ضرورت جهاد علمی

جهاد علمی |۱

مقدمه ای بر جهاد علمی

انسان موجودی مرکب از دو بُعد است:

1- بعد جسمانی و مادی 2- بعد روحانی و معنوی.

رشد و تکامل هر دوی این ابعاد در روند تکاملی دیگری تأثیرگذار است و بر همین اساس تعالیم الهی در هر دو زمینه برای رشد و تعالی بشر برنامه جامع و مفصلی را ارائه نموده که سعادت انسان در گرو اجرای صحیح این برنامه است. خداوند متعال از بی توجهی نسبت به هر یک از این ابعاد برحذر داشته و نسبت به افراط و تفریط هایی که پیوسته در طول تاریخ، دامن گیر جوامع بشری بوده، هشدار داده و در مورد آن راهنمایی نموده است. به عنوان نمونه می توان به موضوع غریزه جنسی در وجود انسان اشاره کرد. بی تردید در همه انسان هایی که از سلامت جسم و روان برخوردار هستند، غریزه جنسی وجود دارد. امّا در رابطه با نوع تعامل و برخورد با این غریزه، می توان جوامع بشری را به سه دسته تقسیم کرد: 1- تفریطی ها 2- افراطی ها 3- تعادل گرایان. به بیان دیگر گروهی نسبت به این غریزه طبیعی و خدادادی، جانب بی توجّهی و سرکوبی را اخذ کرده و عده ای دیگر بر خلاف گروه اول، توجّه بیش از اندازه و افراط گرایانه ای نسبت به آن دارند. و دسته سوم مسیر مستقیمی را میان افراط و تفریط برگزیده اند که نوعا این افراد همان طرفداران ادیان الهی هستند که سبک زندگی خود را بر مبنای آموزه های دینی و دستورات شرعی طراحی و اجرا نموده اند.
نمونه برجسته رویکرد تفریطی را می توان در برخی محافل مذهبی مسیحی دید. به گونه ای که آمیزش جنسی در بین روحانیان و مقدّسان مسیحی عملی پلید به شمار می آید. در مسیحیت، شرط وصول به مقامات روحانی و کلیسایی را، آلوده نشدن به زن در تمام مدّت عمر می دانند و پاپ از میان چنین افرادی انتخاب می گردد. در مقابل چنین رویکرد تفریطی، رویکرد افراطی گروهی از دانشمندان و فیلسوفان غربی در برخورد با غریزه جنسی است. آن ها منشأ بسیاری از بدبختی های انسان را، محدودیت ارضای غریزه جنسی و سعادت او را، ارضای هر چه بیش تر این غریزه می دانند. دیدگاه های فروید و راسل درباره غریزه جنسی، دو نمونه برجسته از رویکرد افراطی در مواجهه با این غریزه است.[1]
در بینش اسلامی، برخورد افراطی و تفریطی با واقعیت های جهان هستی، امری مردود است. از امیر مؤمنان حضرت علی علیه السلام نقل شده است:

«لَا تَرَى الْجَاهِلَ إِلَّا مُفْرِطاً أَوْ مُفَرِّطاً». جاهل را نمی بینی مگر این که یا دچار افراط و یا دچار تفریط است.[2] برخوردهای افراطی و تفریطی در رویارویی با واقعیتی به نام غریزه جنسی نیز حاکی از نشناختن غریزه جنسی است. برخلاف دو رویکرد افراط و تفریط گونه با غریزه جنسی در غرب، در فرهنگ اسلامی، رویکردی اعتدالی، همراه با پذیرش واقعیت و شناخت دقیق حقیقت غریزه جنسی دیده می شود؛ به گونه ای که هم شهوت گرایی و برخورد افراطی با غریزه جنسی و هم برخورد تفریطی یعنی عزلت گزینی، رهبانیت و عدم استفاده مطلق از لذت های جنسی مشروع، در اسلام مردود است. قرآن کریم رهبانیّت را بدعتی می داند که مورد قبول خداوند متعال نیست:

«ثُمَّ قَفَّيْنا عَلى‏ آثارِهِمْ بِرُسُلِنا وَ قَفَّيْنا بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَ آتَيْناهُ الْإِنْجِيلَ وَ جَعَلْنا فِي قُلُوبِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَ رَحْمَةً وَ رَهْبانِيَّةً ابْتَدَعُوها ما كَتَبْناها عَلَيْهِمْ إِلاَّ ابْتِغاءَ رِضْوانِ اللَّهِ فَما رَعَوْها حَقَّ رِعايَتِها...».

سپس در پى آنان رسولان ديگر خود را فرستاديم، و بعد از آنان عيسى بن مريم را مبعوث كرديم و به او انجيل عطا كرديم، و در دل كسانى كه از او پيروى كردند رأفت و رحمت قرار داديم و رهبانيّتى را كه ابداع كرده بودند، ما بر آنان مقرّر نداشته بوديم گرچه هدفشان جلب خشنودى خدا بود، ولى حقّ آن را رعايت نكردند.[3]
بزرگ ترین پرتگاهی که در راه زندگی جوانان وجود دارد و اغلب سبب سقوط آنان می شود، تند روی در اِعمال بعضی از غرایز، به ویژه غرایز جنسی است و هدف برنامه های دینی، تعدیل کردن این خواهش هاست، نه سرکوب آن ها. تعدیل غریزه جنسی نخستین و اساسی ترین پایه تربیت نسل جوان است. یکی از طبیعی ترین و اساسی ترین برنامه های دینی اسلام برای تعدیل غریزه جنسی، ازدواج و ارضای این غریزه از راه مشروع و معقول است.[4]
امّا آن چه مهم است آن است که این افراط و تفریطها سبب مفاسد جسمی و روحی فراوانی است که همواره در طول تاریخ، مایه رشد و تکثیر رذائل اخلاقی و جنایات فراوان و گوناگون بوده است. افرادی که معتقد به رهبانیت و ترک نعمت های دنیوی و سرکوب غریزه جنسی هستند، به خاطر عدم پاسخگویی صحیح به میل طبیعی خود، دچار آسیب های جسمی و روحی فراوانی می شوند که دامنه آن، چنان گسترده است که نه تنها فرد را دچار آسیب می کند، بلکه جامعه را به سمت انحطاط و سقوط می کشاند.
در تفسیر نمونه در مورد مفاسد رهبانیت آمده است: ترك ازدواج كه از اصول رهبانيت است نه فقط كمالى نمى‏ آفريند بلكه موجب پيدايش عقده‏ ها و بيماري هاى روانى مى‏ گردد. خداوند در انسان «غريزه جنسى» را براى حفظ نسل آفريده، هر چيزى كه آن را به طور مطلق نفى كند مسلّماً باطل است. در دائرة المعارف قرن بيستم مى‏ خوانيم: «بعضى از رهبان ها تا آن اندازه توجه به جنس زن را عمل شيطانى مى ‏دانستند كه حاضر نبودند حيوان ماده ‏اى را به خانه ببرند! مبادا روح شيطانى آن به روحانيت آن ها صدمه بزند!!». امّا با اين حال تاريخ فجايع زيادى را از ديرها به خاطر دارد، تا آن جا كه به گفته ويل دورانت، پاپ انيوسان سوم يكى از ديرها را به عنوان فاحشه خانه توصيف كرد! و بعضى از آنان مركزى براى اجتماع شكم پرستان و دنياطلبان و خوش گذران ها شده بود تا آن جا كه بهترين شراب ها در ديرها پيدا مى ‏شد.[5]
از سوی دیگر در مقابل این نگاه تفریطی، نگاه افراطی که رشد و تعالی انسان را در آزادی مطلق غریزه جنسی می دانست، حالی بهتر از گروه اول نداشت. این رویکرد سال هاست که در دنیای غرب و بسیاری از نقاط دیگر دنیا حاکم است و زیان ها و فجایع به جای مانده از آن، برای هر صاحب خردی آشکار است.
بنا بر این همان طور که ملاحظه می شود، بُعد مادی و معنوی انسان هر دو با هم در تعامل اند و رشد و کمال و یا ضعف و نقصان یکی بر دیگری تأثیرگذار است. روشن است که جز خداوند تبارک و تعالی که خالق موجودات است و عالِم به شرائط، نیازها، اوصاف و نقاط ضعف و قوّت ایشان می باشد، هیچ کس نمی تواند به درستی برای انسان برنامه ای در جهت سعادت و کمال او تنظیم نماید تا در عین برآوردن کامل و صحیح نیازهای او، مانع از فساد و تباهیش شده و موجب شکوفا شدن استعدادها و در نتیجه کمال او گردد. بر همین اساس کسانی که با سرکشی از فرمان خداوند و مخالفت با برنامه جامع و دقیق دین، خود برای تنظیم و ارائه برنامه و سبک زندگیِ انسان اقدام نموده و یا راهکار داده اند، خود و دیگران را دچار نابسامانی ها و ناهنجاری های بزرگی نموده اند که سال هاست بشر در آتش تبعات شوم آن گرفتار است و رنج می برد.
در چنین شرایطی است که دین مبین اسلام مقوله ضروری و واجبی را که امروزه از آن تحت عنوان «جهاد علمی» یاد می شود، در دو زمینه معنوی و دنیوی، به عنوان تکلیفی عقلی و شرعی بر عهده کسانی که در این عرصه توانایی دارند گذارده است. خداوند متعال کسب دانش را برای دست یابی بشر به کمال و سعادت بر هر مسلمانی فرض و لازم می داند، به طوری که رسول خدا صلی الله علیه و آله در این رابطه فرموده اند:

«طَلَبُ‏ الْعِلْمِ‏ فَرِيضَةٌ عَلَى‏ كُلِ‏ مُسْلِمٍ أَلَا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ بُغَاةَ الْعِلْمِ».

طلب علم بر هر مسلمانی واجب است، آگاه باشید که همانا خداوند جویندگان علم را دوست می دارد.‏[6] حال آموختن آن چه برای سعادت بشر لازم است یا به طور مستقیم واجب است مثل آموزه های دینی در قالب اعتقادات، احکام و اخلاق؛ و یا از باب مقدمه و بسترهای کمال بشری واجب می شود، مثل امور مادی و دنیوی که بشر برای زندگانی و تأمین نیازمندی های خود به آن ها محتاج است. از آن جایی که دامنه معلومات دینی و دنیوی حتّی در زمینه ضروریات زندگی بشر، بسیار گسترده است، لذا فراگیری همه آن ها و به کار بستنشان برای همه مردم مقدور نیست، بر همین اساس همیشه باید عده ای از مردم در رشته های مربوطه، به کسب دانش بپردازند تا جامعه مسلمین دچار نقص و نیاز و در نتیجه مشکلات عدیده نشده و از حرکت در مسیر کمال باز نماند.
لذا فقها و مراجع تقلید بر اساس مبانی دینی، یادگیری همه رشته های علمی که جامعه مسلمین به آن ها محتاج است را از باب واجب کفایی لازم شمرده و در صورت تخلف از این تکلیف شرعی، همه را گناهکار و مستحق عقاب الهی می دانند. قرآن کریم حتّی در شرایط جنگ با دشمنان خدا، حضور عده ای برای تحصیل دانش دین را لازم شمرده و جهاد نظامی را از عهده ایشان بر می دارد تا با کسب دانش و در اختیار مؤمنین قرار دادن آن، نظام جامعه اسلامی و مبانی معرفتی ایشان تقویت شده و قدرتمند تر از گذشته به راه خود ادامه دهد. اساسا اگر مسلمین در عرصه جهاد علمی دچار مشکل و نقصان باشند، در زمینه جهاد نظامی نیز با نقاط ضعف و معضلات عدیده ای دست و پنجه نرم خواهند کرد. بنا بر این در هر شرایطی جهاد علمی جزء اولویت های جهان اسلام است. خداوند متعال در این رابطه مؤمنین را تا قیامت مورد خطاب قرار داده و می فرماید:

«وَ ما كانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ».

سزاوار نيست كه همه اهل ايمان براى جهاد سفر كنند. چرا از هر گروهى از آنان، طايفه ‏اى كوچ نمى ‏كنند تا در دين آموزش ببينند و در مراجعت مردم خود را بيم دهند شايد آن ها بترسند.[7]
ادامه این بحث را در نوشتار بعد دنبال خواهیم کرد، ان شاء الله.

خودآزمایی

1- توضیح دهید چرا توجه به هر دو بُعد وجودی انسان ضروری است؟
2- چرا و چگونه دین اسلام، جهاد علمی در زمینه دینی و دنیوی را بر مسلمین لازم می داند؟

پی نوشت ها

[1] تاثیر پوشش اسلامی در مهار غریزه جنسی (مهدی زاده، حسین) ص 13. (با تلخیص)
[2] نهج البلاغة (للصبحي صالح) ص 479 [حکمت 70].
[3] سوره حدید/ آیه 27 (ترجمه مکارم).
[4] تاثیر پوشش اسلامی در مهار غریزه جنسی (مهدی زاده، حسین) ص 13 و 14. (با تصرف و تلخیص)
[5] تفسير نمونه ج ‏23 ص 389 و 390. (با تصرف و تلخیص)
[6] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏1 ص 30.
[7] سوره توبه/ آیه 122 (ترجمه ارفع).

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت