مهم‏ترين اهداف بعثت چیست؟

بخش اوّل: اهمیت خودسازی در قرآن و حدیث

بخش بسيار زيادى از تعليمات قرآن كريم درباره‌ی اخلاق و تربيت است، حتى آيه‌‏هاى فقهى، تاريخى، اجتماعى و غيره نيز پر از پيام‏هاى اخلاقى است؛ مثلاً در آيه‌ی «روزه» می‌فرمايد:
روزه بر شما واجب شد... . باشد كه پرهيزكار شويد.[1]
درباره نماز می‌فرمايد:
نماز را براى ذكر و ياد من برپا بدار.[2]
در بحث حجّ تاكيد مى‏كند:
توشه برگيريد كه بهترين توشه تقواست و از من پروا كنيد، اى خردمندان.[3]
به هنگام بيان احكام خانواده، گوشزد می‌فرمايد:
... همانا خداوند توبه‌كنندگان و اهل طهارت و پاكيزگى را دوست مى‏‌دارد.[4]
تمامى داستان‏هاى قرآن پر از پيام‏ها و نكته‏‌هاى خودسازى است. آيه‏‌هايى كه به توحيد و عقايد مى‏‌پردازد، هشدار مى‏‌دهد كه در ديدگاه و محضر خداييد، او به شما آگاه است.[5] مواظب باشيد و... خلاصه هر دسته از معارف قرآنى، آميخته است با رهنمودهاى تربيتى و معنوى.
احاديث معصومان(ع) عمدتاً براى نجات از پليدى‏ها و پرواز به فضاهاى قدسى و معنوى است. حضرت امام جعفر صادق(ع) می‌فرمايد:
اگر از عمرت تنها دو روز باقى مانده باشد، يكى را براى اخلاق و ادبت قرار ده تا از آن براى روز مرگت كمك بگيرى.[6]
و حضرت امام كاظم(ع) می‌فرمايد:
واجب‌‏ترين علم برايت آن دانشى ‏است كه راهنمايت باشد بر صلاح و سلامت قلبت و فساد دلت را برايت نمايان سازد.[7]
توصيه‌ی امام خمينى(قدس ‏سره):
... و از بالاترين و والاترين حوزه‏‌هايى كه لازم است به طور همگانى مورد تعليم و تعلّم قرار گيرد، علوم معنوى اسلامى، از قبيل: علم اخلاق و تهذيب نفس و سير و سلوك الى الله ... است.[8]

هدف بعثت

بعثت پيامبر خدا(ص) به قدرى اهميت دارد كه خدا بر بشر منّت مى‏‌نهد و از مهم‏ترين اهداف بعثت را تزكيه و تعليم علوم انسان‏‌ساز معرفى مى‏‌نمايد و در قرآن می‌فرمايد:
به راستى كه خداوند برمؤمنان منّت نهاد آن‏گاه كه در ميانشان پيامبرى از خود آنان برانگيخت تا آيات او را بر آنان تلاوت كند و پاكشان سازد و به آنان كتاب و حكمت آموزد، گرچه پيش از آن واقعاً در گمراهى آشكار بودند.[9]
پيامبر(ص) نيز می‌فرمايد:
تنها به اين جهت مبعوث شدم كه اخلاق خوب را كامل كنم.[10]
امام رضا(ع) نيز از آن حضرت نقل كرده كه فرمود:
بر شما باد تخلّق به مكارم اخلاق، زيرا پروردگارم، مرا براى گسترش سجاياى اخلاقى برانگيخته است.[11]
در امور مهمّ براى تأكيد قسم مى‏خورند. خداى تعالى كه براى هر چيزى قسم ياد نمى‌‏كند در باب تزكيه‌ی نفس، يازده قسم آورده است. اين‏ها همه اهميت و ارزش خودسازى ‏را نشان مى‏‌دهد؛ در سوره شمس پس از يازده قسم می‌فرمايد:
هر كه نفس خويش را پاك بدارد رستگار است و هر كه آلوده‏‌اش سازد، زيان‏كار است.[12]
امام على(ع) می‌فرمايد:
خوشا به حال كسى كه در آزاد سازى نفس خويش [از بارگناه و هواى نفس] بكوشد پيش از تنگى نفس‏ها [در آستانه‌ی مرگ] و شدّت نااميدى.[13]

حسن خلق، عصاره دين

گويا تمامى دين در اخلاق خوب خلاصه مى‌گردد. شخصى از روبه‌‏روى رسول خدا(ص) آمد و پرسيد: «اى رسول خدا! دين چيست؟» فرمودند: «خوش‏خويى». آن‏گاه از سمت راست حضرت وارد شد و پرسيد: «اى رسول خدا! دين چيست؟» حضرت پاسخ داد: «حسن الخلق»، سپس از پشت سر پيامبر(ص) آمد و سؤال را تكرار كرد و حضرت به او رو نمود و فرمود: «آيا نمى‏‌دانى؟ دين همان خشم نكردن است».[14]

خُلق عظيم، مدال افتخار پيامبر(ص)

بر ارزش خودسازى همين بس كه خداى تعالى براى تعريف و تمجيد پيامبرش، می‌فرمايد: «و به راستى كه تو داراى اخلاق والا و بزرگوارى».[15]
بديهى است پيامبر(ص) خودش قرآن مجسّم بود. پس از رحلتش يكى از اصحاب، از همسر حضرت خواست تا اخلاق و رفتار حضرت را توصيف و معرفى كند، پاسخ داد:
اخلاق رسول خدا، همين قرآن بود؛ يعنى صفات خوبى كه قرآن سفارش مى‏كند در پيامبر تجلّى مى‏‌نمود و از رفتارها و صفات زشت، پاك و دور بود.[16]
ارزش «اخلاق» تا جايى است كه پيامبرى كه داراى خلق عظيم است به هنگام شروع نماز چنين دعا می‌فرمايد:
خدايا! مرا به بهترين خلق و خوى راهنمايى نما، زيرا جز تو كسى به بهترين خوى‏‌ها هدايت نمى‏‌كند و بدترين خوى‏ها را از من دور ساز كه جز تو بدترين اخلاق را از من دور نمى‏‌كند.[17]

جايگاه حسن خلق در احاديث

رسول خدا(ص) فرمودند:
وزين‏ ترين چيزى كه در سنجه‌ی اعمال گذاشته مى‏شود ترس از خدا و اخلاق نيك است.[18]
اخلاق نيك، نصف دين را تشكيل مى‏‌دهد.[19]
سه خصلت است كه هر كه فاقد آن‏ها باشد از من نيست و جزء بندگان خوب خداى عزّوجلّ هم نيست.
پرسيدند: يا رسول الله(ص) كدامند؟ فرمودند:
بردباريى كه با آن، جهل شخص نادان را كنار زند و حسن خلقى كه با آن در جامعه زندگى كند و تقوا و پاكى كه مانع او از گناه گردد.[20]
بنده با حسن خلقش به درجات بزرگ آخرت مى‏رسد و به منزلت والا و شريف مى‌‏رسد با آن كه در عبادتش ضعيف است.[21]
محبوب‏ترين شما در نزد من و نزديك‏ترين شما از نظر مقام و منزلت به من، نيكوترين شماست در اخلاق و قوى‏ترين شماست در فروتنى.[22]
و حضرت اميرالمؤمنين می‌فرمايد:
بهترين چيز خوى نيكوست.[23]
گرامى‌‏ترين حسب ـ كه باعث امتياز مى‌شود ـ خلق نيك است.[24]
پاك‏ترين مردم به لحاظ ريشه‌ها و اصل و نژادها، نيكوترين آن‏هاست از نظر اخلاق.[25]
خوى پسنديده از ميوه‏‌هاى عقلى است.[26]
اهميت جايگاه اخلاق بيش از اين چند موضوعى است كه گفته شد، ولى به همين اندازه قناعت مى‌‏شود و در ادامه به ساير مباحث اخلاق مى‏‌پردازيم.

تعريف اخلاق

«اخلاق» جمع خُلق و در لغت به معناى سجيّه، سرشت و خوى است و با واژه «خَلق» هم‏ريشه است. خلقت ظاهرى كه با چشم مشاهده مى‌‏شود را خَلق و صفات درونى را خُلق مى‌نامند.[27]
اخلاق؛ يعنى آن صفات و ويژگى‏‌هاى ثابت و راسخ در نفس كه به طور خود جوش موجب صدور رفتارى متناسب با آن صفات مى‏‌شود.[28]
علم اخلاق، متكفل امور ذيل است: انسان شناسى، شناخت خوبى‌‏ها و بدى‌ها، شناخت فضايل و رذايل، شناخت راه‏هاى كسب خصلت‏هاى خوب و راه‏هاى پيش‏گيرى و رفع بدى‏‌ها.

خودآزمایی

1- مهم‏ترين اهداف بعثت چیست؟
2- اخلاق را تعریف کنید.

پی نوشت ها

[1]. بقره، آيه‌ی 183 و توجه به آيات بعد تا 189: «كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ».
[2]. طه، آيه‌ی 14: «أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْرِى».
[3]. بقره، آيه‌ی 197: «وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزّادِ التَّقْوى وَاتَّقُونِ يا أُولِى الأَلْبابِ».
[4]. همان، آيه‌ی 222: «إِنَّ اللهَ يُحِبُّ التَّوّابِينَ وَيُحِبُّ المُتَطَهِّرِينَ».
[5]. علق، آيه‌ی 14: «أَلَمْ يَعْلَمْ بِأَنَّ اللهَ يَرى».
[6]. كلينى، اصول كافى، ج 8، ص 150، ح132: «إن اصبت فى عمرِك يومين، فاجعَل احدهما لأدبك لتستعينَ به على يومِ موتِك».
[7]. ميرزا حسين نورى، مستدرك الوسائل، ج 12، ص 166: «ألزمُ العلم لك، ما دلّك على صلاحِ قلبِك و أظهرُ لك فسادَه».
[8]. وصيت‏نامه امام خمينى(قدس‏ سره)، بند ط.
[9]. آل‏ عمران، آيه‌ی 164: «لَقَدْ مَنَّ اللهُ عَلى المُوْمِنِينَ إِذ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الكِتابَ وَالحِكْمَةَ وَإِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِى ضَلالٍ مُبِينٍ». (و ر . ك: بقره، آيه‌ی 213؛ جمعه، آيه‌ی 2 و نحل، آيه‌ی 36).
[10]. فيض كاشانى، محجة البيضاء، ج 5، ص 89 : «انّما بعثتُ لأُتمِّمَ مَكارمَ الأخلاق».
[11]. ميرزاحسين نورى، مستدرك الوسائل، ج 11، ص 191، ح 15: «عليكم بمكارمِ الأخلاق فإنَّ اللهَ‏ عزّوجلّ بَعثنى بها».
[12]. شمس، آيه‌ی 1 تا 10: «وَالشَّمْسِ وَضُحاها * والقَمَرِ إِذا تَلاها * وَالنَّهارِ إِذا جَلاّها * وَالَّيْلِ إِذا يَغْشاها * وَالسَّماءِ وَما بَناها * وَالأَرْضِ وَما طَحاها * وَنَفْسٍ وَما سَوّاها * فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَتَقْواها * قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكّاها * وَقَدْ خابَ مَنْ دَسّاها».
[13]. تميمى آمدى، غررالحكم و دررالكلم، ج 4، ص 241: «طوبى لمن سَعى فى فكاك نفسِه قبل ضيقِ الأنفاس و شدّةِ الإبلاس».
[14]. فيض كاشانى، محجة البيضاء، ج 5، ص 89: جاء رجل الى رسول الله(ص) من بين يديه فقال: يا رسول الله! ما الدينُ؟ فقال: «حُسنُ الخلقِ، ثمّ أتاه من قِبَلِ يمينِه فقال: يا رسولَ الله ماالدينُ؟ فقال: حُسنُ الخلقِ، ثم أتاه من قبلِ شِماله فقال: ما الدينُ؟ فقال: حُسنُ الخلق، ثمّ أتاه من ورائِه فقال: ما الدينُ؟ فالتفتَ إليه فقال: أما تَفقهُ؟ هو أن لا تَغضِبَ».
[15]. قلم، آيه‌ی 4: «وَ إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ».
[16]. فيض كاشانى، محجة البيضاء، ج 5، ص 89.
[17]. همان، ص 91: «.... اللّهمّ اهدنى لأحسن الأخلاق، لا يَهدى لأحسنِها إلاّ أنتَ، وَ اصرِف عنّى سيّئَها، لا يَصرفُ عنّى سيّئَها إلاّ أنتَ».
[18]. همان، ص 89: «أثقلُ ما يَوزن فى الميزان، تقوى اللهِ‏ و الخُلْقَ الحَسَنِ».
[19]. شيخ صدوق، خصال، ج 1، ص 29، ح 102 و ص 30، ح 106: «الخُلْقُ الحسنُ نِصفُ الدينِ».
[20]. همان، ص 145، ح 172: «ثلاثٌ من لم تكنَّ فيه فليس منّى و لا من اللهِ‏ عزّوجلّ، قيل: يا رسولَ‏الله‏! و ما هنّ؟ قال: حلمُ يَردُّ به جهل الجاهل و حسنُ خلق يَعيشِ به فى الناسِ و ورعٌ يَحجزه عن معاصِى الله‏».
[21]. فيض كاشانى، محجة البيضاء، ج 5، ص 93: «إنّ العبدُ ليَبلغ بحُسنِ خلقِه عظيمَ درجاتِ الاخرةِ و شرفِ المنازلِ و إنّه لضعيفُ العبادةِ».
[22]. ورّام، تنبيه ‏الخواطر، ج1، ص89: «إنّ أحبُّكم إلىّ واَقربَكم منّى يَومَ القيامةِ مَجلسا، أحسنُكم خُلقاً وأشدُّكم تواضعاً».
[23]. تميمى آمدى، غرر الحكم، ح 2847: «أحسنُ شى‏ءٍ الخلقُ».
[24]. همان، ح 2866: «اَكرمُ الحسبِ الخلقُ».
[25]. همان، ح 3032: «أطهرُ الناسِ أَعراقا أحسنُهم أخلاقاً».
[26]. همان، ح 1280: «اَلْخُلْقُ المحمودُ من ثمارِ العقل».
[27]. ابن منظور، لسان‌العرب، ج 4، ص 194 و محدث قمى، سفينة‌البحار، ج 2 باب خلق.
[28]. ر . ك: مجلسى، بحارالانوار، ج 67، ص 372، ذيل حديث 18 و فيض كاشانى، محجة البيضاء، ج 5، ص 95.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی‌مسجد هدایت

آیت الله ابراهیم امینی