در قانون اسلام مرد باید چیزی را به عنوان مهر به همسرش تقدیم کند. کلیه‌ی مخارج زن و فرزندان نیز بر عهده‌ی مرد است. از این‌رو، مرد ناگزیر است با جدّیت کار کند و کلیه‌ی هزینه‌های زندگی را فراهم سازد. اما زن به کارکردن و پرداخت هزینه زندگی ملزم نیست، حتی اگر اموالی داشت مجبور نیست آنها را صرف زندگی کند، بلکه می‌تواند برای خود ذخیره نماید و اموالی را که از طریق کسب و کار، یا مهر یا هبه، یا ارث یا هر طریق مشروع دیگری به دست آورد به خودش تعلق دارد و می‌تواند همه را ذخیره کند. بخش اوّل: حقوق و وظایف زن در اسلام | ۱۱
ارث زن در اسلام
زن و مرد از نظر اسلام، حقوق مساوی دارند، از جمله در کارکردن و کسب مال و تملک و اصل توارث مشترک‌اند و از یک‌دیگر ارث می‌برند.
قرآن می‌فرماید:
«مردان از هرچه پدر و مادر و خويشاوندان به ارث مىگذارند نصيبى دارند و زنان، از آنچه پدر و مادر و خويشاوندان به ارث مىگذارند، چه اندك باشد چه بسيار، ارث مىبرند، نصيبى معين».[1]
در این آیه، تصریح شده که زنان نیز مانند مردان ارث می‌برند و سهم معینی دارند.
آیات ارث زمانی نازل شد که زن در جهان، به ویژه در میان اعراب جاهلیت، ارزش و مقامی نداشت. زمان جاهلیت، مردان از خبر دختردار شدن شرمنده می‌شدند و چه بسا دختران بی‌گناه را زنده به گور می‌کردند.
اموال مرده فقط به پسران یا پسر ارشد می‌رسید و دختران از ارث محروم بودند. مگر این‌که پدر در وصیت خود چیزی برای دختران تعیین کرده باشد، یا برادر در اثر ترحم چیزی به خواهران خود بدهد. از همین رو، وقتی آیه‌ی ارث نازل شد و برای زنان نیز سهم ارثی تعیین کرد، بعضی مردم از تشریع چنین حکمی تعجب کردند.
امام فخر رازی در شأن نزول آیه می‌نویسد:
ابن عباس نقل می‌کند که اوس بن ثابت انصاری وفات کرد و سه دختر و یک زن به جای گذاشت. پس دو نفر از پسرعموهایش به نام‌های سویدو عرفجه که وصیّ او بودند، آمدند و همه اموال را بردند. زن اوس خدمت رسول خدا(ص) رسید و قصه را تعریف کرد و گفت: دو نفر وصیّ اوس اصلاً چیزی به من و دخترانم ندادند. رسول خدا(ص) فرمود: به خانه‌ات برگرد تا ببینیم از جانب خدا چه دستوری می‌رسد. بعد از آن، آیه‌ی فوق نازل شد، و دلالت دارد که مردان و زنان هر دو ارث می‌برند.[2]
آری، اسلام در چنین زمانی با تشریع توارث زن به وی شخصیت داد و او را در ردیف مرد محسوب داشت. ولی در تشریع‌های اسلامی سهم ارث زن، نصف مرد معین شده است.
خداوند متعال در قرآن می‌فرماید:
«خدا درباره‌ی فرزندانتان سفارش می‌کند که سهم ارث پسر به مقدار سهم دو دختر است واگر دختران بیش از دو نفر باشند، دوسوم میراث از آنان است و چنان‌چه یک دختر بود، نصف میراث را می‌برد و اگر مرده فرزند دارد، هر یک از پدر و مادر یک ششم میراث را می‌برد و اگر فرزندی نداشت و وارث او پدر و مادر بودند، مادر یک سوم دارایی را می‌برد. اما اگر برادران داشته باشد، مادر یک ششم اموال را می‌برد، پس از عمل به وصیت و ادای دین. شما نمی‌دانید که پدران و پسرانتان کدام یک برای شما سودمندتر هستند. این حکم خدا است که دانا و حکیم است».[3]
از نظر اسلام، پسر دو برابر دختر از والدین و برادر دو برابر خواهر از یک‌دیگر و شوهر دو برابر زن از یک‌دیگر ارث می‌برند، مگر در مورد پدر و مادر مرده که اگر در وقت فوت فرزندشان زنده باشند، هر یک از آنان یک ششم از مال مرده را به طور مساوی ارث می‌برند.
پرسش
در قانون ارث اشکال شده و گفته‌اند: چرا درباره‌ی زن تبعیض شده و سهم ارث او نصف سهم مرد تعیین شده است؟ آیا این ستم و تبعیض نیست؟
پاسخ
در جواب باید گفت: سهم ارث زن و مرد و تفاوت بین آنها را نباید از سایر قوانین و مقررات مربوط به آنان جدا کرد و به طور مستقل در این خصوص بحث و قضاوت نمود. درست است که اسلام در مورد ارث، بین زن و مرد تفاوت گذاشته، ولی این تفاوت از روی واقع‌نگری و مسئولیت‌های مالی است که بر عهده‌ی مرد نهاده شده است. در قانون اسلام مرد باید چیزی را به عنوان مهر به همسرش تقدیم کند. کلیه‌ی مخارج زن و فرزندان نیز بر عهده‌ی مرد است. از این‌رو، مرد ناگزیر است با جدّیت کار کند و کلیه‌ی هزینه‌های زندگی را فراهم سازد. اما زن به کارکردن و پرداخت هزینه زندگی ملزم نیست، حتی اگر اموالی داشت مجبور نیست آنها را صرف زندگی کند، بلکه می‌تواند برای خود ذخیره نماید و اموالی را که از طریق کسب و کار، یا مهر یا هبه، یا ارث یا هر طریق مشروع دیگری به دست آورد به خودش تعلق دارد و می‌تواند همه را ذخیره کند. برخلاف مرد که از نظر شرعی و قانونی ناچار است علاوه بر مهر، کلیه‌ی هزینه‌های زندگی خودش و همسرش و همه‌ی اعضای خانواده را تأمین کند.
بنابراین، زن در کلیه‌ی اموال شوهر، از جمله‌ی ارثی که نصیب او شده شریک است و به طور غیرمستقیم در اختیارش قرار می‌گیرد، در صورتی که سهم ارث زن می‌تواند دست نخورده برایش باقی بماند.
چون چنین بوده اسلام خواسته از طریق تشریع قانون ارث کمکی به مرد کرده باشد.
با توجه به این مطالب، آیا می‌توان گفت: درباره‌ی ارث زن تبعیض شده است؟
اگر با دیده‌ی انصاف بنگرید تصدیق خواهید کرد که نه تنها در مورد زن تبعیض نشده، بلکه از وی جانبداری هم شده است. در احادیث نیز بدین علت اشاره شده است؛
امام رضا(ع) فرمود:
علت این‌که ارث زن، نصف ارث مرد شده این است که زن وقتی شوهر کرد از مرد می‌گیرد، ولی مرد وظیفه دارد بدهد و به همین دلیل سهم ارث او بیشتر شده است. علت دیگر این‌که زن، عیالِ مرد و نفقه‌خوار او است. اما بر زن واجب نیست مخارج شوهر را بپردازد و در موقع نیاز، به او کمک کند. از همین رو، سهم ارث مرد بیشتر شده است. خدای متعال در این‌باره می‌فرماید:
«الرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَى النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللهُ بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ وَبِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ».[4]
هشام بن سالم نقل کرده است:
ابن ابی العوجاء به احول گفت: چرا در ارث، زنِ ضعیف یک سهم ببرد، ولی مرد ثروت‌مند دو سهم؟ هشام می‌گوید: من همین سؤال را از امام صادق(ع) کردم، در جواب فرمود: بر زن دیه‌ی عاقله، پرداخت نفقه و جهاد و مسئولیت‌های دیگر واجب نیست، اما این قبیل هزینه‌ها بر مرد واجب می‌شود. از این‌رو، در ارث، مرد دو سهم می‌برد و زن یک سهم.[5]
خودآزمایی
1- در آیه 7 سوره نساء کدام موضوع تصریح شده است؟
2- چرا درباره‌ی زن تبعیض شده و سهم ارث او نصف سهم مرد تعیین شده است؟ آیا این ستم و تبعیض نیست؟
پی نوشت ها
[1]. نساء (4) آيه 7: «لِلرِّجالِ نَصِيبٌ مِمّا تَرَكَ الوالِدانِ وَالأَقْرَبُونَ وَلِلنِّساءِ نَصِيبٌ مِمّا تَرَكَ الوالِدانِ وَالأَقْرَبُونَ مِمّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ كَثُرَ نَصِيباً مَفْرُوضاً».
[2]. تفسير كبير، ج 9، ص 194.
[3]. نساء(4) آيه 11: «يُوصِيكُمُ اللهُ فِى أَوْلادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الأُنثَيَيْنِ فَإِن كُنَّ نِساءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثا ما تَرَكَ وَ إِنْ كانَتْ واحِدَةً فَلَها النِّصْفُ وَلِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ واحِدٍ مِنْهُما السُّدُسُ مِمّا تَرَكَ إِنْ كانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَواهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ كانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِى بِها أَوْ دَيْنٍ آباؤُكُمْ وَأَبْناؤُكُمْ لا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعاً فَرِيضَةً مِنَ اللهِ إِنَّ اللهَ كانَ عَلِيماً حَكِيماً».
[4]. بحارالأنوار، ج 104، ص 326: عن الرضا(ع) قال: «علّة إعطا النساء نصف ما يُعطى الرجالَ من الميراث؛ لأنّ المرأة إذا تزوّجت أخذت و الرجل يُعطي؛ فلذلك وفّر على الرجال.
وعلّة أخرى في إعطاء الذكر مثلي ما تُعطى الأنثى في عيال الذكر إن احتاجت، و عليه أن يعولها، و عليه نفقتها، و ليس على المرأة أن تعول الرجل، و لاتؤخذ بنفقته إن احتاج فوفّر على الرجل لذلك و ذلك قول الله: «الرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَى النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللهُ بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ وَبِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ».
[5]. همان، ص 327: هشام بن سالم، قال: إنّ أبي العوجاء قال للأحول: ما بال المرأة الضعيفة لها سهم واحد و للرجل القويّ المؤسر سهمان؟
قال: فذكرت ذلك لأبي عبدالله(ع).
فقال: إنّ المرأة ليس عليها عاقلة، ولا نفقه، ولا جهاد ـ و عدّد أشياء غيرهذا ـ و هذا على الرجال؛ فلذلك جعل له سهمان و لها سهم».
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله ابراهیم امینی