خودسازی با محاسبه‌ی اعمال | ویژگی‌های روزه‌ی مطلوب

فصل دوّم:  انسان شناسی | ۸

ویژگی‌های روزه‌ی مطلوب

این عبادت برای خودسازی جنبه‌های گوناگونی دارد. هدف این عبادت، خودسازی است. خداوند می‌فرماید:
ای مؤمنان! روزه بر شما واجب شد؛ همان‌گونه که به پیشینیان شما واجب بود. شاید که تقوا پیدا کنید.[1]
خداوند، هدف از روزه را تقوا برشمرده است؛ یعنی به وسیله‌ی روزه گرفتن بنده، باتقوا می‌شود. پس این عبادت، عبادت بزرگی است. اما روزه، جنبه‌های مختلفی دارد؛ از یک جهت، باعث می‌شود انسان تمرین بر ترک گناه کند؛ چون ماه رمضان، ماهی است که اگر انسان در آن روزه‌داری کند، برای ترک گناهان آماده می‌شود. از طرف دیگر، این عبادت سبب توجه او به خدا می‌شود؛ یعنی انسان را تکامل می‌بخشد و همین امر، وی را متوجه خدا و معنویات می‌کند.روزه در واقع، دارای دو جنبه است: جنبه‌ی تزکیه و پاک‌سازی نفس و جنبه‌ی تکامل و پرورش روح، چون صوم در لغت عرب در اصل به معنای کفِّ نفس است و کفّ نفس؛ یعنی خودداری و جلوگیری از هوای نفس.
ازاین‌رو، امام صادق(ع) می‌فرماید: «روزه، سپری است در برابر آفت‌های دنیا».[2] آفت‌های دنیا، همین اعمال زشت و آلودگی دنیاست. روزه، سبب می‌شود انسان از این آفت‌ها و اخلاق رذیله، نجات پیدا کند. روزه، حجابی است از عذاب آخرت؛ یعنی حایل است و نمی‌گذارد عذاب آخرت به انسان برسد. کسی که دچار آفات دنیا نشود، معلوم است در قیامت هم عذاب آخرت نصیبش نمی‌شود. پس وقتی خواستی روزه بگیری، سحَر نیّت کن که خدایا! من به وسیله‌ی روزه‌ای که می‌گیرم، می‌خواهم نفسم را از شهوت‌ها و تمایلات نفسانی باز دارم، اخلاق زشت را کنار بگذارم. و به طور کلی با تمایلات نفسانی مبارزه کنم. انسان باید نیّت کند که می‌خواهد تصمیم بگیرد دیگر از شیطان، متابعت نکند. به جایی که شیطان می‌خواهد او را جلب کند، نرود. انسان باید نفس خودش را در روزه‌ی ماه رمضان مانند بیماری فرض کند که میل به غذا و آب ندارد. فکر کند می‌خواهد پرهیز کند تا خوب بشود و سالم بماند. روایت می‌گوید که انسان نفس خودش را به منزله‌ی یک مریض فرض کند که میلی به غذا و آب ندارد و هر لحظه انتظار دارد شفا پیدا کند. انسان تصمیم بگیرد که اگر قبلاً حسود بوده، حسد را ترک کند؛ اگر حبّ نفس داشته، آن را رها کند؛ اگر آلودگی نفسانی دیگری داشته همه را پاک کند و نفسش را از هر غفلتی که داشته تطهیر کند. بعد می‌فرماید:
اگر تو در ماه‌های دیگر برای غیر خدا، کار می‌کردی و کارهایت با هدف الهی نبود، سعی کن در این ماه، مخلصانه و برای خدا کار کنی. هر کاری می‌کنی برای کسب رضای او باشد.[3]
امام صادق(ع) در حدیث دیگری می‌فرماید: روزه فقط به این نیست که انسان از خوردن غذا و نوشیدن آب اجتناب کند، بلکه آن روزه‌ای «جُنَّةٌ مِنَ النّار» است که روزه‌دار خودش را مهمان خدا بداند. پس روزه، فقط به خودداری از خوردن و آشامیدن نیست. لذا هر وقت خواستی روزه بگیری علاوه بر این‌که باید شکمت روزه‌دار باشد، گوشَت هم باید روزه‌دار باشد؛ یعنی صداهای حرام و غیبت‌ها را گوش نده. اگر به موسیقی لَهو و لَعِب گوش می‌دادی، در این ماه دیگر گوش نده. هم‌چنین چشمت هم باید روزه‌دار باشد. چشم روزه‌دار به حرام نگاه نمی‌کند. اگر سابقاً در خیابان به نامحرم نگاه می‌کرد، این ماه بنا را بر این بگذارد که دیگر این کار را نکند. چشمت را عادت بده تا مرتکب معصیت نشود. زبانت هم باید روزه‌دار باشد. اگر پیش‌تر غیبت می‌کردی، یا دروغ می‌گفتی، یا خُلفِ وعده می‌کردی، ماه رمضان، این کارها را نکن. در ماه رمضان بنا را بگذار بر این‌که دیگر دروغ نمی‌گویی. یک ماه رمضان بنا را بر این بگذار که دیگر غیبت نمی‌کنم، تهمت نمی‌زنم، فحش نمی‌دهم، بداخلاقی نمی‌کنم. انسان وقتی روزه می‌گیرد فقط این نباشد که غذا و آب نخورد؛ البته آن هم مرحله‌ای از روزه‌داری است، اما فقط این نیست.[4] باید تأسف خورد که بسیاری از حقایق و معارف اسلام و عبادات اسلامی ما از واقعیتِ خودش خالی شده است. عبادتی که این همه معنویت و صفا دارد و مایه‌ی قرب انسان به خدا می‌شود عملاً از سوی عده‌ای انکار می‌شود و انجام آن به راحتی ترک می‌شود.
اگر این یک عبادت است، معرّفِ آن هم خداوند و ائمه‌ی اطهار(ع) ما هستند. خودشان می‌فرمایند که وقتی روزه گرفتی همه‌ی اعضا و جوارحت روزه‌دار باشد، نه فقط شکمت؛ البته اگر فقط شکم هم باشد، روزه از نظر فقهی و شرعی از عهده‌ی فرد مکلف، ساقط می‌شود. بنابراین، امام صادق(ع) می‌فرماید: یکی از آداب روزه‌داری این است که فرد در زمان روزه‌داری، نفس خودش را مُشرِف به آخرت بداند؛ یعنی آخرت و مرگ و حساب و کتاب را نزدیک ببیند، چون این یک واقعیت است که ما نمی‌دانیم تا کِی زنده هستیم. کدام انسان اطمینان دارد که امروزش را به آخر می‌رساند؟ طبق این فرمایش امام صادق، کسی که خودش را مُشرِف به آخرت می‌داند، خود را از اخلاق زشت، رها می‌کند و گناهانش را ترک می‌کند. حضرت می‌فرماید: در حالت روزه‌داری چنین حالتی داشته باش؛ حالت خضوع در برابر خدا. حالِ تو حالِ بنده‌ای باشد که از مولای خودش می‌ترسد. حالت روزه‌دار باید این‌طور باشد. باطن خود را از حیله‌ها و مکرها پاکیزه نگه‌دار. از هر چیزی که رنگ غیر خدایی دارد دوری کن، و فقط متوجه خدا باش. در روزه‌ی ماه رمضان، فقط ولایت خدا را داشته باش و فقط دوستی او را در دل تقویت کن. از خدای قهّار بترس؛ آن طور که باید بترسی. در این ماه، قلب و دست و پا و اعضا و جوارحت را به خدا ببخش و قلب خودت را برای محبت خدا خالص گردان و آنچه خدا گفته است انجام بده.
مسئله‌ی دیگر در روایات «روزه» این است که روزه، واجب شده تا اغنیا هم طعم گرسنگی و تشنگی را بچشند و بفهمند گرسنگی و تشنگی یعنی چه و به فکر محرومان هم باشند.[5]

خودسازی با محاسبه‌ی اعمال

وَنَضَعُ المَوازِینَ القِسْطَ لِیَوْمِ القِیامَةِ فَلاتُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً وَ إِنْ کانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَیْنا بِها وَکَفی بِنا حاسِبِینَ؛[6]
ما ترازوهای عدل را در روز قیامت برپا می‌کنیم. پس به هیچ کس کمترین ستمی نمی‌شود و اگر به مقدار سنگینی یک دانه‌ی خردل [کار نیک و بدی] باشد، ما آن را حاضر می‌کنیم و کافی است که ما حساب‌کننده باشیم!.
گفته شد که خداوند متعال، مردم را خلق کرده تا در این دنیا برای عالم آخرت خود توشه‌ای تهیه کنند و به نعیم ابدی و سعادت اخروی نایل شوند و این جز در سایه‌ی عبادت پروردگار میسّر نمی‌شود.
من جنّ و انس را نیافریدم، جز برای این‌که عبادتم کنند [ و از این راه تکامل یابند و به من نزدیک شوند].[7]
انسان در این دنیا، تاجر است و سرمایه‌اش عمر او، بازار تجارتش دنیا و کارکنان او اعضا و جوارح اوست. سودش موجب رستگاری و زیانش مایه‌ی شقاوت اوست. عامل تجارت، نفس انسانی اوست و امین و ناظر آن عقل اوست. کسانی که با کسب و تجارت آشنایی دارند می‌دانند که تجّار هر سال یا هر ماه به حساب دخل و خرج و صادرات و واردات و سود و زیان خود رسیدگی می‌کنند و اگر تاجری به حساب خود نرسد و دخل و خرج خود را موازنه نکند و سود و زیان خود را مقابله نکند و محاسبه‌ی کارکنان و شرکای خود را نجوید، در اندک‌زمانی سرمایه‌اش بر باد رفته، تهی‌دست و بیچاره می‌گردد. هم‌چنین آدمی اگر به صورت مرتب به حساب اعمال و جوارح خود نپردازد و سود و زیان عمرش را محاسبه ننماید، عاقبتش به هلاکت ابدی، منجر خواهد شد. این را بدانیم که گرچه ما در دنیا به حساب خود نرسیم و مسامحه نماییم، در آخرت با دقت تمام به حسابمان رسیدگی خواهد شد و هیچ امری فراموش نمی‌شود و از قلم نخواهد افتاد. از آیات و اخبار به خوبی استفاده می‌شود که:
هر کس هم‌وزن ذرّه‌ای کار خیر انجام دهد آن را می‌بیند! و هر کس هم‌وزن ذرّه‌ای کار بد کرده آن را می‌بیند.[8]
و:
به پروردگارت سوگند، [در قیامت] از همه‌ی آن‌ها سؤال خواهیم کرد؛ از آنچه عمل می‌کردند.[9]
خداوند متعال همین طور که به تجارت دستور داده، به بندگان آدمی دستور داده که قبل از عرض اعمال و حساب قیامت به حساب خود برسد و حرکات و سکنات و اعمال خود را با میزان شرع بسنجد تا در قیامت حسابش آسان و جوابش حاضر باشد.
و هر کس باید بنگرد تا برای فردایش چه چیز از پیش فرستاده و از خدا بپرهیزید که خداوند از آنچه انجام می‌دهید آگاه است.[10]
نبیّ اکرم(ص) فرمود:
حساب خود را برسید پیش از آن‌که به حسابتان برسند و اعمال خود را بسنجید قبل از آن‌که با ترازوی عرصه‌ی محشر آن‌ها را بسنجند.[11]
هم‌چنین امام صادق(ع) فرمودند:
محاسبه‌ی نفس خود را بکنید، پیش از آن‌که از شما مطالبه‌ی حساب آن را بکنند؛ به درستی که از برای قیامت، پنجاه موقف وجود دارد که در هر موقفی، آدمی را هزار سال نگاه می‌دارند و از او حساب می‌جویند.[12]
ظاهر حدیث این است که محاسبه در دنیا از محاسبه در آخرت آسان‌تر است و نیز همان امام(ع) فرمود:
اگر در محاسبه‌ی قیامت، هیچ هولی نبود، مگر حیا و خجلتِ عرض اعمال به خداوند متعال و بر افتادن پرده از روی کار و رسوایی در حضور جمیع مخلوقات، سزاوار بود که آدمی سر کوه‌ها مقام سازد و به آبادانی‌ها نیاید و نیاشامد و نخورد و نخوابد، مگر به اندازه‌ای که او را از تلف شدن، حفظ نماید. و چنین رفتار می‌کند هر که اعتقادش کامل است و احوال قیامت را مطّلع است و هر کسی می‌بیند قیامت او برپا شده و در دل مشاهده می‌کند که در حضور مَلِک جبّار ایستاده، پس چون این‌ها را تصور نمود مشغول محاسبه‌ی نفس خود می‌شود که گویا او را به عرصات خوانده‌اند و در موقف سؤال باز داشته‌اند.[13]
امام موسی کاظم(ع) نیز فرمود:
شیعه‌ی ما نیست هر که هر روز به حساب خود نرسد، پس اگر عمل نیک از او سرزده باشد از خدا طلب زیادتی کند و اگر عمل بدی سرزده باشد توبه و استغفار نماید.[14]

خودآزمایی

1- ویژگی‌های روزه‌ی مطلوب را بیان کنید.
2- هدف عبادت روزه چیست؟

پی نوشت ها

[1]. «یا أَیُّها الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» (بقره، آیه‌ی 183).
[2]. «الصَومُ جُنَّة مِنْ آفاتِ الدُّنیا» (میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج 1، ص 565).
[3]. قال الصّادق(ع): قال النبی(ص): «الصَّوُم جُنَّةٌ مِن آفاتِ الدُّنیا، وَ حِجابٌ مِنَ عَذاب الآخِرَة، فَاِذا صمتَ فانو بصومَک کفَّ النفس عن الشهوات، و قطّع الهمّة عن خطوات الشیطان، و أنزِل نفسک منزلة المرضی لا تشتهی طعاما و لا شرابا، و توقّع فی کلّ لحظة شفاءک مرض الذنوب طهِّر باطنَک من کلّ کدرٍ و غفلةٍ و ظلمة یقعک عن معنی الإخلاص لوجه الله» (همان).
[4]. «اِذا صُمت فالیصم سمعک و بصرک و فَرْجکَ و لِسانک وَ تغض بَصرک عمّا لا یحل النّظر اِلیه و السّمع عَمّا لایحل اِستِماعه اِلَیه و اللِّسان مِنَ الکِذْب وَ الفُحْش» (مجلسی، بحارالانوار، ج93، ص295).
[5]. الإمامُ العَسکری(ع) ـ لَمّا سُئِلَ عَنْ عِلَّةِ وُجُوبِ الصَّوْمِ ـ : لِیَجِدَ الغَنِیُّ مَسَّ الجُوعِ؛ فَیَمُنَّ عَلَی الفَقِیرِ (همان، ج 96، ص 369، ح 50).
[6]. انبیاء، آیه‌ی 47.
[7]. «وَما خَلَقْتُ الجِنَّ وَالإِنْسَ إِلاّ لِیَعْبُدُونِ» (ذاریات، آیه‌ی 56).
[8]. «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیراً یَرَهُ * وَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرّاً یَرَهُ» (زلزال، آیه‌ی 7 ـ 8).
[9]. «فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ * عَمّا کانُوا یَعْمَلُونَ» (حجر، آیه‌ی 92 ـ 93).
[10]. «وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللهَ إِنَّ اللهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ» (حشر، آیه‌ی 18).
[11]. «حاسِبُوا اُنفسَکم قَبل أن تحاسَبوا، وَزِنوها قبلَ أن تُوَزنوا» (کلینی، الکافی، ج8 ، ص143).
[12]. همان.
[13]. ملا احمد نراقی، معراج السّعاده، ص399.
[14]. کلینی، الکافی، ج2، ص453.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت