تأثیر متقابل معنویت و عدالت

فصل سوّم: عدالت و  حکومت | ۵

تأثیر متقابل معنویت و عدالت

هر چه تقوا و معنویت در ملت بیش‏تر باشد، مدیران خودساخته و عادل‏تری را بر سر کار می‏آورند و در طرف مقابل هر چه روابط کارگزاران و ملت و رفتار مدیران جامعه عادلانه‏‌تر باشد بر جو اسلامی و معنوی جامعه افزوده‏‌تر می‏‌شود و بالعکس، هر چه رفتارها ستمگرانه‌تر باشد، مردم نیز کلاهبردارتر می‏ شوند، زیرا ـ در هر حال ـ نام نظام، اسلامی است.

صراط مستقیم عدالت و کژراهه آن

راه اجرای عدالت، خودشناسی، خداشناسی و دین‌شناسی درست است. هر کس خدا را از زندگی بردارد، انسان را به‌درستی نمی‏شناسد و مقصدش را درک نمی‏کند و ازاین‏رو، اشتباه می‏گیرد.
امام باقر(ع) اولین گام در کمال نهایی بشر را دین‏شناسی می‏داند.[1]
دین است که راه و چاه ابدی انسان را ارائه می‏‌دهد[2] و به انسان گوشزد می‏کند که تمامی نعمت‏ها، رفاه‏‌ها، لذت‏های این جهان را خداوند برای تو آفریده، استفاده کن و با حساب و کتاب و طبق تنظیم شریعت، نه به صورت ولنگاری و هرزگی و اسراف و اتراف. نیز به انسان نشان می‏‌دهد که تکامل و تعالی تو در گرو آن است که آن بُعد ملکوتی، تهذیب، تعبد، تقوا و تقرب الی الله تعالی است.
در معارف قرآن و عترت، به‌خوبی پاسخ‌ِ این پرسش‏های هر جوان وجود دارد که:
1. او کیست؟ برای چه به این جهان آمده؟ این زندگانی، کدامین مرحله از مراحل هستی او است؟
2. مقصود از گذر، از این گذرگاه و منزل و مرحله چیست؟
3. نیازهای گوناگون او در این زندگی برای رسیدن به مقصد اصلی کدام است؟
4. مقصد اصلی کجاست؟
5. هدف نهایی چیست؟
6. آیا بدون تأمین نیازهایش در این زندگی، به مقصد اصلی و هدف نهایی خواهد رسید یا نمی‏تواند برسد؟
و...
دین به او می‏گوید: انسان برای مبارزه با خود آفریده نشده است، بلکه برای مبارزه با خودیت آفریده شده؛ خودیتی که سنگ راه تعالی و تکامل است. تأمین معیشت معتدل و زندگی آبرومندانه کافی است.
و راه رسیدن به تقوا، راه عدالت است «اعْدِلُواْ هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى»[3] و راه کسب محبت خداوند، اقامه قسط و احسان و طهارت است.
همان‏گونه که قرآن کریم می‏‌فرماید: «خداوند این گروه‏‌ها را دوست می‏دارد: مُقسطین،[4] محسنین،[5] متقین،[6] مطهرین،[7] مؤمنین،[8] متوکلین،[9] صابرین[10] و مجاهدین».[11]
گفتنی است عدالت راستین و رسیدن به جامعه‌ی منهای فقر، ناشدنی نیست؛ چنان‏که امام علی(ع) در مدتی کوتاه در کوفه پرآشوب در عین درگیری در سه ـ چهار جبهه جنگ خونین و وحشتناک چنان جامعه‏ای را ساخت، کوفه تنها شهری بود که در اختیار او بود و عوامل مخرب و مزاحم نیز در آن نفوذ داشتند.
حضرت علی(ع) می‏‌فرماید: «هیچ‏کس در کوفه نیست که زندگی او سامانی نیافته باشد، پایین‏ترین افراد نان گندم می‏خورند و خانه دارند و از بهترین آب آشامیدنی استفاده می‏کنند».[12]
برخی نوشته‏‌اند: «و این‏که چگونه در کوفه‌ی جنگ‏زده و نفوذیافته‌ی آن روز، همه از رفاه نسبی برخوردار باشند و فقیری در آن یافت نشود و اگر فرد نیازمندِ ـ حتی غیرمسلمان ـ در رهگذر به چشم بخورد، غیرعادی باشد، بحث بسیار پراهمیتی است، شاید، چنین شهری در تاریخ، دیگر پدید نیامده باشد».[13]
متأسفانه وضعیت اکثر جوانان و بسیاری از مدیران ـ که مسلمان و نماز خوان و مسجدی هم هستند ـ و جمع کثیری که تنها شناسنامه اسلامی دارند، در سبک زندگی و آمال و آرزوها، همان زندگی لیبرالی و لذت‌گراست، در حسرت، کسب معیشتی مترفانه‏اند و اسوه آنان بالاشهرنشینان و مرفهان بی‏درد یا نوعی زندگانی غربی است و این گروه‏‌ها که متأسفانه در سبک زندگی اسوه و مرجع تقلید گشته‏اند، خود غبطه، برخی غربیان را می‏خورند، لذا اگر نمی‏توانند دو تابعیتی بشوند دست کم در سال، بارها به خارج سفر می‏کنند و یا در حسرت چنان حال و هوایی هستند!
آیا انتظار اجرای عدالت از چنین تفکری، صحیح است؟ قطعاً جوانان متدین و خودساخته نیز کم نیستند، ولی قبله قلب بیش‏تر جوانان و مدیران کنونی، پول بیش‏تر و رفاه و التذاذ افزون‏تر شده است آن هم به هر قیمتی که فراهم آید، زیرا امروزه تنها ارج و ارزش عالی در جامعه ما همانا پول است و سایر ارزش‏ها، یا در رتبه‏‌های بعدی‏اند و یا باید قربانی همین بت گردند!

سخنان آیة الله شعرانی در اهمیت عدالت اجتماعی

... منافع عدل در هر جامعه به اندازه مضارّ ظلم است. آسایش زندگی مردم به زراعت، صنعت و تجارت است و آلت هر سه، مال است که صاحب آن بی‏ترس و بیم به کار زند.
مردم در کشور ظلم، تا بتوانند اموال خویش را پنهان [یا از کشور خارج] می‏کنند و به کار نمی‏زنند، بلکه وجود آن را انکار می‏کنند و کوشش در زراعت و صنعت و تجارت نمی‏کنند. ظالم باید به جبر به کار وادارد و اموال آنان را به‌زور بستاند و در مشاغل گذارد و ظلم‏ها افزوده می‏‌شود و ظالم، اعوان بسیار برای اجرای مقصود خود لازم دارد ـ ‏بر خلاف عادل ـ و هر یک [از اعوان ظلمه] دستشان در ظلم باز خواهد بود و خیانت و سرقت و دروغ و رشوه رایج می‏گردد. نیروی انسانی در آن جماعت، هدر می‏رود و همه همّشان در مبارزه با یک‏دیگر مصرف می‏‌شود.
ظالم می‏کوشد مردم را مطیع سازد و مردم می‏کوشند از شر ظالمان مأمنی جویند. گروهی برای حفظ خویش، خود را به ظلم می‏پیوندند تا در خون و مال ایمنی یابند و بدین ترتیب ظلمه، افزون می‏گردند.
در جامعه‏ای که عدل باشد همه کار می‏کنند و در جامعه ظلم، تنها یک تن کار می‏کند و دیگران کارشکنی و درنتیجه، کار همه از یک تن برنمی‌آید.
در روایتی آمده است: چون حکم بر خلاف حکم خدا جاری شود آسمان، نعمت خویش را منع می‏کند و زمین گیاه خود را نمی‏رویاند. در زمان «حجاج‏بن ‏یوسف» کسی آب و ملک خود را رها کرده و پنهان شده بود؛ چون پرسیدند گفت: چه رنجی برم که هر چه بردارم عاملان حجاج می‏گیرند!
این زبان حال همه مردم بود. مردم زمان ما جامعه عادله را دموکراسی می‏نامند و به نظر ما جامعه عادله، جامعه‏ای است که غیر حکم خدا در آ ن جاری نباشد... .

فارابی و عدالت اجتماعی

«فارابی» از حکمای اسلام در کتاب سیاسات المدنیه، اقسام اجتماعات را شمرده و خواص هر یک را بیان کرده است. یکی از اقسام را به اوصاف دموکراسی و آن را «مدینة الجماعه» نامیده است و خواص و صفات آن را چنان مطابق واقع برشمرده است که گویی سالیان دراز در لندن و سوئیس می‌‏زیسته است و نتیجه رفتار حکومت آنان را به چشم دیده است و مدینه فاضله به اصطلاح وی آن است که رئیس آن حکیم منزه؛ یعنی امام معصوم و مردمان همه دیندار، خداپرست و عادل باشند. بهتر از مدینه جماعت نیست؛ چون در میان آن‏ها حکما و عقلا و بزرگان از هر صنعت و صنف و هنر پدید می‌آید و طالب مدینه فاضله می‏گردند. سخن از عدل و فواید آن در این‏جا نمی‏گنجد، روایات و احادیث در آن بسیار و آثار و تجارب بزرگان بی‌شمار است و جامع همه سخنان و بهترین گفتار در این باب آن است که پیغمبر(ص) فرمود: «الملك یَبقی مَعَ الکُفر وَ لَا یَبقَی مَعَ الظُّلم».[14]

خودآزمایی

1- تأثیر متقابل معنویت و عدالت را شرح دهید.
2- خداوند کدام گروه‏‌ها را دوست می‏دارد؟

پی نوشت ها

[1]. الکمالُ و کُلّ الکَمال: التَّفقُه فِی الدّینِ وَ الصّبر عَلی النّائِبَة وَ تَقدیرُ المَعیِشة.
[2]. ر.ک: همین قلم، جهاد با نفس، بزرگ‏ترین جهاد فراموش‌شده.
[3]. مائده، آیه8.
[4]. ر.ک: مائده، آیه42 و ممتحنه، آیه8.
[5]. ر.ک: بقره، آیه195؛ آل‏عمران، آیات134 و 148؛ مائده، آیات13 و 93؛ بقره، آیات58، 112، 236؛ انعام، آیه84‏؛ اعراف، آیه56؛ یوسف، آیات36، 78‏؛ لقمان، آیه93؛ زمر، آیه58 و ذاریات، آیه16.
[6]. ر.ک: آل‏عمران، آیه76 و توبه، آیات4 و 7.
[7]. توبه، آیه108.
[8]. آل‏عمران، آیه31.
[9]. همان، آیه159.
[10]. همان، آیه146.
[11]. صف، آیه4.
[12]. مجلسی، بحارالانوار، ج40، ص327: «ما أصبح بِالکوفةِ أحداً إلّا نَاعماً إن ادناهم مَنزِلهً لیأکلُ البُرَّ و یَجلِسُ فِی الظّل وَ یَشرِبُ مِن مَاء الفراتِ».
[13]. محمدرضا حکیمی، جامعه‏سازی قرآنی، ص176؛ اشاره به پیرمرد نابینای نصرانی که حضرت با «اما» که پرسش از اشیا است، نه اشخاص ـ پرسید اشاره به نامتعارف‌بودن چنین صحنه‏ای در جامعه اسلامی، موضوعیت دارد؛ وسائل‏الشیعه، ج11، ص49.
[14]. میرزاابوالحسن شعرانی، نثر طوبی، ج2، ص123 ـ 124.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت