اثر صله رحم بر دفع بلا و خوش‌خلقی

دفع بلا، عافیت در تمامی امور، خوش خُلقی

در نوشتار قبل در باره سه اثر از آثار دنیوی صله رحم یعنی پاکیزگی اعمال، محبوبیت و حمایت خویشان سخن گفتیم و اینک به بررسی آثار دیگری از صله رحم خواهیم پرداخت.

دفع بلا

یکی از آثار دنیوی صله رحم دفع بلا است. بعضی از کارها در دنیا باعث دفع بلاها می شود. از باب نمونه می توان به صدقه و یا دعا اشاره کرد، چنان چه در روایات اهل بیت علیهم السلام مطالب فراوانی در این باره داریم. از امام باقر علیه السلام روایت است که فرمودند:

«إِنَّ الصَّدَقَةَ لَتَدْفَعُ سَبْعِينَ بَلِيَّةً مِنْ بَلَايَا الدُّنْيَا مَعَ مِيتَةِ السَّوْءِ ...». همانا صدقه هفتاد بلا از بلاهای دنیا را به همراه مرگ بد، دفع می کند.[1] همچنین مولا علی علیه السلام در مورد دعا می فرمایند:

«الدُّعَاءُ يَرُدُّ الْقَضَاءَ الْمُبْرَمَ‏ فَاتَّخِذُوهُ عُدَّةً». دعا کردن قضای حتمی الهی را برمی گرداند پس آن را به عنوان ذخیره (دنیا و آخرت خود) بگیرید.[2] در مورد صله رحم نیز در روایات اسلامی، اهل بیت علیهم السلام از آن به عنوان عامل دفع بلا یاد کرده اند. امام باقر علیه السلام در این باره می فرمایند:

«صِلَةُ الْأَرْحَامِ ... تَدْفَعُ‏ الْبَلْوَى». صله ارحام بلاها را دفع می کند.‏[3]
خداوند متعال دنیا را طوری آفریده تا با انواع و اقسام بلاها مقرون و محفوف باشد، چراکه دنیا محل آزمایش و ابتلاء است و بلاها ابزار این آزمایش ها هستند. امیر المؤمنین علیه السلام در باره دنیا فرموده اند:

«دَارٌ بِالْبَلَاءِ مَحْفُوفَةٌ». (دنیا) خانه ای است که با بلا پیچیده شده است.[4] قرآن کریم بارها از آزمایش مؤمنین در دنیا سخن گفته و آن را سنّت پروردگار متعال دانسته که شامل اقوام پیشین نیز بوده است:

«أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ * وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ لَيَعْلَمَنَّ الْكاذِبِينَ».

آيا مردم گمان كردند همين كه بگويند: «ايمان آورديم»، به حال خود رها مى ‏شوند و آزمايش نخواهند شد؟! * ما كسانى را كه پيش از آنان بودند آزموديم (و اين ها را نيز امتحان مى ‏كنيم) بايد علم خدا درباره كسانى كه راست مى ‏گويند و كسانى كه دروغ مى ‏گويند تحقق يابد.[5] گاهی نیز برخی از بلاها نتیجه و مکافات اعمال بدی است که فرد را در دنیا نیز گرفتار می سازد. قرآن کریم می فرماید:

«وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ». هر مصيبتى به شما رسد به خاطر اعمالى است كه انجام داده ‏ايد، و بسيارى را نيز عفو مى ‏كند.[6] اصطلاحاً به این گونه بلاها، بلاهای خودساخته نیز می گویند.
طبق روایات برخی کارها مثل صله رحم، در دنیا بعضی از این بلاها را دفع می کند. بلایی که مصداق آزمایش الهی است هیچ گاه به طور مطلق حذف نمی شود، چراکه خداوند ما را به دنیا آورده تا مبتلا شویم و بدین وسیله استعدادهای ما آشکار شده و در بوته حرارت ابتلائات الهی، رشد کنیم و خالص شویم. اما بلاهایی که بر اثر رفتارهای نادرست ما به وجود می آیند، این امکان وجود دارد که با اصلاح رفتار و یا انجام کار درست دیگری، دفع شوند. چنان چه قاطع رحم به واسطه این کار نادرست، ممکن است مشمول بلاهایی همچون کوتاهی عمر و مرگ زودرس شود، ولی با اصلاح این کار و صله رحم، بر عمرش افزوده شده و مرگ او به تأخیر می افتد. و یا مثلا بد مردن که خود نوعی از بلا محسوب می شود و یکی از عوامل تحقق آن قطع رحم است، با صله رحم برطرف می گردد.
بنا بر این خداوند متعال راه هایی را نیز قرار داده که به واسطه انجام آن ها برخی از بلاها دفع شده و انسان از زحمت و گرفتاری آن بلا نجات پیدا می کند. صله رحم نیز یکی از این امور محسوب می شود.

عافیت در تمامی امور

یکی از ثمرات و آثار دنیوی صله رحم که در واقع علاوه بر اثر دنیوی، اثر معنوی و اخروی هم محسوب می شود، عافیت در تمامی امور است. امام صادق علیه السلام در روایتی نسبت به صله ارحام سفارش کرده و در بیان آثار آن می فرمایند:

«تَبَارُّوا وَ تَوَاصَلُوا فَيُنْسِئُ اللَّهُ فِي آجَالِكُمْ وَ يَزِيدُ فِي أَمْوَالِكُمْ وَ تُعْطَوْنَ‏ الْعَافِيَةَ فِي‏ جَمِيعِ‏ أُمُورِكُمْ».

به یکدیگر نیکی کنید و به هم بپیوندید که در این صورت خداوند در اجل هایتان تأخیر انداخته و اموالتان را زیاد می کند و در تمام امورتان به شما عافیت داده می شود.‏[7] عافیت در لغت به معنای صحت و سلامت است. در واقع کسی که مقیّد به صله ارحام می شود، در زمینه های مختلف از نعمت صحت و سلامت برخوردار است. بسیاری از کارهای او روی روال و بر مدار درستی پیش می رود و بر همین اساس انسان موفقی خواهد بود. «عافیت در تمامی امور» بحث بسیار مهم و قابل اعتنایی است که جای بررسی های فراوان دارد. این عافیت می تواند معلول دو عامل اساسی باشد: یکی توفیقات الهی که در گرو اطاعت از فرمان خدا حاصل می شود، چنان چه پیوسته پروردگار متعال بندگان مطیع خویش را مورد عنایت ویژه خود قرار داده و اعمال و امور ایشان را به سمت رشد و تعالی هدایت می کند. دوّم ثمرات پُربرکتی که از صله ارحام ناشی می شود، می تواند عامل این عافیت در تمامی امور انسان باشد.
در توضیح عامل دوّم برخی چنین گفته اند: در تبيين اين اثر بايد گفت احساس وابستگى و تعلق خاطر عميق به ديگران خصوصا هنگامى كه از خاستگاه‏ هاى اصيلى همچون خويشاوندى انبعاث يابد و با تلقّى عبادى بودن، آن همه وظايف و مسئوليت‏ هاى مربوط، از ضمانت اجراى موكّدى برخوردار شود، ثمرات متنوعى را عايد خواهد ساخت. انتشار روابط متقابل عاطفى ميان خويشان، ايجاد زمينه مناسب جهت انجام وظايف و تعهدات مشترك، تثبيت و تقويت پيوندهاى اجتماعى، ايجاد وجدان جمعى و شكوفايى تمايلات ديگرگرايانه، ايجاد فضاى مناسب جهت ابراز همكارى و هميارى مسالمت ‏آميز، امكان بهره‏ گيرى بهينه از سرمايه ‏هاى مشترك اجتماعى، ايجاد فضايى آكنده از تعهّدمندى و مسئوليت‏ جويى، شكل‏ گيرى زمينه ‏هاى مناسب جهت پرورش و شكوفايى استعدادها و سرمايه‏ هاى بالقوه انسانى و در پرتو آن، حصول تكامل فردى و اجتماعى، تحقق جامعه ‏اى مطبوع و مناسب بر پايه عدالت و احترام متقابل و حذف هرگونه روابط سلطه‏ جويانه و مهار عوامل موجد اصطكاك و نيز از ميان بردن آفات و آسيب ‏هاى اجتماعى در پرتو وحدت هدف و تشريك مساعى همگان و ... از جمله ثمرات ارزشمند صله ارحام است که زمینه ساز عافیت و سلامت امور مختلف جامعه می گردد.
بدون شك، هرچند داشتن چنين جامعه ‏اى در عمل با مشكلات متعددى‏ مواجه است، اما در مقام نظر، همواره جزو آرزوهاى ديرين بشرى بوده و پيامبران الهى نيز هريك به سهم خود در جهت تحقق اين رؤياى مقدس و ايجاد مدينه فاضله انسانى، ايفاى رسالت كرده‏ اند. چنين جامعه ‏اى با توجه به وفور زمينه‏ هاى مناسب جهت پرورش و تربيت نفوس انسانى و ايجاد بسترهاى لازم جهت مشاركت سالم اجتماعى، نقش بسيار مهم و بى ‏بديلى را در تحقق سعادت دنيا و آخرت انسان‏ها ايفا مى ‏كند.[8]

خوش خُلقی

یکی دیگر از آثار مهم دنیوی صله رحم، خوش اخلاقی است. امام صادق علیه السلام در روایتی می فرمایند:

«صِلَةُ الْأَرْحَامِ‏ تُحَسِّنُ‏ الْخُلُقَ». صله رحم خُلق انسان را نیکو می گرداند.‏[9]
حسن خلق به معنى خاص، آن است كه انسان با گشاده رويى و چهره شاد و زبان نرم و ملايم با مردم روبرو شود، و در هر جا و با هر كس با خوش ‏روئى برخورد كند، لب‏ هايى پر از تبسّم، و كلماتى پر از محبت و لطف داشته باشد. اين يكى از فضايل اخلاقى است كه در روابط اجتماعى فوق ‏العاده مؤثر است. به عكس، كَج خلقى و ترش روئى و سخنان خشن و خشك و فاقد لطف و محبت، از رذايل اخلاقى كه ريشه‏ هايى در درون جان انسان دارد و باعث نفرت عموم و پراكندگى از دور انسان و گسستن پيوندهاى اجتماعى خواهد شد. در آيات قرآن و روايات اسلامى و سيره پيشوايان، مطالب فراوانى در زمينه آن فضيلت و اين رذيلت ديده مى ‏شود كه حاكى از اهمّيت فوق العاده آن در سرنوشت فرد و جامعه است. قسمت مهمى از موفقيت پيامبر صلى الله عليه و آله در پيش برد اهداف خود، و همچنين ساير معصومين عليهم السلام و بزرگان علما و پيشوايان، مرهون همين فضيلت بوده است و يكى از عوامل مهم شكست بسيارى از رهبران و مديران جامعه فاقد بودن اين فضيلت است. تاريخ انبياء و اولياء و معصومين عليهم السلام و به طور كلّى تاريخ رهبران جهان پر است از شواهد زنده اين موضوع.[10]
در مورد این که چگونه صله رحم باعث خوش خلقی انسان می شود، نظراتی مطرح شده است، از جمله علامه مجلسی در این باره می نویسد: « "تحسن الخلق" فإن بصلة الرحم تصير حسن المعاشرة ملكة، فيسري إلى الأجانب أيضا». این که صله رحم باعث خوش خُلقی می شود از آن جهت است که به واسطه صله رحم، معاشرت نیکو (که در ارتباط مداوم با بستگان صورت می گیرد)، تبدیل به ملکه (ویژگی راسخ در نفس) می شود و از بستگان و خویشان به غیر ایشان نیز سرایت پیدا می کند.[11] در واقع صله رحم تمرینی است برای خوش اخلاقی و حُسن معاشرت افراد. این گونه برخورد کردن (با نیکویی و خوش اخلاقی) با فامیل و نزدیکان، به خاطر وجود رابطه نَسَبی و خونی، اقتضای طبیعت انسان است، بنا بر این حُسن معاشرت و خوش اخلاقی در ارتباط با خویشان، بسیار راحت تر و بیشتر اتفاق می افتد و اگر فردی نسبت به صله رحم کوتاهی نکند، به مرور زمان این خوش خُلقی او تبدیل به صفتی دائمی و ملکه ای راسخ در نفس او می شود به طوری که در ارتباط با غیر فامیل نیز، به همان گونه به نیکویی و خوش اخلاقی معاشرت خواهد کرد.
در تایید این کلام، برخی از اندیشمندان اسلامی نیز چنین می گویند: بدیهی است صله رحم مهم ترین رویکرد عملی در تحقق حُسن خلق به شمار می رود؛ زيرا فضائل اخلاقى مانند نيروهاى جسمانى از طريق تمرين تقويت مى شود همان گونه كه ورزش كاران پس از مدتى تمرين، داراى اندامى نيرومند و زيبا و كارآمد مى شوند، ورزش هاى اخلاقى نيز روح انسان را قوى و زيبا و كارآمد مى كند، که صله رحم مصداق بارز تقویت ارتباطات انسانی و حصول حُسن خلق محسوب می شود. با این تفاسیر صله رحم به عنوان مهم ترین مولفه ترویج حُسن خلق در خانواده و جامعه، باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.[12]
ادامه این بحث را در نوشتار بعد دنبال خواهیم کرد، ان شاء الله.

خودآزمایی

1- دو مورد از آثار دنیوی صله رحم را نام برید؟
2- چگونه صله رحم باعث خوش اخلاقی می شود؟

پی نوشت ها

[1] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏4 ص 6.
[2] الخصال ج ‏2 ص 620.
[3] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏2 ص 150.
[4] نهج البلاغة خطبه 226.
[5] سوره عنکبوت/ آیه 2 و 3 (ترجمه مکارم).
[6] سوره شوری/ آیه 30 (ترجمه مکارم).
[7] بحار الأنوار (ط - بيروت) ج ‏71 ص 277.
[8] تحليلى اجتماعى از صله رحم (شرف الدین، حسین) ص 273 و 274. (با دخل و تصرف)
[9] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏2 ص 151.
[10] اخلاق در قرآن (مکارم شیرازی) ج ‏3 ص 135.
[11] مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول ج ‏8 ص 366.
[12] برگرفته از: پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی، بازشناسی آثار اخلاقی «صله رحم» از منظر معظم له.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
حجت‌الاسلام مسلم زکی‌زاده