نحوه محاسبه اعمال

محاسبه اعمال

از نظر آیات و احادیث، محاسبه‌ی اعمال امری قطعی و ضروری است.
گرچه هر انسانی نامه اعمال خود را که همه چیز در آن نوشته شده در قیامت به همراه دارد، ولی چون اعمال او در طول عمر، بسیار گسترده بوده و از وضع آنها آگاهی کامل ‌ندارد، در قیامت در محضر پروردگار جهان حضور می‌یابد تا همه آنها را بالعیان مشاهده کند.
در قرآن می‌گوید: «در آن روز مردم پراكنده از قبرها بيرون می‌آيند تا اعمالشان را به آنها نشان بدهند. هر كس به مقدار ذره‌‏اى كار نيك انجام داده آن را خواهد ديد و هر كس به اندازه ذره‏‌اى كار بد انجام داده آن را مشاهده خواهد كرد.»[1]
و می‌فرماید: «روزی که هر کس کارهای نیک خود را حاضر ببیند و هم‌چنین کارهای بد خود را و آرزو کند که ‌ای کاش در میان او و کردار بدش فاصله زیادی وجود داشت.»[2]
در قیامت و به هنگام حساب، نامه عمل هر انسانی به دستش داده می‌شود، ولی همه‌ی انسان‌ها یک‌سان نامه خود را دریافت نمی‌کنند، بلکه نامه مؤمنین و نیکوکاران به دست راستشان داده می‌شود و این از نشانه‌های آسان بودن حسابشان می‌باشد، و نامه کافران و ستم‌کاران از پشت سر و به دست چپشان داده خواهد شد که نشانه سخت‌گیری در حساب است.
در قرآن می‌گوید: «هر كس نامه‏‌اش را به دست راستش دهند، حساب آسانى خواهد داشت و شادمان نزد خويشانش خواهد رفت. و هر كس نامه‌‏اش از پشت سر داده شود، می‌گويد: اى واى كه هلاك شدم، و به آتش افروخته در آيد.»[3]

گروه‌های مردم در قیامت

مردم در قیامت سه گروه‌اند:

1. صالحان:

گروه اول کسانی‌اند که از جهت ایمان و عمل صالح در بالاترین مراتب واقع شده‌اند کاملاً پیرو شریعت بوده و کار خلاف و گناهی انجام نداده‌اند. این گونه افراد نیاز به حساب ندارند و قبل از همه به بهشت می‌روند.
قرآن می‌گوید: «روزى كه قيامت برپا شود مردم از يك‏ديگر جدا شوند، كسانى كه ايمان آورده و عمل‏‌هاى صالح انجام داده‌‏اند در باغى از بهشت شادمانى می‌كنند.»[4]
و می‌فرماید: « (در آن روز) شما سه گروه می‌‏باشيد: يكى سعادت‏مندان و آنان كيستند، ديگرى شقاوت‏مندان و آنان چگونه‏‌اند، ديگرى پيش‏تازان، اينان مقربانند، در بهشت‏‌هاى پر نعمت.»[5]
علامه طباطبائی در تفسیر آیه نوشته است: مراد از سابقین در آیه کسانی هستند که در انجام کارهای نیک بر دیگران سبقت گرفته‌اند و به همین جهت در رسیدن به آمرزش و رحمت و لطف خدا نیز بر دیگران سبقت می‌گیرند.[6]

2. مشرکان و کافران و ستم‌کاران:

این گروه نیز در قیامت با مشاهده نامه عمل خود که تاریک و پر از زشتی‌ها و بدی‌ها و خوی‌های آزار دهنده است، و نوری در نفس و نامه عملشان دیده نمی‌شود، به خسران و زیان کامل خود پی می‌برند. تکلیفشان روشن است و نیازی به حساب ندارند.
عمل خیری ندارند تا نیاز به حساب باشد، چون ایمان شرط قبولی خیرات است.
قرآن می‌گوید: «كسانى كه كافر شده‏‌اند و آيات ما را تكذيب می‌كنند و ديدار آخرت را دروغ می‌پندارند همه در عذاب حاضر خواهند شد.»[7]
و می‌فرماید: «آن‏گاه به ستم‏كاران گويند: عذاب جاويد را بچشيد، آيا جز اين است كه به كيفر اعمالتان می‌رسيد.»[8]
و می‌فرماید: «هر كس كه به آيات خدا كافر شود همانا كه خدا سريع‌الحساب است.»[9]
و می‌فرماید: «اعمال كافران همانند سرابى در بيابان است، انسان تشنه گمان كند آب است ولى وقتى بدان نزديك شد چيزى نمی‌يابد، و خداى را نزد خود می‌يابد كه جزاى او را به تمام خواهد داد، و خدا با سرعت به حساب بندگان رسيدگى می‌كند.»[10]
و می‌گوید: «همانا كه خدا گناه مشركان را نمی‌آمرزد.»[11]
امام سجاد(ع) در ضمن حدیث مفصلی فرمود: «براى مشركان ميزانى نصب نمی‌شود و كتابى باز نمی‌گردد، گشودن كتاب اختصاص به مسلمين دارد.»[12]
رسول خدا(ص) فرمود: «خداى عزّوجلّ به حساب اعمال همه‌ی بندگان رسيدگى می‌كند، جز كسانى كه مشرك باشند، براى اينان حسابى باز نمی‌كند بلكه بدون حساب داخل دوزخ می‌شوند.»[13]

3. حد وسط‌ها:

گروه سوم کسانی هستند که نه کافر محض‌اند، نه مؤمن خالص بلکه حد وسط می‌باشند. به خدا و پیامبر و معاد ایمان دارند و به مقدار ایمانشان انجام وظیفه کرده و عمل‌های صالحی دارند، ولی در اثر ضعف ایمان قصور و تقصیراتی نیز دارند. قرآن می‌گوید:
«گروهى ديگر به گناهان خود اعتراف كردند كه اعمال نيك را با كارهاى زشت آميخته‏‌اند، شايد خدا توبه آنها را بپذيرد زيرا خدا آمرزنده و مهربان است.»[14]
تعیین سرنوشت نهایی این گونه افراد نیاز به حساب دارد. گرچه خدای متعال به طور کامل و دقیق بر اعمال بندگانش اشراف دارد و کوچک‌ترین چیزی بر او مخفی نیست، قبل از محاسبه همه چیز برایش روشن است و نتیجه‌های آن را می‌داند، ولی در عین حال محاسبه اعمال در قیامت یک امر ضروری است. بدین جهت که هر انسانی اکثر کارهای خوب و بد خود را که در طول عمر انجام داده فراموش می‌کند، به علاوه به ظاهر اعمال خود می‌نگرد و از باطن آنها اطلاع درستی ندارد و به همین جهت توقع پاداش‌هایی را دارد که در شأن او نیست. خدای متعال پاداش و کیفر بندگان را طبق استحقاق واقعی می‌دهد، نه توقع و انتظار این و آن. بنابراین حساب قیامت لازم است تا بندگان عذری نداشته باشند و بدانند که طبق عدالت با آنها رفتار شده است.

خودآزمایی

1- از نشانه‌های آسان بودن حساب چیست؟
2- گروه‌های مردم در قیامت را نام ببرید و مختصری درباره هر یک توضیح دهید.

پی نوشت ها

[1]. زلزال (99) آيه 6: «يَوْمَئِذٍ يَصْدُرُ النّاسُ أَشْتاتاً لِيُرَوْا أَعْمالَهُمْ * فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ * وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرّاً يَرَهُ».
[2]. آل عمران (3) آيه 30: «يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَبَيْنَهُ أَمَداً بَعِيداً».
[3]. انشقاق (84) آيه 8: «فَأَمّا مَنْ أُوتِىَ كِتابَهُ بِيَمِينِهِ * فَسَوْفَ يُحاسَبُ حِساباً يَسِيراً * وَيَنْقَلِبُ إِلى‏ أَهْلِهِ مَسْرُوراً * وَأَمّا مَنْ أُوتِىَ كِتابَهُ وَراءَ ظَهْرِهِ * فَسَوْفَ يَدْعُو ثُبُوراً * وَيَصْلى‏ سَعِيراً».
[4]. روم (30) آيات 14 ـ 15: «وَيَوْمَ تَقُومُ السّاعَةُ يَوْمَئِذٍ يَتَفَرَّقُونَ * فَأَمّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ فَهُمْ فِى رَوْضَةٍ يُحْبَرُونَ».
[5]. واقعه (56) آيات 7 ـ 11: «وَكُنْتُمْ أَزْواجاً ثَلاثَةً * فَأَصْحابُ المَيْمَنَةِ ما أَصْحابُ المَيْمَنَةِ * وَأَصْحابُ المَشْأَمَةِ ما أَصْحابُ المَشْأَمَةِ * وَالسّابِقُونَ السّابِقُونَ * أُولئِكَ المُقَرَّبُونَ».
[6]. الميزان، ج 19، ص 117.
[7]. روم (30) آيه 16: «وَأَمّا الَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآياتِنا وَلِقائِ الآخِرَةِ فَأُولئِكَ فِى العَذابِ مُحْضَرُونَ».
[8]. يونس (10) آيه 52: «ثُمَّ قِيلَ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ الخُلْدِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلّا بِما كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ».
[9]. آل‏عمران (3) آيه 19: «وَمَنْ يَكْفُرْ بِآياتِ اللهِ فَإِنَّ اللهَ سَرِيعُ الحِسابِ».
[10]. نور (24) آيه 39: «وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَعْمالُهُمْ كَسَرابٍ بِقِيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ ماءً حَتّى‏ إِذا جاءَهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْئاً وَوَجَدَ اللهَ عِنْدَهُ فَوَفّاهُ حِسابَهُ وَاللهُ سَرِيعُ الحِسابِ».
[11]. نساء (4) آيه 48: «إِنَّ اللهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ».
[12]. بحارالأنوار، ج 7، ص 259: «قال عليّ بن الحسين(ع) (في حديث) اعلموا عباد الله: إنّ أهل الشرك لا تنصب لهم الموازين، و لا تنشر لهم الدواوين، و إنّما تنشر الدواوين لأهل الإسلام».
[13]. همان، ص 260: «قال رسول‏الله(ص): إنّ الله عزّوجلّ يحاسب كلّ خلق إلّا من أشرك بالله عزّوجلّ فإنّه لا يحاسب و يؤمر به إلى النار».
[14]. توبه (9) آيه 102: «وَآخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ».

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله ابراهیم امینی