مهربانی؛ فراتر از عدالت | از دیدگاه امام رضا، حاکم باید چگونه باشد؟

فصل چهارم: برتر از عدالت یا عدالت برتر | ۲

احسان

اسلام، نه تنها به عدل که به «احسان» نیز امر می‏فرماید؛ چون مبحث احسان، خیلی گسترده است فقط به چند نمونه اشاره می‏شود. قرآن کریم می‏فرماید: «خدا به عدل و احسان فرمان می‏دهد...».[1] در تشویق به احسان می‏فرماید: «برای کسانی که احسان کردند، پاداشی بس نیکو است و افزون بر آن...».[2] یا می‏فرماید: «احسان کنید (و بدانید) که خدا احسان‏کنندگان را دوست می‏دارد».[3]
امام رضا از قول پیامبر(ص) چنین نقل می‏کند که فرمود: «سَرِ عقل، پس از ایمان به خدا، اظهار دوستی به مردم است و نیکی‌کردن به هر آدمی، خوب باشد یا بد».[4]
امام علی(ع) نیز می‏فرماید: «سَرِ ایمان، احسان کردن به مردم است».[5]
ابان‏ بن‏ تغلب می‏گوید: از امام صادق(ع) پرسیدم:
مرا از حق مؤمن بر مؤمن آگاه کن. فرمود: ای ابان! این‏که در نیمی از مال خود او را شریک سازی، ... سپس به من نگاه کرد و دریافت که بر من سخت آمده است. پس فرمود: ای ابان! آیا نمی‏دانی که خدای بزرگ از کسانی که دیگران را بر خود بر می‏گزینند (و مقدم می‏دارند با ایثار) یاد کرده است؟ گفتم چرا فدایت شوم. فرمود: تا آن هنگام که او را در مال خود شریک قرار داده‏ای، هنوز ایثار نکرده‏ای، بلکه با او برابر شده‏ای؛ هنگامی به او ایثار می‏کنی که از نیمه دیگر خود چیزی به او بدهی.[6]
امام رضا(ع) در اواخر عمر شریفشان که به عنوان ولیعهد معرفی شده و در خراسان می‏زیست، روز عرفه، تمامی دارایی‏اش را به نیازمندان داد. فضل‏ بن ‏سهل ـ ‏وزیر مأمون ـ ناراحت شد و با اعتراض عرض کرد: جداً این کار، بازندگی بزرگی است.
حضرت در پاسخش فرمود: «نه تنها باخت نیست، بلکه بُرد و غنیمت است. کاری که برای به‌دست‌آوردن اجر و کرم، انجام می‏دهی را غرامت و زیان به حساب نیاور».[7]

مهربانی؛ فراتر از عدالت

یکی از خصال حضرت رضا ـ ‏و نیز سایر معصومان(ع) ـ مهربانی و رأفت است.[8] آن حضرت در حدیث مفصلی شرایط و اوصاف امام را بیان می‏کنند و می‏فرمایند: «... امام، انیس و دوست، پدر دلسوز، برادر مهربان، مادر نیکوکار برای کودک خردسال و ملجاء و پناهگاه مردم در دردهای اجتماع است».[9]
یکی از شئون پیامبر یا امام، حاکمیت و زمامداری است. از دیدگاه امام رضا، حاکم باید چنان باشد که همگان ـ ‏به‏ویژه طبقات محروم ـ بتوانند به معنای واقعی ـ ‏نه لفظی و شعاری ـ به او دست یابند و خواسته خود را برای او بازگو کنند. در این حدیث، آرمانی‏ترین شکل رابطه دولت و مردم به نمایش گذارده شده است.
با دقت در خصالی که در بالا بیان شد مثل «انیس، رفیق و...» به ژرفای سازنده رابطه امام و امت پی می‏بریم و عمق گستردگی احساس مردم‏دوستی و دیگرخواهی دولت اسلامی را کشف می‏کنیم.
دولت اسلامی در آموزه‌‏های رضوی، پدر مهربان است، بلکه مادر مهربان است... این تمثیل است از آنچه برای ما نمونه و سمبل گویای محبت و دوستی است وگرنه احساس محبت الهی امام دربرابر بی‏کرانگی و عظمت روح امام(ع) قابل توصیف نیست.[10]
حضرت، با ضعیف‏ترین قشر اجتماع، هم‏نشین و هم‏سفره می‏شدند و به اعتراض اعیان و اشراف، دراین‏باره، توجه نمی‏فرمود. چند تن از خدمت‏کاران و غلامان حضرت رضا(ع) می‏گویند: حضرت به ما می‏فرمود: «تا هنگامی که غذا خوردنتان تمام نشده و کاملاً سیر نشده‏اید بلند نشوید گرچه شما را صدا کنم».
ما نیز از این دستور، برای راحتی خود خوب استفاده می‏کردیم؛ مثلاً بسیار می‏شد که حضرت، بعضی از ما را صدا می‏زد و کاری داشت، در پاسخ گفته می‏شد: مشغول غذا خوردن هستند!
در عصری که حضرت، در جامعه به عنوان نفر دوم مملکت و ولیعهد شناخته می‏شد روزی به حمام نیشابور رفت. در حمام عمومی، مردی نظامی که امام(ع) را نمی‏شناخت، گفت: بیا روی من آب بریز؛ امام(ع) چیزی نگفتند و ظرف را برداشتند و سرگرم ریختن آب به سر و بدن آن نظامی شدند.
در آن هنگام شخص دیگری که امام را می‏شناخت، وارد حمام شد. وقتی صحنه را مشاهده کرد بر سر آن نظامی فریاد زد: خودت را نابود کردی! آیا فرزند پیامبر خدا(ص) را به خدمت می‏گیری؟ مرد نظامی ـ ‏که به شدت ترسیده بود ـ خود را به روی پاهای امام انداخت، می‏بوسید و با تضرع و پشیمانی عرض می‏کرد: ای زاده پیامبر! چرا آن وقتی که من آمرانه با شما سخن گفتم، شما از دستور سرپیچی نکردید تا چنین نشود؟
امام(ع) مهربانانه فرمود: «این کار ثواب داشت و من نخواستم در کاری که ثواب دارد تو را نافرمانی کنم».[11] حضرت امام صادق(ع) می‏فرماید: «برترین فرمانروایان آن است که سه خصلت به او داده باشند: «مهربانی، جود و عدالت‏ورزی».[12]

از خود گذشتگی

در جنگ یرموک، هر لحظه، رزمندگانی به میدان می‏رفتند برخی شهید و برخی نیز زخمی می‏شدند و جایشان را به رزمندگان تازه نفس می‏دادند. حذیفه عدوی می‏گوید: در یکی از روزها پسرعمویم نیز به میدان رفت، ولی پس از پایان پیکار، همراه دیگران مراجعت نکرد. ظرف آبی برداشتم و روانه رزمگاه شدم به این امید که اگر او را زنده بیابم، آبش دهم. پس از جست‏وجو او را زخمی یافتم که رمقی در تن داشت. کنارش نشستم و گفتم: آب می‏خواهی؟ با اشاره گفت: آری. در همین موقع سرباز دیگری که نزدیک او به زمین افتاده بود صدای مرا شنید و آهی کشید و فهماند که او نیز تشنه است و آب می‏خواهد، پسرعمویم به من اشاره کرد: اول برو به او آب بده.
حذیفه می‏گوید:
پسرعمویم را واگذاردم و بر بالین دومی رفتم و او هشام‏بن‏ عاص بود. گفتم: آب می‏خواهی؟ به اشاره گفت: بلی. در این موقع صدای مجروح دیگری شنیده شد که آه کشید. هشام هم آب نخورد و به من اشاره کرد که به او آب بدهم. نزد سومی رفتم، ولی در همان لحظه جان سپرد. به بالین هشام برگشتم، او نیز در این فاصله مرده بود و چون نزد پسرعمویم رفتم دیدم او نیز از دنیا رفته است.[13]
دین اسلام، از مردمی که غرق در جهالت جاهلیت بودند، چنین ایثارگرانی پرورش داد. حال آیا چنین روحیه‏ای با حرص و طمع و سودجویی و بخل و... که منشأ بی‏عدالتی هستند، سازگاری دارد؟

اسلام دین محبت است، چه رسد به عدالت

عبدالله جعفر در سفر، نیمه روز به روستایی رسید و باغ نخلی را سر سبز و خرم در نزدیکی آن دید. تصمیم گرفت پیاده شود و چند ساعتی را در آن باغ بیاساید. مالک آن باغ، در روستا زندگی می‏کرد، او غلام سیاهی داشت که در باغش گمارده بود تا از نخلستان و باغ نگهبانی کند؛ عبدالله با اجازه‌گرفتن از آن غلام وارد باغ شد و برای استراحت جای مناسبی را انتخاب کرد. ظهر فردا رسید. عبدالله دید که غلام سفره خود را گسترده تا غذا بخورد و در سفره سه قرص نان جو دارد. هنوز لقمه‏ای نخورده بود که سگی داخل باغ شد و نزدیک غلام آمد. او یکی از قرص‏های نان را به سوی آن سگ انداخت و سگ گرسنه با حرص، آن را بلعید و دوباره متوجه غلام و سفره نان شد، او قرص دوم و سپس سوم را نیز نزد سگ انداخت و سفره خالی را بدون آن‏که چیزی خورده باشد جمع کرد.
عبدالله که ناظر این جریان بود از غلام پرسید: جیره غذایی شما در روز چقدر است؟ جواب داد: همین سه قرص نان که دیدی و غلام ادامه داد: آبادی ما سگ ندارد می‏دانستم که این حیوان، از راه دور به این‏جا آمده و سخت گرسنه است و برای من ردکردن و محروم‌ساختن آن حیوان گران و سنگین بود. عبدالله پرسید: پس تو خود، چه خواهی کرد؟ جواب داد: امروز را به گرسنگی می‏گذرانم.
جوانمردی و بزرگواری غلام سیاه، مایه شگفتی و حیرت عبدالله جعفر شد و در وی اثر عمیق گذارد. برای آن‏که عملاً او را در این کرامت اخلاقی و رفتار انسانی تشویق کرده باشد آن روز جدیت نمود تا باغ و غلام را از صاحبش خریداری کند. غلام را در راه خدا آزاد ساخت و باغ را به او بخشید.[14]

خودآزمایی

1- سَرِ ایمان چیست؟
2- از دیدگاه امام رضا، حاکم باید چگونه باشد؟

پی نوشت ها

[1]. نحل، آیه90: «إِنَّ اللهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ...».
[2]. یونس، آیه26: «لِّلَّذِینَ أَحْسَنُواْ الْحُسْنَى وَزِیَادَةٌ...». نیز ر.ک: سوره لقمان، آیات2 ـ 3؛ زمر، آیه10؛ سوره بقره، آیه83؛ سوره نساء آیه 125؛ سوره توبه، آیه91؛ سوره اعراف، آیه56 و... .
[3]. بقره، آیه195: «وَأَحْسِنُوَاْ إِنَّ اللهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ».
[4]. صدوق، عیون أاخبار الرضا(ع)، ج2، ص35؛ محمدرضا حکیمی و دیگران، الحیاة، ج6، ص641: «رأس العقل بعد الایمان بالله؛ التودد إلی الناس و اصطناع الخیر إلی کلّ برّ أو فاجر».
[5]. محمدرضا حکیمی و دیگران، همان، ج6، ص642: «رأس الإیمان الإحسان الی الناس».
[6]. الکافی، ج2، ص172: «یا ابان! تقاسمه مالك؛ ثم نظر الی فرأی ما دخلنی فقال: یا أبان! أما تعلم أن الله عزوجل، قد ذکر المؤثرین علی أنفسهم؟ قلت بلی جعلت فداك فقال: اما إذا أنت قاسمته فلم تؤثره بعد، إنما أنت و هو سواء، إنما تؤثره إذا أنت أعطیته من النصف الآخر».
[7]. ابن‏شهرآشوب، مناقب آل ابی‏طالب، ج4، ص361: «بل هو المغنم، لا تعدن مغرماً ما ابتغیت به اجراً و کرماً».
[8]. مجلسی، بحارالانوار، ج99، ص52: در زیارت منسوب به امام جواد(ع) برای حضرت رضا(ع) آمده: «... السلام علی الإمام الرؤوف...».
[9]. کلینی، الکافی، ج1، ص494، کتاب الحجة، باب نادر جامع فی فضل الامام و صفاته، ح1؛ مسند الامام الرضا(ع)، ج1، ص498 و حرانی، تحف‏العقول، ص324: «... الامام الأنیس الرفیق و الأخ الشفیق و الإمام البرّة بالولد الصغیر و مفزع العباد فی الداهیة الناد».
[10]. ر.ک: محمد حکیمی، معیارهای اقتصادی در تعالیم رضوی، ص297؛ ماهنامه مبلغان، شماره ویژه‏نامه شهادت امام رضا(ع) صفر الخیر 1440ق، ص21ـ36، مقاله «حضرت رضا(ع) امام مهربانی».
[11]. ماهنامه مبلغان، ویژه‏نامه شهادت امام رضا(ع)، صفر الخیر1440ق، ص35: مقاله «حضرت رضا(ع) امام مهربانی». گفتنی است در این مقاله، نمونه‏های متعددی از مهربانی امام رضا آمده است.
[12]. حرانی، تحف‏العقول، سخنان امام صادق(ع): «أفضل مَن أعطَی ثَلاثُ خِصال: ألرّأفَة وَ الجُودِ وَ العَدلِ».
[13]. بهاءالدین اشبیهی، المستطرف، ج1، ص156 و محمدتقی فلسفی، اخلاق از نظر هم‏زیستی و ارزش‏های انسانی، ج1، ص10.
[14]. محمدتقی فلسفی، اخلاق از نظر هم‏زیستی و ارزش‏های انسانی، ج1، ص12 و ر.ک: مجلسی، بحارالانوار، ج44، ص194.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت