده، چون بدهی او زیاد شده بود. این بنده خدا با خجالت و دست خالی به خانه آمده و خانواده‌‏اش گرسنه مانده‌‏اند. تو در نعمت باشی و بخوری و کسی که خانه‌‏اش به خانه تو چسبیده و همسایه توست، در فقر و گرسنگی به‏‌سر ببرد و خودت هم او را می‏‌شناسی. سید گفت: به‏‌خدا قسم من از حال او اطلاع نداشته‏‌ام. بحرالعلوم گفت: اگر می‏‌دانستی و شام می‏‌خوردی و به او توجه نمی‏‌کردی، یهودی و کافر بودی. خشم من از این‏جاست که چرا از برادرانت بی‏‌خبری؟ بعد سینی غذا را به‏ من داد و گفت: می‏‌روی و می‏‌گویی می‌‏خواهم با شما شام بخورم و این کیسه پول را زیر تشک یا حصیر او می‏‌گذاری و سینی هم برنگردان و بدان تا برنگردی و خبر شام‏ خوردن او را به من ندهی، من شام نخواهم خورد. سید همراه خادم رفت و درِ خانه او را زد و گفت: می‏‌خواهم با شما شام بخورم. او چند لقمه خورد، آن‏گاه دست نگاه داشت و گفت: این دست‏پخت عرب نیست، تا نگویی از کیست آن را نخواهم خورد و اصرار کرد. سید داستان را گفت. آن مرد مؤمن گفت: به‏‌خدا قسم هیچ‌یک از همسایه‌‏های من از حال من خبر ندارند تا چه رسد به آن‏ها که دورند.[7]
ماه مبارک رمضان ماه احسان و اطعام است. پیامبر(ص) فرمود: با یتیمان مردم مهربانی کنید تا پس از شما با یتیمانتان مهربانی کنند.[8]
هر کس در این ماه یتیمی را گرامی بدارد، خدا در قیامت او را گرامی می‌‏دارد و هر که در این ماه با خویشانش صله‏ رحم کند، خدا او را در قیامت مشمول رحمت خود قرار می‏‌دهد. احسان و اکرام به محرومین اختصاص به ایتام ندارد، بلکه همه محرومین را شامل می‌‏شود. به این حدیث توجه کنید:
امام باقر(ع) می‌‏فرماید: کسی که چهار صفت در او باشد، خداوند خانه‌‏ای در بهشت برای او بنا می‏‌کند: کسی که یتیمی را پناه دهد، به ناتوان مهربانی کند، با پدر و مادر مهربان باشد و با خدمت‌گزارش مدارا کند.[9]
امام صادق(ع) درباره امام حسن(ع) فرمود که در مدت عمر سه مرتبه یا دو مرتبه (؟)، مجموع اموالش را با خدا قسمت کرد؛ نصف آن را در بین فقرا تقسیم کرد و نصف دیگر را برای خودش نگه داشت.
مردى روبه‌‏روی امام حسن مجتبى(ع) ایستاد و گفت: اى پسر امیرمؤمنان! تو را سوگند مى‏‌دهم ـ ‏به آن كس كه نعمتى را كه دارى بى‏‌وساطت كسى و از روى اكرام، به تو داد ـ كه حق مرا از دشمنم بگیرى كه بسیار ستمگر و ظالم است؛ نه احترام پیر سال‏خورده را نگاه مى‏‌دارد و نه بر طفل خردسال رحم مى‏‌كند. امام به پشتى تكیه داده بود، پس راست نشست و فرمود: دشمن تو كیست تا دادت را از او بگیرم؟ گفت: فقر. ساعتى سر بر سینه خم كرد و چیزى نگفت، سپس سر به جانب خادمش بلند كرد و فرمود: هرچه نزد توست، بیاور. او پنج‏‌هزار درهم‏ آورد. فرمود: این‏ها را به او بده، سپس گفت: به حق این سوگندهایى كه براى من خوردى، هر وقت كه این دشمن جفاكار نزد تو آمد، باید براى رفع ظلم او نزد من بیایى.[10]
به برکت ماه رمضان، برای مسلمان فرصتی پیش می‌‏آید که باید از آن برای تقویت حیات معنوی و نشاط مادی خود استفاده کند. یکی از درس‏‌های بزرگی که در خلال دعا و روزه و تلاوت قرآن در این ماه باید آن را فرا گیریم و استفاده کنیم، این است که با چشیدن گرسنگی و تشنگی به یاد گرسنگان و محرومان و فقرا بیفتیم. در دعای روزهای ماه رمضان می‏‌گوییم: اللهم اغن کل فقیر... خدایا همه فقرا را بی‏نیاز کن. همه تشویق‏‌هایی که در ماه مبارک رمضان، چه در مورد امور مالی و چه درباره صله‏ ارحام و سفارش همسایگان و خانواده و امثال آن شده، نشانگر اهمیت این امور در ماه رمضان است تا راهی به ‏سوی همه اوقات سال باشد.

اثر تربیتی روزه

روزه نوعی تمرین تهذیب و تزکیه نفس و راهی مناسب برای تحقق تسلط انسان بر نفس خویش و مبارزه با هوس‏‌های نفسانی است. یکی از مهم‏ترین فلسفه روزه‏‌داری، انسان‏‌سازی و تربیت او در راستای هدفی است که برای آن آفریده شده است. خداوند در قرآن می‌‏فرماید: «ما جن و انس را جز برای آن‏که بندگی خداوند کنند، نیافریدیم».[11]
ماه رمضان فرصت خوبی برای خودسازی است. ما همان ماده خام هستیم که اگر روی خود کار کنیم، می‌‏توانیم آن را به شکل‏‌های برتر درآوریم و هدف حیات هم همین است. انجام عبادات چنین هنری دارد. نماز، زکات و... انسان را تربیت می‌‏کند اما او به‏ علت گرفتاری‌‏ها، امر معاش، اولاد و امثال آن به ‏طور کافی به این امر مهم نمی‌‏رسد. لذا ماه رمضان فرصت خوبی است که باید غنیمت شمرد. پس اگر نمی‌‏توانیم دائم در امر خودسازی باشیم، لا اقل این ماه را به‏‌خوبی دریابیم. زمینه در این ماه آماده است. روزه بزرگ‏ترین توفیق الهی است. شکم خالی، مبارزه‏‌ای که با هواهای نفسانی وجود دارد، ایستادگی و صبر در برابر خواسته‌‏ها بهترین وسیله برای خودسازی است.
روزه در دو بعد فردی و اجتماعی، افزون بر ثمرات جسمی، آثار و فایده‌‏های تربیتی و سازندگی بسیاری دارد. در این‏جا به برخی از آن‏ها به اجمال پرداخته می‏‌شود:
1. عامل پایداری و صبر در انسان است. صبر عبارت است از درجه‌‏ای از ایمان و داشتن نوعی توانایی فکری در اتخاذ عکس‏‌العمل مناسب در برابر سه وضعیتِ اطاعت، معصیت و مصیبت. صابر کسی است که با اعتماد به‌‏نفس و تدبیر در آن سه وضعیت، دست به واکنش می‏‌زند. امیرالمؤمنین می‌‏فرماید: صبر آن است که فرد آنچه را که پشت‏‌سرهم به او روی می‏‌آورد، تحمل کند و خشمش را بپوشاند.[12]
یکی از راه‏‌های رسیدن به این توانایی نفسانی و فضیلت انسانی روزه‏‌داری است و قرآن از روزه به صبر تعبیر کرده است:‏ «واستعینوا بالصبر و الصلاة».[13]
کار روزه این است که در روح و جان انسان حالت تحمل و استقامت به‌‏وجود می‌‏آورد و با محدودیت‏‌های موقت او را پایدار و شکیبا کرده و به او توان مبارزه با حوادث سخت در زمان‏‌های دراز می‌‏بخشد.
2. باعث آرامش است. روزه به‏‌ویژه روزه ماه مبارک رمضان از دو نظر مایه آرامش است؛ یکی از نظر صبوری که انسان صبور دارای آرامش است و دیگر این‏که با یاد و ذکر خداوند آدمی به آرامش می‏‌رسد؛ چنان‏که قرآن می‏‌فرماید: «آگاه باشید با یاد خدا قلب‌ها آرامش می‌یابند»،[14] ماه مبارک رمضان هم ماه ذکر و یاد خداست.
3. تقویت‏‌کننده اراده و روحیه انضباط است. روزه به حکومت عادت و شهوت بر انسان پایان می‏‌دهد و انسان را از آرزوهای نفسانی خلاص می‏‌کند و با برنامه‏‌های دقیقش افسار انسان را به دست خود او می‌‏دهد. خودش تصمیم می‏‌گیرد نه هوای نفسش؛ به‌علاوه انضباط بر همه برنامه‌‏هایش حاکم می‌‏گردد، طوری‏ که لحظه‌‏های زندگی در حساب قرار می‌‏گیرد؛ اگر یک ثانیه به‏‌وقت مانده باشد،‏ نمی‏‌تواند افطار کند و یک ثانیه از وقت رفته باشد، از سحری ‏خوردن محروم می‏‌شود آن‏‌روز را باید گرسنه بماند.
4. شکرگزاری و آخرت‌‏گرایی و قدرت کنترل شهوت‌‏ها و تقویت اخلاص و توانایی فکری و تواضع همه در سایه روزه در تربیت انسان مؤثر است.
5. علاوه بر امور فردی و پرورش روح در امور اجتماعی نیز او را از بسیاری از ناهنجاری‏‌ها حفظ می‌‏کند. عاطفه انسانی را شکوفا کرده، باعث ایجاد امنیت، انسجام اجتماعی و عدالت اجتماعی می‌‏شود.

خودآزمایی

1- یکی از آثار اجتماعی روزه را شرح دهید.
2- آثار و فایده‏‌های تربیتی و سازندگی روزه در دو بعد فردی و اجتماعی را بیان کنید.

پی نوشت ها

[1]. وَ قَالَ(ص): الْمَعِدَةُ بَيْتُ‏ كُلِّ دَاءٍ وَ الْحِمْيَةُ رَأْسُ كُلِّ دَوَاءٍ فَأَعْطِ نَفْسَكَ مَا عَوَّدْتَه؛ طب النبی، ص19.
[2]. أَرْوِي عَنِ الْعَالِمِ(ع) أَنَّهُ قَالَ‏: الْحِمْيَةُ رَأْسُ‏ كُلِ‏ دَوَاءٍ وَ الْمَعِدَةُ بَيْتُ الْأَدْوَاءِ وَ عَوِّدْ بَدَنَكَ مَا تَعَوَّدَ؛ الفقه المنسوب الی الامام الرضا؛ ص340.
[3]. سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ(ع) يَقُولُ: لَيْسَ مِنْ دَوَاءٍ إِلَّا وَ هُوَ يُهَيِّجُ دَاءً، وَ لَيْسَ شَيْ‏ءٌ فِي الْبَدَنِ أَنْفَعَ‏ مِنْ‏ إِمْسَاكِ‏ الْيَدِ إِلَّا عَمَّا يُحْتَاجُ إِلَيْهِ؛ بحارالانوار، ج62، ص 68، ح 18.
[4]. روزه روش نوین برای درمان بیماری‌‏ها، ص4 ـ 8.
[5]. هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ‏ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَاعَبْدِاللهِ(ع) عَنْ عِلَّةِ الصِّيَامِ فَقَالَ: إِنَّمَا فَرَضَ اللهُ الصِّيَامَ لِيَسْتَوِيَ بِهِ‏ الْغَنِيُ‏ وَ الْفَقِيرُ وَ ذَلِكَ أَنَّ الْغَنِيَّ لَمْ يَكُنْ لِيَجِدَ مَسَّ الْجُوعِ فَيَرْحَمَ الْفَقِيرَ لِأَنَّ الْغَنِيَّ كُلَّمَا أَرَادَ شَيْئاً قَدَرَ عَلَيْهِ فَأَرَادَ اللهُ تَعَالَى أَنْ يُسَوِّيَ بَيْنَ خَلْقِهِ وَ أَنْ يُذِيقَ الْغَنِيَّ مَسَّ الْجُوعِ وَ الْأَلَمِ لِيَرِقَّ عَلَى الضَّعِيفِ وَ يَرْحَمَ الْجَائِعَ؛ وسائل‏الشیعة، ج10، ص7، ح12697؛ من لایحضره الفقیه، ج2، ص3، ح1766.
[6]. فِي رِوَايَةِ الْوَصَّافِيِّ عَنْ أَبِي‌جَعْفَرٍ(ع) قَالَ: قَالَ اللهُ تَعَالَى: مَا آمَنَ بِي مَنْ أَمْسَى شَبْعَاناً وَ أَمْسَى‏ جَارُهُ‏ جَائِعاً؛ بحارالانوار، ج74، ص387، ح112.
[7]. دریای بی‌‏ساحل (دیدار با ابرار)، ص64.
[8]. تَحَنَّنُوا عَلَى أَيْتَامِ النَّاسِ يُتَحَنَّنْ عَلَى أَيْتَامِكُمْ؛ فضائل الاشهر الثلاثة، ص77، ضمن خطبه رسول اکرم، ح61.
[9]. عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِاللهِ‌بْنِ ‌سِنَانٍ عَنْ أَبِي‌حَمْزَةَ عَنْ أَبِي‌جَعْفَرٍ(ع) قَالَ: أَرْبَعٌ مَنْ كُنَّ فِيهِ بَنَى اللهُ لَهُ بَيْتاً فِي الْجَنَّةِ: مَنْ‏ آوَى‏ الْيَتِيمَ‏ وَ رَحِمَ الضَّعِيفَ وَ أَشْفَقَ عَلَى وَالِدَيْهِ وَ أَنْفَقَ عَلَيْهِمَا وَ رَفَقَ بِمَمْلُوكِهِ؛ محاسن، ج 8، ح 23.
[10]. قيل وقف رجل على الحسن‌بن‌علي(ع) فقال: يا ابن أميرالمؤمنين بالذي أنعم عليك بهذه النعمة التي ما نلتها منه‏ بشفيع‏ منك‏ إليه بل إنعاماً منه عليك إلا ما أنصفتني من خصمي فإنه غشوم ظلوم ـ لايوقر الشيخ الكبير و لايرحم الطفل الصغير و كان متكئاً فاستوى جالساً و قال له: من خصمك حتى أنتصف لك منه فقال له: الفقر فأطرق(ع) ساعة ثم رفع إلى خادمه و قال: أحضر ما عندك من موجود فأحضر خمسة آلاف درهم فقال: ادفعها إليه ثم قال له: بحق هذه الأقسام التي أقسمت بها علي متى أتاك خصمك جائراً إلا ما أتيتني منه متظلماً؛ بحارالانوار، ج77، ص 225.
[11]. «وَ ما خَلَقْتُ‏ الْجِنَ‏ وَ الانسَ الاَّ ليَعْبُدون». (ذاریات، آیه 56).
[12]. ألصّبر أن‏ يتحمّل‏ الرّجل‏ ما ينوبه و يكظم ما يغضبه؛ غررالحکم، ص102، ح 1896.
[13]. «وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ انّها لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخاشِعِين» (بقره، آیه 45).
[14]. «أَلا بِذِكْرِ اللهِ‏ تَطْمَئِنُ‏ الْقُلُوب‏» (رعد، آیه 28).

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله ابراهیم امینی