کد مطلب: ۶۳۹۹
تعداد بازدید: ۲۲۷
تاریخ انتشار : ۰۱ خرداد ۱۴۰۲ - ۱۶:۴۶
اسلام و تعلیم و تربیت | ۳۴
وقتى‌ بزرگ‏تر شد و قدرت حركت پيدا كرد با حرص به اين طرف و آن طرف مى‌‏رود و ميل دارد دست به هر چيزى‌ بزند و همه را به هم بريزد، در اين عمل كنجكاوى‌ و شناخت بيش‏تر اشيا مى‌‏باشد، در اين مورد هم در صورت امكان بايد به او آزادى‌ داد تا تجربه كند و بر معلومات خود بيفزايد و عقل و هوش خود را پرورش داده و تكميل نمايد. البته اشياى‌ خطرناك و شكستنى‌‏هاى‌ ارزشمند را بايد از دسترس او خارج ساخت.

ترس


ترس يكى‌ از عواطف ناخوشايندى‌ است كه در كودكان و همه‌ی انسان‏ها كم و بيش وجود دارد. درست معلوم نيست كه ترس از چه زمانى‌ در كودك به وجود مى‌‏آيد، امّا گفته شده كه طفل در حدود چهارماهگى‌ از ديدن اشخاص و محيط نامأنوس مى‌‏ترسد، امّا در هشت ماهگى‌ علائم ترس، بهتر مشاهده مى‌‏شود. بعضى‌ هم مدعى‌ هستند كه بعد از تولد، وجود ترس در نوزاد پايه‏گذارى‌ شده گرچه علائم و آثار آشكارى‌ هم مشاهده نشود.
به هر حال، اصل وجود ترس نه تنها مضر نيست، بلكه براى‌ سلامت و ادامه‌ی حيات انسان ضرورت دارد. انسان بايد از دشمن و از خطرها و بيمارى‌‏ها بترسد تا از آن‏ها اجتناب كند. آنچه مذموم است ترس‏هاى‌ نامعقول و بيجا و افراطى‌ مى‌‏باشد. پدر و مادر نبايد از ترس‏هاى‌ واقعى‌ و معقول فرزند خردسالشان مانع شوند بلكه بايد در موارد لازم او را برحذر بدارند. كودك بايد از نزديك شدن به آتش، آب‏جوش، سيم برق، كپسول گاز، حيوانات درنده و موذى‌، دويدن وسط خيابان، رفتن روى‌ بام و پله، روشن كردن كبريت، بازى‌ با اشياى‌ تيز و برنده و ديگر امور خطرناك، بترسد تا جانش از خطر محفوظ بماند. پدر و مادر بايد از فرزندشان مراقبت نمايند و امور خطرناك را از دسترس او خارج سازند. به علاوه به هر طريق ممكن او را از نزديك شدن به امور خطرناك برحذر بدارند و احتمال خطر را به او تفهيم كنند.
امّا پدر و مادر بايد در مورد ترس‏هاى‌ غير معقول؛ مانند: ترس از جن و پرى‌، تاريكى‌، سوسك، گربه، موش، مارمولك، غول و لولو، از همان زمان كودكى‌ مانع از پيدايش اين ترس‏ها بشوند يا در رفع آن‏ها بكوشند.
اين را بايد بدانيم كه كودك ذاتاً و تا مدتى‌ از اين قبيل امور و حتى‌ از حيوانات موذى‌ نيز نمى‌‏ترسد. بلكه ترس از اين امور را عملاً از پدر و مادر و ساير معاشرين فرامى‌‏گيرد. آن‏ها هستند كه با اظهار ترس و فرار خود، ترسيدن را به فرزند خود مى‌‏آموزند. راه پيش‏گيرى‌ نيز در اختيار خود آنان مى‌‏باشد؛ مثلاً اگر خودشان از حيوانات غير موذى‌ اظهار ترس نكنند يا از توقف در مكان تاريك به اتفاق كودك خردسالشان نهراسند و از جن و پرى‌ و غول و لولو صحبت نكنند، چنين ترس‏هايى‌ در نهاد كودك پايه‏گذارى‌ نمى‌‏شود. برخى‌ از روان‏شناسان صداهاى‌ شديد و ناگهانى‌ را نيز يكى‌ از عوامل ترس كودكان ـ و حتى‌ نوزاد ـ مى‌‏دانند كه بهتر است تا حد ممكن از وقوع آن‏ها جلوگيرى‌ كرد.


پرورش هوش‏


كودكان از جهت هوش متفاوت‏‌اند: بعضى‌ بسيار باهوش، برخى‌ متوسط و عده‏اى‌ كُند ذهن مى‌‏باشند. چند هفته بعد از ولادت، آثار اين تفاوت‏ها مشاهده مى‌‏شود، گرچه كودكان چگونگى‌ اعصاب و مغز خود را از پدر و مادر يا يكى‌ از اجداد به ارث مى‌‏برند و به همين جهت در مقدار هوش متفاوت هستند ليكن توارث، تنها عامل نيست بلكه اوضاع و شرايط محيط تربيت؛ به ويژه رفتار پدر و مادر و سير معاشرين، در كيفيت پرورش و رشد هوش او تأثير به سزايى‌ دارد.
هر كودكى‌ در هر كيفيت مزاجى‌‏اى‌ كه متولد شود، مقدار رشد هوش و فهم او در شرايط مختلف متفاوت خواهد بود. بنابراين با تربيت مى‌‏توان در مقدار عقل و هوش كودك تأثير گذاشت، گرچه همه‌ی كودكان يكسان نيستند و عامل‏ ديگر را نمى‌‏توان ناديده گرفت.
رشد عقلى‌ كودك از همان آغاز زندگى‌ شروع مى‌‏شود، چون يادگيرى‌ ارتباط او با جهان خارج نيز از همان زمان آغاز مى‌‏گردد. در دو سال اول زندگى‌ اشيا و اشخاص را مى‌‏شناسد، كارهاى‌ زيادى‌ را ياد مى‌‏گيرد، تجربه‏هاى‌ فراوانى‌ را كسب مى‌‏كند و نتيجه‌ی آن‏ها را در ذهن خود بايگانى‌ مى‌‏كند. احساس كنجكاوى‌ كودك به طور مرتب رو به افزايش است و پيوسته سعى‌ مى‌‏كند بر علوم و اطلاعات خود بيفزايد. البته اوضاع و شرايط محيط زندگى‌ در كيفيت رشد عقلى‌ او تأثير خواهد داشت.
بنابراين، پرورش هوش و عقل كودك را از همان آغاز زندگى‌ بايد منظور داشت و همگام با ظهور تدريجى‌ استعدادهاى‌ خاص او شرايط و امكانات لازم را براى‌ پرورش صحيح آن‏ها فراهم ساخت و بدين وسيله زمينه را براى‌ رشد عقلى‌ او آماده كرد. مادر با حرف زدن، نگاه كردن و تبسم نمودن به صورت كودك به تقويت نيروى‌ شناخت و تميز او كمك مى‌‏نمايد. مادر خود را مى‌‏شناسد و با صداى‌ او آشنا مى‌‏شود، چهره‌ی او را از چهره‌ی ديگران تشخيص مى‌‏دهد و با ديدن او احساس شادمانى‌ مى‌‏كند.
انتخاب اسباب‏بازى‌‏هاى‌ متناسب با رنگ‏هاى‌ جالب و متنوع، اسباب‏بازى‌‏هاى‌ بزرگ و كوچك كه بعضى‌ در بعض ديگر جاى‌‏گير مى‌‏شود، اسباب‏بازى‌‏هاى‌ دردار، اسباب‏بازى‌‏هاى‌ صدادار، اسباب‏بازى‌‏هايى‌ كه بتواند آن‏ها را هل بدهد يا به دنبال خود بكشد، مجسمه‌ی حيوانات مختلف، و اسباب‏بازى‌‏هاى‌ وسايل زندگى‌ و از اين قبيل وسايل، براى‌ پرورش و تقويت هوش كودك مفيد مى‌‏باشند، زيرا به وسيله اينها با رنگ‏ها، صداها، بزرگى‌ و كوچكى‌ اشيا، اشكال حيوانات، وسايل زندگى‌ و كار كردن با آن‏ها آشنا مى‌‏شود و بدين وسيله هوش و عقل او تقويت مى‌‏گردد.
بايد به كودك آزادى‌ عمل داد تا با ميل و رغبت با اسباب‏بازى‌‏ها بازى‌ كند و با آزمايش و تجربه بر معلومات خود بيفزايد. بهتر است پدر و مادر در كار كودك دخالت نكنند، البته به عنوان هم‏بازى‌ مى‌‏توانند با او بازى‌ كنند و در موارد لازم به او كمك نمايند.
بايد يادآور شويم كه لازم نيست اسباب‏بازى‌‏هاى‌ گران قيمت براى‌ كودك تهيه كنيد، او حاضر است با هر چيزى‌ بازى‌ كند، مى‌‏توانيد اسباب‏بازى‌‏هاى‌ ارزان برايش بخريد يا خودتان برايش بسازيد. اطفال از بازى‌ كردن با شن، سنگ و آب لذت مى‌‏برند، لذا مانع آن‏ها نشويد.
كنجكاوى‌ و تحقيق، براى‌ كودك يك نياز غريزى‌ است؛ مثلاً هر چه به دستش بيفتد به طرف دهان مى‌‏برد، يا حركت مى‌‏دهد، يا پرتاب مى‌‏كند، يا با دست خود فشار مى‌‏دهد و له مى‌‏كند، يا پاره مى‌‏كند، در صورتى‌ كه مانعى‌ وجود نداشت بايد به او آزادى‌ داد تا تجربه كند و بر معلومات خود بيفزايد.
وقتى‌ بزرگ‏تر شد و قدرت حركت پيدا كرد با حرص به اين طرف و آن طرف مى‌‏رود و ميل دارد دست به هر چيزى‌ بزند و همه را به هم بريزد، در اين عمل كنجكاوى‌ و شناخت بيش‏تر اشيا مى‌‏باشد، در اين مورد هم در صورت امكان بايد به او آزادى‌ داد تا تجربه كند و بر معلومات خود بيفزايد و عقل و هوش خود را پرورش داده و تكميل نمايد. البته اشياى‌ خطرناك و شكستنى‌‏هاى‌ ارزشمند را بايد از دسترس او خارج ساخت.
به طور كلى‌، كودك موجودى‌ است كنجكاو و از آغاز زندگى‌ در صدد فهميدن، شناختن و تجربه كردن مى‌‏باشد. نهايت اين كه در آغاز وجود، دايره‌ی كنجكاوى‌ او محدود و ضعيف است، هر چه بزرگ‏تر شود و به امكانات‏ بيش‏ترى‌ دسترسى‌ پيدا كند، دايره‌ی كنجكاوى‌ او نيز توسعه مى‌‏يابد. پدر و مادر از اين طريق مى‌‏توانند به پرورش و تقويت هوش و عقل او كمك نمايند.
يكى‌ از دانشمندان مى‌‏نويسد:
كودك در اوقات بيدارى‌ مشغول بررسى‌ پديده‏هاى‌ اطراف خود است. پديده‌‏هاى‌ جديد را كشف مى‌‏كند، آزمايش مى‌‏نمايد و با ديگر پديده‏ها مقايسه مى‌‏كند و تجربيات و كشفيات خود را در ذهن مرتب و طبقه‏بندى‌ و بالاخره در حافظه بايگانى‌ مى‌‏كند، در پايان ماه هشتم دوست دارد به تمام نقاط خانه سركشى‌ كند و بر معلومات خود بيفزايد.
همو مى‌‏نويسد:
احساس كنجكاوى‌ در كودك مرتب رو به تزايد است. اگر شما و همسرتان داراى‌ روحى‌ وسواسى‌ و دقيق در ارتباط با نظم و پاكيزگى‌ منزل هستيد بهتر است براى‌ دورانى‌، اين عادت را به خاطر فرزندتان كنار بگذاريد، زيرا يك كودك كنجكاو فردى‌ دقيق و هوشيار و مستقل مى‌‏باشد. او مشتاقانه و با ولع خاص همواره سعى‌ مى‌‏نمايد بر معلومات و تجربيات خود بيفزايد و پيمودن اين راه مستلزم درهم و برهم نمودن و بهم ريختن وسايل مختلف خانه مى‌‏باشد.[1]
تربيت‌‏هاى‌ دينى‌‏
اين موضوع قابل بحث است كه آيا در دو سال آغاز زندگى‌؛ به خصوص در زمان نوزادى‌ تربيت‏هاى‌ دينى‌ امكان و تأثير دارد يا نه؟ ممكن است در بين دانشمندان افرادى‌ باشند كه تربيت‏هاى‌ دينى‌ را در اين دوران غير ممكن بلكه‏ غير قابل تصور بدانند و در توجيه سخن خود بگويند:
اولاً: در اين دوران ـ بلكه تا چند سال بعد از آن ـ مفهوم خدا و دين براى‌ كودك قابل تصور نيست تا در امكان تربيت‏هاى‌ دينى‌ بحث كنيم.
ثانياً: كودك و نوزاد نه تنها از عقل و هوش كافى‌ برخوردار نيست بلكه حتى‌ حواس ظاهرى‌ او هم تا مدتى‌ آماده احساس نيستند. در برابر صداها عكس‏العمل نشان نمى‌‏دهد، پس معلوم است كه نمى‌‏شنود. دو چشم خود را براى‌ ديدن هماهنگ نمى‌‏كند، پس معلوم مى‌‏شود هنوز براى‌ رويت آمادگى‌ ندارد. البته بعد از مدتى‌ براى‌ احساس آماده مى‌‏شود ليكن باز هم تا مدتى‌ بين صداها فرق نمى‌‏گذارد و اشخاص و اشيا را نمى‌‏شناسد. منتها بعد از چند وقتى‌ اين نقص هم برطرف مى‌‏شود. امّا تا مدت‏ها مفاهيم كلمات و جمله‏ها را درك نمى‌‏كند، در سال دوم زندگى‌ به تدريج با معانى‌ الفاظ آشنا مى‌‏شود.
از اين سخنان نتيجه مى‌‏گيرند كه تربيت دينى‌ در سال اول و دوم زندگى‌ ـ بالاخص در دوران نوزادى‌ ـ امكان ندارد و بايد به زمان‏هاى‌ بعد به تأخير بيفتد. ليكن اسلام عقيده دارد كه تربيت‏هاى‌ دينى‌ از زمان بعد از ولادت امكان داشته و بايد شروع شود. در مورد توجه به خدا عقيده دارد كه كودكان از همان آغاز به خدا توجه دارند.
رسول خدا(ص) فرمود:
اطفال را براى‌ گريستن نزنيد، زيرا گريه‌ی آن‏ها تا چهار ماه شهادت به توحيد است و چهار ماه صلوات و دعاى‌ بر پيامبر و چهارماه دعا براى‌ پدر و مادر خود مى‌‏باشد.[2]
توضيح اين كه: درست است كه نوزاد كسى‌ را نمى‌‏شناسد و با مفاهيم كلمات آشنا نيست و تصور خاصى‌ هم از خدا ندارد، امّا فطرتاً به دو مطلب توجه دارد: از يك طرف ناتوانى‌ و نيازمندى‌ خود را كاملاً احساس مى‌‏كند؛ مثلاً مى‌‏داند كه گرسنه است و نياز به سير شدن دارد و از سوى‌ ديگر مى‌‏داند كه اين نياز بايد از خارج برطرف گردد. او مى‌‏داند كه در خارج ملجأ و پناه‏گاهى‌ وجود دارد كه غنى‌ است و نيازها را برطرف مى‌‏سازد. به همين جهت گريه مى‌‏كند و از آن نيروى‌ برتر استمداد مى‌‏جويد.
نوزاد در اين زمان شخص خاصى‌ ـ حتى‌ مادر خود ـ را نمى‌‏شناسد و توجه ندارد كه مادرش نيازمندى‌‏هاى‌ او را تأمين مى‌‏كند و اصولاً بين اشيا فرق نمى‌‏گذارد و تعددى‌ را نمى‌‏شناسد. او به طور فطرى‌ و به اجمال به يك وجود مطلق و غنى‌ توجه دارد كه ملجأ و پناه اوست و در رفع نياز خود با گريه و زارى‌ از او استمداد مى‌‏طلبد. اگر فوراً به يارى‌‏اش شتافتيد خوش‏بين مى‌‏شود و با آرامش خاطر به حيات خويش ادامه مى‌‏دهد.
از سوى‌ ديگر اسلام عقيده دارد كه تربيت‏هاى‌ دينى‌ از زمان بعد از ولادت مفيد مى‌‏باشد و در اين ارتباط به پيروانش توصيه‏هايى‌ دارد.
اميرالمؤمنين(ع) از رسول خدا(ص) چنين نقل كرده است:
هر كس بچه‏دار شد در گوش راستش اذان بگويد و در گوش چپش اقامه، زيرا اين عمل او را از شيطان محفوظ مى‌‏دارد و به حضرت على‌ سفارش كرد كه همين عمل را نسبت به حسن و حسين انجام دهد، به علاوه سوره‌ی فاتحة الكتاب، آيةالكرسى‌، آخر سوره‌ی حشر، سوره‌ی اخلاص و معوذتين را نيز در گوش آن‏ها بخواند.[3]
چنان كه ملاحظه مى‌‏فرماييد پيامبراكرم(ص) در اين حديث به پدران توصيه مى‌‏كند كه در گوش مولود خود اذان و اقامه بگويند و قرآن بخوانند و بدين وسيله تربيت دينى‌ او را از همين زمان شروع كنند و روح لطيف و اعصاب و مغز ظريف و نوبنياد او را در آغاز زندگى‌، با صوت زيباى‌ اذان و اقامه و آهنگ دل‏رباى‌ آيات قرآن آشنا سازند.
در توضيح مطلب يادآور مى‌‏شويم: درست است كه نوزاد معانى‌ كلمات و جمله‏ها را نمى‌‏فهمد و حواس او در حدى‌ نيست كه خصوصيات اصوات و اشكال را تشخيص دهد و بايگانى‌ نمايد، ليكن به هر حال اعصاب و مغز و دستگاه ادراك او براى‌ تأثير آمادگى‌ دارند. از اين رو، نمى‌‏توان گفت كه ديدنى‌‏ها و شنيدنى‌‏ها هيچ‏گونه تأثيرى‌ ندارند. بلكه بايد گفت كلمات و جمله‏ها و مناظر و اشكال، در اعصاب و مغز تازه كار و روح حساس و ظريف او تأثير مى‌‏گذارند و آثارى‌ از آن‏ها باقى‌ خواهد ماند.
گرچه معانى‌ و مفاهيم آن‏ها برايش قابل فهم نباشد كودك رفته رفته با اين قبيل جمله‏ها مأنوس و آشنا مى‌‏شود و همين آشنايى‌ ممكن است در آينده‌ی او تأثير داشته باشد. ما با هر لفظى‌ بيش‏تر آشنا باشيم با معناى‌ آن هم مأنوس‏تر خواهيم بود. نوزادى‌ كه در آغاز زندگى‌ و ادامه آن در يك محيط دينى‌ پرورش يافته و گوشش با آهنگ دل‏ربا تلاوت آيات قرآن و نام زيباى‌ «الله» آشنا شده و چشمش با رويت مراسم دينى‌ خو گرفته، با كودكى‌ كه در محيط فساد و بدبينى‌ پرورش يافته و گوشش با آهنگ‏هاى‌ لهو و لعب و چشمش با مناظر فحشا عادت كرده، يكسان نخواهد بود. بلكه كودك اول براى‌ پذيرش تربيت‏هاى‌ دينى‌، در مراحل بعدى‌، آماده‏تر از كودك دوم خواهد بود. برعكس كودك دوم، براى‌ پذيرش تربيت‏هاى‌ بد آماده‏تر از كودك اول خواهد بود.
بنابراين، اوليا و مربيان نمى‌‏توانند به حوادث آغاز زندگى‌ فرزند خويش بى‌‏توجه باشند و به بهانه اين كه بچه است و چيزى‌ سرش نمى‌‏شود، خود را در برابر او آزاد و بى‌‏تعهد بدانند. به همين جهت اسلام به زن و شوهر اجازه نمى‌‏دهد كه در حضور بچه‌ی كوچك خود عمل زناشويى‌ انجام دهند؛ مثلاً پيامبراكرم(ص) از مجامعت زن و شوهر در حالى‌ كه بچه‏اى‌ در گهواره به آن‏ها نگاه مى‌‏كند نهى‌ كرده است.[4]


خودآزمایی


1- آثار وجود ترس از چه زمانى‌ در كودك به وجود مى‌‏آيد؟
2- کدام عوامل در كيفيت پرورش و رشد هوش کودک موثر هستند؟
3- نوزاد فطرتاً به چه مطالبی توجه دارد؟

 

پی نوشت ها

 

[1]. همان، ص 100.
[2]. بحارالأنوار، ج 10، ص 103: «لاتَضربوا أطفالَكم على‌ بكائهم؛ فإنّ بكاءَهم أربعةَ أشهر شهادت أن لا إله إلّا الله، و أربعةَ أشهر الصلاةُ على‌ النبي(ص)، و أربعَة أشهر الدعاءُ لوالديه».
[3]. مستدرك الوسائل، ج 2، ص 619: «عن عليّ(ع) «إن رسول الله(ص) قال : من وُلدِ له مولود فلُيؤذِّن في أُذنِه اليُمنى‌، و يُقيْمُ في أذنه اليُسرى‌، فإن ذلك عصمةٌ من الشيطان، و إنّه(ص) أمر أن يفعل ذلك بالحسن و الحسين، و أن يُقرَأ مع الأذان في أذنهما فاتحةُ الكتابِ و آيةُ الكرسي، و آخر سورة الحشر و الإخلاص و المعوّذتان».
[4]. همان، ص 546: «نهى‌ رسول الله(ص) أن يُجامعَ الرجلَ امرأتَه و الصبيّ في المهد ينظر إليهما».

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت

آیت الله ابراهیم امینی
ارسال نظر
نام:
ایمیل:
* نظر: