وجود غرائز در انسان براي ادامه زندگي او لازم است. اما آن هنگام كه طوفان غرائز و كشاكش هاي نفساني بر هستي ما چيره شود، جانمان راه رستگاري و افق هاي روشن و دل انگيز عروج و اعتلاي انساني را نمي بيند، روزه هاي مستحبي و واجب آرامشي براي ما فراهم مي آورد تا لختي تأمل كنيم؛ چرا كه فطرتِ كمال خواهِ انساني مي خواهد هر از چند گاهي با خودداري از برخي كارهاي روزمره، اراده خويش را تقويت كند و تعبد و بندگي را به مقامي بالاتر برساند. روزه داري پاسخي به صداي فطرت است. در نوشتار قبل در باره نقش دوست ناباب در گرایش افراد به انحرافات جنسی از جمله خود ارضایی سخن گفتیم. اینک به ادامه بحث راه های پیشگیری و درمان خود ارضایی می پردازیم.
روزه گرفتن
يكى از شيوه هاى درمان خودارضايى تغيير جهت دادن انرژى روانى و جسمانى فرد و تخفيف اين انرژى است. در اين شيوه، يكى از مهم ترين و مؤثرترين راهكارها «روزه دارى» است كه اين روش و راهكار موجب تخفيف انرژى روانى و جنسى انسان مى گردد و در مصونیت از انحراف جنسى و به خصوص خودارضايى کمک شایانی می نماید. آن چه مسلّم است يكى از علل عمده خودارضايى، انرژى فراوان در افراد بالاخص نوجوانان است لذا بايد اين انرژى تا حد ممکن توسط برخی راه کارها، خفیف شده و تحت کنترل قرار گیرد. روزه دارى نقش قابل توجهى در اين امر دارد؛ زيرا روزه علاوه بر اين كه نيروى روانى و انرژى جنسى را به طرف معنويت و ارزش هاى والا جهت مى دهد، همچنين موجب مى شود تا انرژى ذخيره شده در بدن و انرژى حاصل از مواد غذايى در بدن، كاهش يابد و اين كار به نوبه خود، در كاهش ميل جنسى مؤثر است.
آن گاه كه انسان از نظر جسمى پرتوان شود و از نظر تغذيه به اندازه كافى و يا بيشتر اشباع گردد، مواد زيادى براى سوخت و ساز بدن توليد مى شود و قسمتى از اين مواد و انرژى هم صرف غريزه جنسى مى شود. تراكم مواد غذايى در بدن، زمينه تشديد ميل جنسى را در انسان فراهم مى كند و روزه مى تواند نقش زيادى در كاهش انرژى و نيروى جنسى در بدن ايفا كند و فرد را از خودارضايى باز دارد. البته ناگفته نماند که این نسخه قابل تجویز برای همه نیست، چراکه شرایط جسمی و روحی افراد باید در این رابطه لحاظ شود؛ به عنوان مثال برخی افراد بنا به دلایل مختلف همچون بیماری، توان روزه گرفتن را ندارند، بنا بر این نمی توانند از این راهکار برای کنترل میل جنسی و پیشرفت معنویت خود استفاده کنند و باید به فکر راهکار دیگری باشند.
در رابطه با نقش روزه در كم كردن فشار شهوت، به خصوص شهوت جنسى، روايات متعددى از ائمّه اطهار عليهم السلام وارد شده است. پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله روزى خطاب به جوانان فرمودند:
«يَا مَعْشَرَ الشَّبَابِ مَنِ اسْتَطَاعَ مِنْكُمُ الْبَاهَ فَلْيَتَزَوَّجْ وَ مَنْ لَمْ يَسْتَطِعْهَا فَلْيُدْمِنِ الصَّوْمَ فَإِنَّهُ لَهُ وِجَاءٌ»
اى جوانان! هر یک از شما که امکان ازدواج دارد، ازدواج کند، و اگر توانايى ازدواج و شرايط آن را نداريد، لازم است روزه بگيريد؛ زيرا روزه توان جنسى را تعديل مى كند.[1] از اين روايت استفاده مى شود كه در صورت امكان، بايد غريزه جنسى را مانند ساير غرايز، از راه حلال و شرعى ارضا نمود و در صورتى كه چنين امكانى نباشد بايد به وسيله روزه و كارهاى ديگر به تعديل و كنترل آن پرداخت و براى نوجوانى كه زمينه ارضا وجود ندارد، بايد به وسيله روزه بر شهوات خود غلبه كند تا در دام انحراف خودارضايى نيفتد.[2]
وجود غرائز در انسان براي ادامه زندگي او لازم است. اما آن هنگام كه طوفان غرائز و كشاكش هاي نفساني بر هستي ما چيره شود، جانمان راه رستگاري و افق هاي روشن و دل انگيز عروج و اعتلاي انساني را نمي بيند، روزه هاي مستحبي و واجب آرامشي براي ما فراهم مي آورد تا لختي تأمل كنيم؛ چرا كه فطرتِ كمال خواهِ انساني مي خواهد هر از چند گاهي با خودداري از برخي كارهاي روزمره، اراده خويش را تقويت كند و تعبد و بندگي را به مقامي بالاتر برساند. روزه داري پاسخي به صداي فطرت است. ورزش روح و كوه پيمايي جان است.
كوتاه سخن آن كه فوائد معنوي روزه عبارتند از: اطاعت پروردگار؛ مبارزه با نفس و كنترل هواهاي نفساني؛ تمرين عملي؛ نورانيت روح و روان؛ تقويت اراده؛ تقرب به پروردگار متعال.
بنا بر این روزه علاوه بر افزايش قدرت اراده و كاهش قواي جنسي كه نتيجه تحليل نيروهاي جسمي انسان است، خواص معنوي بسياري دارد كه انسان را از آلودگي هاي شهوات و ماديات دور مي كند و زمينه ساز تقرب به خداوند مي گردد. نكته اي كه نبايد از آن غفلت كنيم همين جا است؛ علت اصلي سفارش به روزه و روزه داري جنبه هاي معنوي آن و برخورداري از آثار فراوان آن است؛ چرا كه روزه داري خودداري و كشيك نفس است. روزه يعني تمرين پرهيزگاري و مشق پروا پيشگي. روزه به ما ياد مي دهد كه اميال و تمنيات و هوا و هوس خويش را يله و رها نگذاريم، گرايش هاي خود را كنترل كنيم، بر نفس اماره و خواهش هاي بی انتهایش لگام بزنيم. روزه تمرين مي دهد كه دست نگهدار! در طول روز مقرراتي را رعايت كن، شنا كردن بر خلاف جريان آب را ياد بگير، تا اراده ات آن گونه شود كه در مقابل انواع گناهان با رنگ ها و قيافه هاي مختلف مردانه بايستي و سينه تقوا سپر كني.[3]
بر همین اساس قرآن کریم سفارش نموده که در سختی ها دست به دامان روزه و نماز شویم. در سوره بقره می فرماید:
«وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَكَبِيرَةٌ إِلاَّ عَلَى الْخاشِعِينَ». از صبر و نماز يارى جوييد (و با استقامت و مهار هوس هاى درونى و توجه به پروردگار، نيرو بگيريد) و اين كار، جز براى خاشعان، گران است.[4] و یا در آیه 153 همین سوره فرموده است:
«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ». اى افرادى كه ايمان آورده ايد! از صبر (و استقامت) و نماز، كمك بگيريد! (زيرا) خداوند با صابران است.[5] در روایات اهل بیت علیهم السلام، صبر در این آیات به روزه تعبیر شده است. از امام صادق علیه السلام روایت است که:
«وَ قَالَ ع فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ قَالَ يَعْنِي بِالصَّبْرِ الصَّوْمَ. وَ قَالَ ع إِذَا نَزَلَتْ بِالرَّجُلِ النَّازِلَةُ أَوِ الشِّدَّةُ فَلْيَصُمْ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ- وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ».
امام علیه السلام در باره کلام خداوند عز و جل [و از صبر و نماز کمک بگیرید] فرمودند: مراد از صبر روزه است. و فرمودند: هرگاه به انسان مصیبت شدید یا سختی نازل شد، پس روزه بگیرد زیرا خداوند عز و جل می فرماید: [و از صبر و نماز کمک بگیرید].[6]
براى پيشرفت و پيروزى بر مشكلات دو ركن اساسى لازم است، يكى پايگاه نيرومند درونى و ديگر تكيه گاه محكم برونى، در آيات فوق به اين دو ركن اساسى با تعبير «صبر» و «صلوة» اشاره شده است. صبر آن حالت استقامت و شكيبايى و ايستادگى در جبهه مشكلات است، و نماز پيوندى است با خدا و وسيله ارتباطى است با اين تكيه گاه محكم. گر چه كلمه «صبر» در روايات فراوانى به روزه تفسير شده است، ولى مسلما منحصر به روزه نيست، بلكه ذكر روزه به عنوان يك مصداق بارز و روشن آن است، زيرا انسان در پرتو اين عبادت بزرگ اراده اى نيرومند و ايمانى استوار پيدا مى كند و حاكميت عقلش بر هوس هايش مسلّم مى گردد. مفسران بزرگ در تفسير اين آيه نقل كرده اند كه رسول گرامى اسلام هر گاه با مشكلى روبرو مى شد كه او را ناراحت مى كرد از نماز و روزه مدد مى گرفت.[7]
مرحوم علامه طباطبائی در تفسیر این آیه می نویسد:
(و استعينوا بالصبر و الصلاة) كلمه استعانت به معناى طلب كمك است، و اين در وقتى صورت مى گيرد كه نيروى انسان به تنهايى نمى تواند مهم و يا حادثه اى را كه پيش آمده بر وفق مصلحت خود بر طرف سازد، و اين كه فرموده: از صبر و نماز براى مهمات و حوادث خود كمك بگيريد، براى اينست كه در حقيقت ياورى به جز خداى سبحان نيست، در مهمات ياور انسان مقاومت و خويشتن دارى آدمى است، به اين كه استقامت به خرج داده، ارتباط خود را با خدا وصل نموده، از صميم دل متوجه او شود، و به سوى او روى آورد، و اين همان صبر و نماز است، و اين دو بهترين وسيله براى پيروزى است، چون صبر هر بلا و يا حادثه عظيمى را كوچك و ناچيز مى كند، و نماز كه اقبال به خدا، و التجاء به او است، روح ايمان را زنده مى سازد، و به آدمى مى فهماند: كه به جايى تكيه دارد كه انهدام پذير نيست، و به سببى دست زده كه پاره شدنى نيست.[8]
نکته مهم
لازم به ذکر است که نمي توان ادعا كرد كه هر كس روزه بگيرد از گناهان جنسي در امان خواهد بود؛ چراكه اولاً روزه به تنهايي پاسخ گوی میل جنسی انسان نيست. چنان چه تا کنون گفته شد، راهکارهای متعدد و ضروری برای عدم ابتلا به ناهنجاری های جنسی و از جمله خودارضایی وجود دارد که تنها رو آوردن به برخی و بی توجهی نسبت به موارد دیگر آن، نمی تواند کارگشا باشد، مثلا روزه گرفتن به تنهایی برای کسی که در محیط های آلوده رفت و آمد دارد و با افراد لاابالی که غرق در گناهان جنسی هستند معاشرت می کند؛ همچنین چشم و گوش خود را کنترل ننموده و از نگاه به هر صحنه ای ابایی ندارد، تأثیری نداشته و برای او مصونیت از گناه نمی آورد. همچنین باید متذکر شد که روزه تنها امساک از خوردن و نوشیدن نیست، بلکه حقیقت روزه، امساک تمامی اعضا و جوارح انسان از محرمات الهی است، لذا روزه داری با ارتکاب معصیت تعارض داشته و اثرات نورانی این عمل را خنثی می سازد.
و ثانياً اين راهكاري نيست كه در مدت طولانی بتواند پاسخ گوی نیاز طبیعی انسان باشد. همان طور که پیش از این نیز بارها اشاره شد، راهکار اصلی در کنترل میل جنسی، ارضای این میل از راه صحیح آن یعنی ازدواج است. بنا بر این نباید انتظار داشت که با وجود فراهم بودن شرایط ازدواج، با بسنده کردن به روزه داری و ترک ازدواج، از گناه در امان بود.
خودآزمایی
1- با بیان یک آیه و یک روایت، در باره نقش روزه در پرهیز از گناهان جنسی توضیح دهید؟
2- آیا روزه به تنهایی مصونیت از گناه می آورد؟ چرا؟
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت-مسلم زکی زاده
پی نوشت ها
[1] بحار الأنوار (ط - بيروت) ج 100 ص 220.
[2] برگرفته از مقاله: مهم ترين آسيب جنسى دوران نوجوانى و راه كارهاى پيش گيرى و درمان (پناهی، على احمد).
[3] برگرفته از: سایت اندیشه قم (مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات، حوزه علمیه قم)، پرسش/ تربيت و مشاوره/ جوان و نوجوان/ کنترل شهوت/ پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ براي كنترل شهوت فرموده ... .
[4] سوره بقره/ آیه 45 (ترجمه مکارم).
[5] همان/ آیه 153.
[6] من لا يحضره الفقيه ج 2 ص 76.
[7] تفسير نمونه ج 1 ص 218.
[8] ترجمه الميزان ج 1 ص 228.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
حجت‌الاسلام مسلم زکی‌زاده