مسئولیت‌پذیری | رمز موفقیت انسان‌ها

مسئولیت‌پذیری

زندگی فردی و اجتماعی انسان‌ها بر کار و مسئولیت‌پذیری استوار شده است. با کار، زمین آباد می‌شود و خوراک و پوشاک و مسکن انسان‌ها فراهم می‌آید. تمدن کنونی بشر و این همه صنایع شگفت‌آور در اثر علم و دانش و کار و کوشش انسان‌ها به وجود آمده است. رمز موفقیت انسان‌ها در مقدار دانش و کار و فعالیت آن‌ها نهفته است. چنان‌که رمز ترقی و پیشرفت و عظمت یک ملت نیز به مقدار دانش و سعی و تلاش آحاد آن ملت، در وظیفه‌شناسی و انجام مسئولیت بستگی دارد.
اگر افراد یک ملت، دانشمند، وظیفه‌شناس، مسئولیت‌پذیر، جدی و پرتلاش، باشند و کار و انجام وظیفه را از افتخارات خود بدانند، کشورشان آباد، مترقی و با عظمت و خودشان سعادت‌مند و خوشبخت خواهند بود.
چنان‌که بعضی ملت‌ها این چنین‌اند. فرهنگ آن‌ها فرهنگ کار و انجام وظیفه است. کار کردن را یک وظیفه‌ی وجدانی و بیش‌تر و بهتر کار کردن را از افتخارات خود می‌دانند و از آن لذت می‌برند. از کم‌کاری و بدکاری احساس شرمندگی می‌نمایند. چنان‌که تنبلی و عدم پایبندی به انجام مسئولیت‌های اجتماعی و عدم سعی و تلاش در تحصیل علوم را می‌توان یکی از بزرگ‌ترین مشکلات ملت‌های عقب افتاده دانست. به همین جهت اسلام توجه مخصوصی نسبت به کار کردن داشته و سفارش‌های فراوانی نموده است و کار را یک عبادت می‌داند.
در قرآن می‌فرماید:
چیزی به انسان نمی‌رسد جز به مقدار سعی و تلاش او.[1]
پیامبر اسلام(ص) فرمود:
کسی که کار نکند و مخارجش را برعهده‌ی دیگران بیندازد از رحمت خدا دور است.[2]
نیز فرمود:
عبادت هفتاد جزء است که افضل آن‌ها طلب روزی حلال می‌باشد.[3]
امام محمد باقر(ع) فرمود:
از شخصی که در کارهای دنیا تنبل و کسل باشد بدم می‌آید. کسی که در کسب و کار تنبل باشد، در امور آخرت نیز کسل‌تر خواهد بود.[4]
دنیا جای کار و کوشش است، هر انسانی که کوشاتر، پرتلاش‌تر و فعال‌تر باشد و بهتر به وظایف فردی و اجتماعی خویش عمل کند، محبوب‌تر و موفق‌تر خواهد بود. کارگران بهترین و شریف‌ترین مردم‌اند. اگر کارگران تولید نکنند زندگی مردم چگونه اداره خواهد شد. هر انسانی از نتیجه‌ی کار و کوشش دیگران استفاده می‌کند، خودش نیز وظیفه دارد مسئولیتی را بپذیرد و به مقدار توانش به دیگران سود برساند. کسانی که توانایی کار دارند ولی کار نمی‌کنند و سنگینی تأمین زندگی خود را بر دوش دیگران می‌اندازند از رحمت پروردگار جهان دورند.
بنابراین، توانایی کار و علاقه به آن و مسئولیت‌پذیری و وظیفه‌شناسی یکی از موضوعات بسیار مهمی است که باید جزء برنامه‌ی مربیان قرار گیرد. باید فرهنگ کار و کارگری را در بین مردم ترویج و گسترش داد. این موضوع حیاتی نیاز دارد به یک حرکت گسترده و هماهنگ تبلیغاتی. صدا و سیما، روزنامه‌ها و مجلات، نویسندگان و گویندگان، مدارس و دانشگاه‌ها، پدران و مادران، در ترویج این خلق و خوی انسانی نقش دارند.
لیکن پدر و مادر در این میان مسئولیتی سنگین‌تر و نقشی مهم‌تر را برعهده دارند. تشویق کودک به کار و مسئولیت‌پذیری باید از زمان کودکی و توسط والدین شروع شود. پدر و مادر باید بدانند که کودکان عزیز آن‌ها همیشه بچه باقی نمی‌مانند بلکه به زودی بزرگ می‌شوند و زنان و مردان اجتماع آینده خواهند بود. در صورتی در اجتماع آینده خوشبخت خواهند بود که کاردان، وظیفه‌شناس، نیرومند، جدی و پرتلاش باشند. هم علاقه به کار و فعالیت داشته باشند و هم قدرت و توان آن. به طوری که بتوانند روی پای خود بایستند و کارهای فردی و وظایف اجتماعی خود را انجام دهند و ـ به اصطلاح ـ گلیم خود را از آب بیرون آورند.
پدر و مادر باید فرزندانشان را برای زندگی در اجتماع و استقلال و خود بسندگی پرورش دهند. دختران را برای مسئولیت‌پذیری، خانه‌داری، شوهرداری و بچه‌داری، انجام مسئولیت‌های اجتماعی پرورش دهند. پسران را برای قبول مسئولیت‌های اجتماعی، کار و جدیت، تأمین نیازهای عمومی، سرپرستی و اداره‌ی زندگی مشترک خانواده، زن‌داری و بچه‌داری پرورش دهند تا بتوانند در رفاه و خوشبختی زندگی کرده و برای همسرشان بهترین همسر و برای فرزندانشان بهترین پدر و مادر و برای هم‌شهریان و هم وطنانشان سودمندترین شهروند باشند.
همه‌ی اینها باید جزء برنامه‌های تربیتی بوده و از زمان کودکی آغاز شود، در غیر این صورت نتیجه‌ی مطلوبی نخواهد داد. اگر انسان از همان کودکی به کار کردن و مسئولیت‌پذیری عادت نکند، وقتی بزرگ شد کار کردن و انجام وظیفه برایش دشوار خواهد بود و با اندک بهانه‌ای از انجام وظیفه شانه خالی می‌کند یا به حد ضرورت اکتفا خواهد نمود.
برخی از پدران و مادران، از این امر حیاتی و سرنوشت‌ساز غفلت داشته و به خاطر علاقه‌ی شدیدی که به فرزندانشان دارند تا مدت‌ها همه‌ کارهای آن‌ها را خود انجام می‌دهند و مسئولیتی را بر عهده‌شان نمی‌گذارند و به عقیده‌ی خودشان این عمل را یک نوع فداکاری محسوب می‌کنند، در صورتی که از لحاظ تربیتی، خیانت و یک امر غلطی به شمار می‌رود.
امّا پدران و مادران آگاه، همواره به فکر آینده‌ی فرزندان خود هستند و در راه استقلال، نیرومندی، کاردانی و خودبسندگی آن‌ها قدم برمی‌دارند. عادت دادن به کار و کوشش مسئولیت‌پذیری را نیز جزء برنامه‌های تربیتی خود قرار می‌دهند. سنین زندگی و مقدار درک و شعور و حدود توانایی کودک را در نظر گرفته و در انتظار فرصت‌اند، هرگاه احساس کردند که برای انجام دادن کاری آماده است و اظهار تمایل می‌نماید همان کار را بر عهده‌اش می‌گذارند و تشویقش می‌کنند تا خودش آن را انجام دهد و در صورت نیاز به راهنمایی و کمک او اقدام می‌نمایند.
البته این برنامه به تدریج و در فرصت‌های مناسب به اجرا گذارده می‌شود تا برای کودک خسته‌کننده نباشد. در سنین پایین‌تر کارهای ساده‌تر را بر عهده‌اش می‌گذارند؛ مثلاً به یک کودک سه ساله می‌توان گفت: با قاشق غذا بخور، جوراب و کفشت را بپوش یا بیرون بیاور، شلوارت را بپوش، نمکدان و قاشق و چنگال را از آشپزخانه بیاور، اسباب‌بازی‌هایت را مرتب کن و در جای خودشان بگذار، آن‌ها را تمیز کن و متکای خودت را بیاور.
به همین ترتیب هرچه بزرگ‌تر می‌شود می‌توان کارهای دشوارتری را بر عهده‌اش نهاد. کودک می‌تواند این قبیل کارها را انجام دهد: پهن کردن و برداشتن رخت‌خواب خود، چیدن میز غذا، انداختن و جمع کردن و به آشپزخانه بردن آن‌ها، کمک کردن مادر در تهیه‌ی غذا، چای آوردن، شستن ظرف‌ها، جارو کردن اتاق‌ها، مراقبت و نگهداری خواهر و برادر کوچک‌تر، مراقبت از گل‌ها و درختان باغچه، آب دادن گلدان‌ها، ظرف زباله را بیرون گذاشتن، اتاق‌ها را جمع و جور کردن، آب و دانه دادن به حیوانات خانگی، خرید نان و سبزی و لبنیات، خریدن تاید و صابون و خمیر دندان و کارهای کوچک و ساده‌ای که کودک برطبق آمادگی سنی خود می‌تواند آن‌ها را انجام دهد.
در این جا لازم می‌دانیم که چند مطلب را تذکر دهیم:
۱. وقتی می‌خواهید کاری را برعهده‌ی کودک بگذارید سنین زندگی کودک و مقدار درک و قدرت بدنی او را در نظر بگیرید و کاری را برعهده‌اش بگذارید که برای انجام دادن آن آمادگی دارد.
۲. توجه داشته باشید که شغل اصلی کودک بازی است، کارهایی که برعهده‌اش می‌گذارید زیاد و خسته‌کننده نباشد به طوری که او را از شغل اصلی خود محروم سازد، مبادا از کار کردن بیزار شود و در صدد طغیان برآید. سعی کنید کار را برایش مطبوع و به صورت بازی درآورید. قبلاً گفته شد که در انتخاب اسباب‌بازی هم خلاقیت و کار را می‌توان منظور داشت.
۳. سعی کنید در تقسیم کارها با کودک تفاهم داشته و به او بفهمانید که یک عضو رسمی خانواده است و در اداره منزل باید سهیم و شریک باشد و به مقدار توانش مسئولیتی را بپذیرد. از تحمیل کار و زورگویی تا حد امکان خودداری کنید.
۴. در صورت امکان به کودک حق انتخاب مسئولیت بدهید و او را در انتخاب یکی از چند کار مخیّر سازید.
۵. کارها را در بین خانواده تقسیم کرده و مسئولیت هر یک از آن‌ها را تعیین کنید. تا تکلیف خود را بدانند و در انجام وظیفه تردید نداشته باشند.
۶. در تقسیم کارها عدالت را رعایت کنید تا نزاعی در بین بچه‌ها به وجود نیاید و با میل و رغبت، وظیفه خود را انجام دهند.
۷. مسئولیت‌ها را در بین بچه‌ها تقسیم کنید و از آن‌ها بخواهید که به طور دائم کار خود را انجام دهند.
۸. هنگام تقسیم کار شرایطی سنی، قدرت و استعداد مزاجی کودکان را در نظر بگیرید.
امیرالمؤمنین(ع) فرمود:
برای هر یک از کارگزاران خود مسئولیت خاصی را تعیین کن، زیرا بدین وسیله وظیفه خود را می‌فهمند و کارها را برعهده‌ی هم‌دیگر نمی‌گذارند.[5]
۹. برای این که بچه‌ها را به کار کردن علاقه‌مند سازید می‌توانید در کار کردن با آن‌ها شرکت نمایید، چون بچه‌ها دوست دارند با پدر و مادر خود همکاری نمایند.
۱۰. اگر پدران و مادران در اداره‌ی منزل همکاری و تعاون داشته باشند برای فرزندانشان بهترین الگو خواهند شد.
۱۱. هنگام واگذاری مسئولیت‌ها، تکالیف مدرسه و امتحانات کودکان را نیز منظور بدارید. مسئولیت دادن‌ها نباید مزاحم تکالیف درسی باشد؛ مخصوصاً در موقع امتحانات که اشتغال بیش‌تری دارد و باید حال او را کاملاً رعایت کرد. یک مربی کاردان با تدبیر، سعی می‌کند در بین بازی کردن کودک و انجام تکالیف مدرسه، مسئولیت‌های خانوادگی او تعادل و هماهنگی به وجود آورد به طوری که هیچ یک از آن‌ها مزاحم دیگری نباشد.
۱۲. کارآموزی و تمرین کار در دوران کودکی خلاصه نمی‌شود، بلکه باید در دوران نوجوانی و جوانی نیز برای همه ـ حتی جوانانی که مشغول تحصیل هستند ـ ادامه یابد. البته در آن زمان‌ها کارها و مسئولیت‌های سنگین‌تری برعهده‌ی آن‌ها نهاده می‌شود. کارآموزی و تشویق به کار در دوران راهنمایی و دبیرستان باید با برنامه‌های جالب و جدی تعقیب شود و در این باره می‌توان از ایام تعطیلات استفاده کرد.
چه خوب است که هر جوانی در طول تحصیلات دبیرستانی خود با یک حرفه و فن آشنا شود، حتی کسانی که قصد دارند در مراحل عالی به تحصیلات خویش ادامه دهند. آشنایی با یک حرفه برای انسان یک کمال محسوب می‌شود و امکان دارد که در بعضی مواقع مورد استفاده قرار گیرد؛ مخصوصاً کارهای تولیدی از قبیل: کشاورزی، نجاری، خیاطی، گلدوزی، آهن‌گری، نقاشی، طباخی، بافندگی، ریسندگی، تراش‌کاری و مکانیکی.
کشاورزان و کارگران، شریف‌ترین و ارزشمندترین انسان‌ها هستند. اگر آن عزیزان تولید نکنند زندگی مردم امکان‌پذیر نخواهند بود. باید کار و کارگر آن چنان مورد تمجید و تشویق قرار گیرد که کار کردن یک افتخار به شمار آید، چنان که واقع امر نیز چنین است. به همین جهت اسلام کشاورزان و کارگران را مورد ستایش قرار می‌دهد:
حضرت صادق(ع) فرمود:
زراعت‌ پیشه‌گان گنج‌های مردم‌اند، بذرهای خوب را در زمین می‌پاشند و خدا آن‌ها را می‌رویاند و از زمین خارج می‌سازد. کشاورزان در قیامت بهترین مقام را دارند و به نام مبارکین خطاب می‌شوند.[6]
امیرالمؤمنین(ع) فرمود:
خدای تبارک و تعالی انسانی را که در حرفه‌ای مهارت دارد و امین است دوست دارد.[7]
امام صادق(ع) فرمود:
وقتی نماز صبح را خواندید و از آن فارغ شدید، صبح زود به کار و طلب روزی حلال مشغول شوید، خدا شما را روزی می‌دهد و در طلب حلال کمک می‌نماید.[8]
مردی خدمت حضرت صادق(ع) رسید و عرض کرد: کار دستی از من ساخته نیست و از عهده‌ی تجارت هم برنمی‌آیم. مردی هستم محتاج که روزی خودم و خانواده‌ام را از این طرف و آن طرف تهیه می‌نمایم. امام صادق(ع) فرمود:
کار کن، بار را بر سر خود بگذار و حمل کن و خودت را از مردم بی‌نیاز گردان. رسول خدا(ص) هم کار می‌کرد. حتی روزی سنگ بزرگی را بر دوش خود حمل کرد و در دبستان خویش نهاد. آن سنگ هنوز هم در جای خود باقی است. ضخامت سنگ معلوم نیست، مگر این که تاکنون در جای خود باقی مانده است.[9]

خودآزمایی

1- رمز موفقیت انسان‌ها در کدام عوامل نهفته است؟
2- به چه دلیل اسلام توجه مخصوصی نسبت به کار کردن داشته و سفارش‌های فراوانی نسبت به آن نموده است؟
3- چگونه می‌توان بچه‌ها را به کار کردن علاقه‌مند ساخت؟

پی نوشت ها

[1]. نجم (۵۳) آیه ۳۹: «وَ أنْ لَیْسَ لِلْإنْسان إلاّ ما سَعی».
[2]. کافی، ج۵، ص ۷۲: «ملعون من ألقی کلَّه علی الناس».
[3]. همان، ص ۷۸: «العبادةُ سبعون جزء أفضلُها طلبُ الحلالِ».
[4]. همان، ص ۸۵: «إنیّ لأُبغض الرجلَ ـ أو أُبغض للرجل ـ أن یکون کسلاناً عن أمر دنیاه، و من کسل عن أمر دنیاه فهو عن أمر آخرته أکسل».
[5]. غررالحکم، ص ۱۲۴: «اجعل لکلّ إنسان من خدمک عملاً تأخذُه به فأنّ ذلک أحری أن لایتواکلوا فی خدمتک».
[6]. کافی، ج۵، ص ۲۶۱: «الزارعون كنوز الأنام. یزرعونِ طیباً أخرجه الله عزّوجلّ و هم یوم القیامة أحسن الناس مقاماً و أقربهم منزلة، یُدعون المباركین».
[7]. همان، ص ۱۱۳: «إنّ الله عزّوجلّ یُحبّ المحترف الأمین».
[8]. همان، ص ۱۱۸: «و إذا صلّیتم الصبحَ و انصرفتُم فبکّروا فی طلب الحلال و اطلبوا الحلال فإنّ الله یرزقکم و یُغنیکم علیه».
[9]. همان، ص ۷۴: «إن رجلاً أتی أباعبدالله(ع) فقال: إنّی لأحسن أن أعمل عملاً بیدی و لأحسن أن أتجرّو أنا محارف محتاج. فقال: «أعمل. فاحمل علی رأسک، و استغن عن الناس، فإنّ رسول الله(ص) قد حمل حجراً علی عاتقه فوضعه فی حائط له من حیطانه، و انّ الحجر لفی مکانه و لایُدری کم عمقه إلاّ أنّه ثمّ».

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت