به هر حال تفاوت ذاتى و فردى كودكان در برخى از صفات قابل انكار نيست؛ مثلاً بعضى از كودكان در برابر ناملايمات، حساسيت بيشترى دارند و زود عصبانى مىشوند. برعكس بعضى خون سرد و بىتفاوتاند، ليكن اين سخن بدان معنا نيست كه تربيت در اينها تأثير ندارد، بلكه مىگوييم: اين قبيل افراد، از جهت ساختار طبيعى براى عصبانى شدن، از بعضى افراد ديگر آمادگى بيشترى دارند. ضرورت شناخت تربيت شونده
تربيت، كارى بسيار مهم، دشوار و ظريف است كه نياز به اطلاعات لازم و تهيه‌ی مقدمات دارد. در صورتى مربى در اين امرِ مهم توفيق مىيابد كه قبلاً اطلاعات لازم را فراهم كرده خودش را آماده كرده باشد وگرنه به نتيجه‌ی مطلوبى نخواهد رسيد. در ذيل به پارهاى از اين اطلاعات به طور خلاصه اشاره مىشود:
شناخت فرد مورد تربيت
چنانكه دانستيد، تربيت عبارت است از: فراهم كردن زمينه‌ی مناسب براى پرورش استعدادهاى جسمانى و روانى انسان مورد تربيت و هدايت آنها در جهت مطلوب و جلوگيرى از وقوع انحرافات و ناهنجارىها.
با توجه به تعريف ياد شده روشن مىشود كه يك مربى در صورتى در عمل خود موفق مىشود كه قبلاً فرد مورد تربيت را به خوبى بشناسد و از استعدادهاى جسمانى، غرايز، خواستهها و تمايلات نفسانى او كاملاً آگاه باشد تا بتواند شرايط مناسب را براى پرورش شكوفايى استعدادهاى ذاتى او فراهم ساخته و در رفع كمبودها و تأمين نيازهاى او كوشش كند، چون همه‌ی كودكان در اين جهت تفاوتهاى فراوانى دارند.
ژان شاتو مىنويسد:
همانطور كه هر سنى مقتضياتى دارد، هر فرد انسان هم استعداد خاصى دارد، بايد نوع هوش، بنيه و خُلق و خوى افراد مورد توجه باشد. هر ذهنى شكلى خاص دارد و نيازمند است كه متناسب با آن اداره شود. مراد، تفاوتهاى كمى كه سبب مىشود هر كس به تناسب ميزان هوش خود بيش و كم پيشرفت كند، نيست، مراد علاوه بر آن تفاوتهاى كيفى نوع ديگرى است كه امروز تفاوت منشى ـ منش به معناى عام آنكه بنيه و خلق و خوى را شامل مىشود ـ خوانده مىشود.[1]
يكى از وظايف مربى شناخت اين تفاوتهاست. در بين كودكان دو نوع تفاوت وجود دارد:
تفاوتهاى فردى
تفاوتهاى فردى عبارت است از خصوصيات و صفات ويژهاى كه در ساختار وجودى تك تك كودكان، قطع نظر از مراحل رشد، نهاده شده است. اين تفاوتها را به چند دسته مىتوان تقسيم نمود:
اول: تفاوتهاى جسمانى ـ هر كودكى از جهت ساختار جسمانى داراى تركيب و مزاج مخصوصى است، يا سالم و نيرومند است يا ضعيف و ناتوان. گاهى اين تفاوت در كيفيت آفرينش اعضاى رئيسه بدن مانند: قلب، مغز، كبد، كليه، اعصاب و عروق، دستگاه گوارش، دستگاه تنفس و دستگاه گردش خون مىباشد. امكان دارد كه كودكان از جهت ساختار حواس پنج گانه‌ی شنوايى، بينايى، ذائقه، لامسه و شامه تفاوتهايى با هم داشته باشند.
بنابراين، هر كودكى از جهت سلامت يا بيمارى، نيرومندى يا ضعف مزاج، توان يا كم توانىِ يك عضو يا چند عضو از همان ابتدا داراى شرايط ويژه و استعداد مخصوصى است كه بايد مورد توجه اوليا و مربيان قرار گرفته و بر طبق آن برنامه‌ريزى شود، تا استعدادهاى طبيعى او پرورش كامل يابد و نقصها و كمبودها در حد امكان جبران گردد.
دوم: تفاوتهاى نفسانى ـ كودكان از ابتداى ولادت از جهت هوش، فهم و حافظه تفاوتهايى دارند؛ بعضى بسيار تيزهوش و نابغه و برخى در پايينترين مراحل هوش و به اصطلاح، كودناند. در بين اين دو مرتبه هم مراتب فراوانى وجود دارد. رفتار اوليا و مربيان و برنامههاى تربيتى و توقعات آنها، نسبت به همه‌ی اين كودكان نمىتواند يكسان باشد. بنابراين با شناسايى كودكان، برنامه تربيتى تنظيم گردد تا استعدادهاى طبيعى كودك هدر نرود يا چيزى فوق طاقت بر او تحميل نشود.
سوم: تفاوتهاى عاطفى و اخلاقى ـ اين تفاوتها از زمان كودكى در وجود آنها نهاده شده و طبيعى است. اين صفات و خصوصيات عبارت است از: زرنگى و پر تحركى يا تنبلى و بىحالى، تندخويى يا خوش اخلاقى، زودرنجى يا خون سردى، ترش رويى يا گشاده رويى، خوشبينى يا بدبينى، پرگويى يا كم حرفى، گوشهگيرى يا گرايش اجتماعى، زود باورى يا دير باورى، خود بزرگبينى يا احساس حقارت، رياستطلبى يا ترس از قبول مسئوليت، كم‌رويى يا پررويى، افسردگى يا شادمانى، ترس يا بىباكى، بخشش يا بخل، نظيف بودن يا كثيف بودن، نظم يا بىنظمى، بدخواهى يا خيرخواهى و مانند آن.
اين قبيل صفات گاهى اكتسابى هستند و گاهى ذاتى و طبيعى. بعضى از كودكان از همان اوان كودكى واجد اين صفات بوده و آثارشان در آنها مشاهده مىشود. اين قبيل خصوصيات و تفاوتها ممكن است ارثى باشند يا معلول مزاج و ساختار مخصوص جسمانى كودك كه خود نيز معلول كيفيت جسمانى والدين يا نوع تغذيه آنها در زمان انعقاد نطفه، يا ايام باردارى و شير دادن زن، يا اوضاع و شرايط زندگى آنها در اين دوران مىباشد.
به هر حال تفاوت ذاتى و فردى كودكان در برخى از صفات قابل انكار نيست؛ مثلاً بعضى از كودكان در برابر ناملايمات، حساسيت بيشترى دارند و زود عصبانى مىشوند. برعكس بعضى خون سرد و بىتفاوتاند، ليكن اين سخن بدان معنا نيست كه تربيت در اينها تأثير ندارد، بلكه مىگوييم: اين قبيل افراد، از جهت ساختار طبيعى براى عصبانى شدن، از بعضى افراد ديگر آمادگى بيشترى دارند. رفتار مربى نيز نسبت به اين دو نوع فرد نمىتواند يكسان باشد، چون وجود هر صفتى برخورد خاصى را مىطلبد وگرنه غالباً نتيجه‌ی معكوس خواهد داد.
بنابراين مربيان قبل از هر چيز بايد خصايص و صفات ويژه و طبيعى كودكان را بشناسند بهتر بتوانند رفتار و برنامه‌ی تربيتى خود را تنظيم نمايند. ليكن شناخت اين صفات و ويژگىها كار آسانى نيست، بلكه امرى است ظريف و دشوار كه نيازمند دقت و مراقبت است. دانشمندان براى شناخت تفاوتهاى فردى كودكان روشهاى مختلفى را پيشنهاد كردهاند، ولى بهترين روش عبارت است از: مطالعه و دقت در رفتار كودكان و برخورد آنها با حوادث؛ مخصوصاً برخورد آنها با ساير كودكان به هنگام بازىهاى دسته جمعى، تفريحات آزاد، به هنگام ورود در مجالس و برخورد با بزرگترها، به ويژه ملاقات با افراد جديد و ناشناس. اگر كسى اهل دقت و مطالعه باشد در اين مواقع مىتواند تا حد زيادى كودك مورد تربيت را شناخته و صفات و خصوصيات او را تشخيص دهد.
ژان شاتو مىنويسد:
هر كودكى موجود منحصر به فردى است و هدف نهايى هر آموزش و پرورش آن است كه كودك را با تمام معايب، با تمام نقايص، با تمام امكاناتش، چنانكه طبيعت، او را خلق نموده است در اختيار بگيريم و از اين امكانات به نفع او حداكثر استفاده را بنماييم.[2]
تفاوتهاى رشدى
نوع دوم، تغييرات و تحولاتى است كه در طول سنين و مراحل رشد، به تدريج در انسان به وجود مىآيد و از كودكى تا پايان عمر ادامه دارد. كودك بر يك حال باقى نمىماند، بلكه رفته رفته رشد كرده و از جهت كمى و كيفى، تغييرات و تحولاتى در او پديد مىآيد.
در تعريف رشد گفتهاند: سلسله تغييرات و تحولاتى پى در پى است كه در موجود زنده براى رسيدن به هدفى خاص انجام مىگيرد. اين تغييرات نه تنها در حجم بدن، بلكه در ذهن، عقل، اخلاق و عواطف نيز به وجود مىآيد. كودك از جهت جسم و نيروهاى جسمانى كمكم رشد مىكند تا به مرحله نهايى كمال برسد. همراه با رشد جسمانى، عقل و شعور او نيز رو به كمال مىرود؛ هم از جهت بدن نيرومند مىشود و هم از جهت عقل و درك و شعور. در نتيجه چيزهاى فراوانى را ياد مىگيرد و غرايز و استعدادهاى جديدى در او ظهور مىكند و به فعليت مىرسد. خوردن و آشاميدن، استفاده از حواس، بلند شدن و نشستن، خزيدن و با دست و پا حركت كردن، ايستادن، راه رفتن و دويدن، كنترل ادرار و مدفوع، حرف زدن، خواندن و نوشتن، نقاشى و هنر، فكر كردن و تحصيل علم و دانش، كار كردن و خلاقيتهاى گوناگون و حيرتآور، همه‌ی اينها محصول رشد جسمانى و عقلانى انسان مىباشد. ليكن اين استعدادها در يك زمان به فعليت تبديل نمىشوند، بلكه هر يك از اينها در زمانى خاص و شرايطى ويژه ظهور و فعليت مىيابد. در اثر رشد جسمى و عقلى است كه غرايز بيدار گشته و استعدادهاى تازه به وجود مىآيند و براى فعليت آماده مىگردند. به همين جهت دوران رشد را به چند مرحله تقسيم نموده و ويژگىها و استعدادهاى هر يك از آن مراحل را برشمرده و نيازهاى خاص آن را تبيين كردهاند.
در اين جاست كه ضرورت شناخت مراحل رشد، استعدادها و نيازهاى مخصوص هر يك از آن مراحل و توان جسمى و عقلى انسانى، كه در آن مرحله قرار گرفته، روشن مىشود، زيرا مربى در اثر اين شناخت، برنامههاى تربيتى خود را بر طبق اين مراحل تنظيم مىكند و انتظارات خود را با توانايى جسمانى و عقلانى كودك هماهنگ مىسازد. لذا چيزى را بر او تحميل نمىكند كه در توانش نباشد، زيرا يكى از مشكلات تربيتى، توقعات بيش از حد اوليا و مربيان است. در بين مربيان كسانى هستند كه بدون توجه به رشد و توانايى كودك انجام كارهايى را از او توقع دارند كه در توان او نيست، به همين جهت شكست مىخورد و چنين شكستى بر شخصيت او لطمه وارد ساخته و نتايج بدى را به بار مىآورد.
بنابراين، يك مربى خوب، قبلاً اطلاعات لازم را درباره‌ی مراحل رشد تهيه كرده و بر طبق آن يك برنامه دقيق و زمانبندى شده، براى كودك تنظيم مىنمايد و آن گاه از او مراقبت كامل به عمل مىآورد. هرگاه احساس كرد كه براى انجام كارى استعداد پيدا كرده بدون اينكه فرصت را از دست بدهد به يارى كودك مىشتابد، شرايط مناسب را براى شكوفا شدن آن استعداد فراهم نموده و موانع را برطرف مىكند تا اينكه استعداد جديد شكوفا شود. البته در صورت لزوم مىتواند با راهنمايىها و تشويقهاى خود او را كمك نمايد.
بنابراين مصلحت نيست كه مربى، قبل از آمادگى جسمانى و عقلانى كودك، او را در انجام عملى كه هنوز توان آن را ندارد، تشويق و وادار كند، زيرا علاوه بر اينكه تلاشهاى او غالباً به نتيجه نخواهد رسيد، نتايج غير مطلوبى نيز به همراه خواهد داشت.
درك نيازهاى جسمانى كودك چندان دشوار نيست، بلكه آنچه مهم است شناخت دقيق استعدادها و نيازهاى متنوع روانى، ذهنى، عاطفى و اخلاقى او است. هر چه اوليا و مربيان در اين مورد از شناخت بيشتر و عميقتر برخوردار بوده و در تأمين نيازها و ايجاد شرايط مناسب، عنايت بيشترى به عمل آورند در پرورش صحيح كودكان موفقتر خواهند بود.
خودآزمایی
1- در چه صورت مربى در امرِ مهم تربیت توفيق مىيابد؟
2- تفاوت‌های فردی را به چند دسته مىتوان تقسيم نمود؟ هر مورد را توضیح دهید.
3- بهترین روش براى شناخت تفاوتهاى فردى كودكان کدام است؟
پی نوشت ها
[1]. مربيان بزرگ، ص 192.
[2]. همان، ص 144.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت