شرایط وضو و نماز | مهم‌ترین فروع دین | نمازهای واجب کدامند؟

فصل ششم: فروع دین | ۱

فروع دین

خداوند متعال، یک سلسله دستورات و برنامه‌های عملی برای ما تعیین نموده که اگر مورد عمل قرار گیرند، زندگی دنیای ما با بهترین وجه، اداره می‌شود و در آخرت سعادتمند و رستگار خواهیم شد. این دستورات را فروع دین می‌نامند. فروع دین بسیار است، ولی مهم‌ترین آن‌ها هشت چیز می‌باشد: نماز، روزه، زکات، خمس، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر.

نماز

نمازهای واجب شش قسم است:
اول: نمازهای هر روزه؛
دوم: نماز آیات؛
سوم: نماز میت؛
چهارم: نماز طواف؛
پنجم: نمازی که به سبب نذر و عَهد و قسم بر انسان واجب شود؛
ششم: نمازهای واجب که از پدر فوت شده (ولی از جهت نافرمانی نبوده و می‌توانسته آن‌ها را قضا کند) بر پسر بزرگ‌تر واجب است آن‌ها را قضا کند.

نمازهای شبانه‌روزی

نماز، ستون دین است و بنده را به خدا نزدیک می‌کند.
پیامبر اکرم(ص) به خدا سوگند! شفاعت من شامل حال کسی نمی‌شود که نماز را کوچک شمارد و در آن کوتاهی کند.[1]
بر هر مسلمانی واجب است، شبانه‌روز پنج مرتبه نماز بخواند: صبح دو رکعت، ظهر چهار رکعت، عصر چهار رکعت، مغرب سه رکعت، عشا چهار رکعت.

وقت نمازها

وقت نماز صبح: از طلوع سفیده‌ی صبح تا طلوع خورشید.
وقت نماز ظهر و عصر: از ظهر تا غروب آفتاب که منطبق است بر مغرب شرعی.
وقت نماز مغرب و عشا: از مغرب است تا نصف شب شرعی که تقریباً ساعت یازده و ربع می‌شود.

وضو

نمازگزار باید قبل از نماز وضو بگیرد، به این ترتیب:
1. نیت کند که برای خوشنودی خدا وضو می‌گیرم؛
2. صورت را از جایی که موی سر می‌روید تا چانه، از بالا به پایین بشوید؛
3. دست راست را از آرنج تا سرانگشتان، از بالا به پایین بشوید؛
4. دست چپ را از آرنج تا سر انگشتان، از بالا به پایین بشوید؛
5. دست راست را با رطوبت خودش به جلوِ سر، از بالا به پایین بکشد؛
6. دست راست را با همان تری خودش، به پشت پای راست، از سر انگشتان تا بلندی پا بکشد؛
7. دست چپ را با همان رطوبت به پشت پای چپ، از سر انگشتان تا بلندی پا بکشد.

اذان[2]

مستحب است پیش از نماز اذان بگوییم. به ترتیب زیر:
اللهُ اَکْبَرُ / چهار مرتبه
اشْهَدُ اَنْ لاالهَ الاّ اللهُ / دو مرتبه
اشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللهِ / دو مرتبه
حَیَّ عَلیَ الصَّلوةِ / دو مرتبه
حَیَّ عَلَی الفَلاحِ / دو مرتبه
حَیَّ عَلی خَیْرِ العَمَل / دو مرتبه
اللهُ اَکْبَرُ / دو مرتبه
لا الهَ الاّ الله / دو مرتبه

اقامه

مستحب است بعد از گفتن اذان اقامه بخوانیم، به ترتیب زیر:
اللهُ اَکْبَرُ / دو مرتبه
اَشْهَدُ اَن لاالهَ الاّ اللهُ / دو مرتبه
اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللهِ / دو مرتبه
حَیَّ عَلیَ الصَّلوةِ / دو مرتبه
حَیَّ عَلَی الفَلاحِ / دو مرتبه
حَیَّ عَلی خَیْرِ العَمَل / دو مرتبه
قَدْ قامَتِ الصَّلوةُ / دو مرتبه
اَللهُ اَکْبَرُ / دو مرتبه
لا الهَ الاّ الله / یک مرتبه

دستور خواندن نماز

در نماز چند عمل را باید انجام دهیم:
1. نیت: بعد از آن‌که رو به قبله ایستادیم، قصد می‌کنیم دو رکعت نماز صبح، مثلاً برای خوشنودی خدا به جا می‌آوریم؛
2. تکبیرةالاحرام: بعد از نیت دست‌ها را تا نرمی گوش بلند کرده می‌گوییم: الله اکبر. بعد دست‌ها را پایین می‌آوریم؛
3. قرائت: بعد از گفتن تکبیرةالاحرام به خواندن حمد، شروع می‌نماییم. به این ترتیب:

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
الحَمدُ لِلَّهِ رَبِّ العالَمِینَ * الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ * مالِکِ یَومِ الدِّینِ * إِیَّاکَ نَعبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِین * اهْدِنَا الصِّراطَ المُستَقِیمَ * صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمتَ عَلَیهِمْ غَیْرِ المَغضُوبِ عَلَیهِمْ وَلا الضَّآلِّینَ.
بعد از خواندن حمد، یک سوره از قرآن می‌خوانیم، مثلاً سوره‌ی توحید را به این ترتیب:

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ * اللهُ الصَّمَدُ * لَمْ یَلِدْ وَلَمْ یُولَدْ وَلَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ.
یادآوری اول: حمد و سوره را در رکعت اول و دوم تمام نمازها باید بخوانیم.
یادآوری دوم: بر مردها واجب است، در نماز صبح و مغرب و عشا حمد و سوره را بلند بخوانند.
یادآوری سوم: بلند کردن دست‌ها در موقع تکبیرةالاحرام واجب نیست بلکه مستحب است.

4. رکوع: بعد از حمد و سوره باید به رکوع برویم؛ یعنی به قدری خم شویم که دست‌ها به زانو برسد، آن‌گاه بگوییم:
«سُبْحانَ رَبِّى العَظِيمِ وَ بِحَمْدِهِ».
یا سه مرتبه بگوییم: «سُبحانَ الله».
بعد از تمام شدن ذکر رکوع، باید بلند شویم و به ایستیم و مستحب است بگوییم: «سَمِعَ اللهِ لِمَنْ حَمِدَه».

5. سجده: بعد از رکوع به سجده می‌رویم؛ یعنی پیشانی را روی زمین و آن‌چه از آن می‌روید ـ مگر خوردنی و پوشیدنی و معدنی ـ می‌گذاریم و دو کف دست‌ها و دو کاسه‌ی زانوها و سر دو انگشت بزرگ پاها را روی زمین قرار می‌دهیم، آن‌گاه می‌گوئیم: «سُبْحانَ رَبِّىَ الاعْلى‏ وَ بِحَمدِهِ».
یا سه مرتبه می‌گوییم: «سُبْحانَ اللهِ»، بعد از آن، سر از سجده برمی‌داریم و کمی می‌نشینیم و دوباره به سجده می‌رویم و مانند سجده‌ی اول، آن را تمام می‌نماییم؛ آن‌گاه سر از سجده‌ی دوم برمی‌داریم و کمی می‌نشینیم و برای رکعت دوم برمی‌خیزیم و مستحب است در حال بلند شدن بگوییم:
«بِحَوْلِ اللهِ وَ قُوَّتِهِ اَقُومُ وَ اَقْعُدُ».
هنگامی که قرار گرفتیم، حمد و سوره را مانند رکعت اول می‌خوانیم.
6. قنوت: در رکعت دوم، نمازها بعد از آن‌که از خواندن حمد و سوره فارغ شدیم، دست‌ها را تا مقابل صورت برمی‌داریم و ذکر می‌خوانیم، مثلاً می‌گوییم:
«رَبَّنا اتِنا فى الدُّنْيا حَسَنَةً و فى الاخِرَةِ حَسَنةً و قِنا عَذابَ النّارِ».
آن‌گاه دست‌ها را پایین می‌آوریم و به رکوع می‌رویم.
یادآوری: خواندن قنوت واجب نیست اما فضیلت و ثواب دارد.
7. تشهد: در رکعت دوم تمام نمازها بعد از آن‌که سر از سجده برداشتیم، باید بنشینیم و به این ترتیب تشهد بخوانیم:
«الْحَمدُللهِ اَشهَدُ انْ لا الهَ الاَّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَريْكَ لَهُ وَ اشْهَدُ اَنَّ مُحَمَداً عَبدُهُ وَ رَسُولُهُ اللّهُمَّ صَلِّ عَلى‏ مُحَمَّدٍ و آلِ محَمَّدٍ».
8. سلام: در نماز صبح بعد از خواندن تشهد به این ترتیب سلام می‌گوییم:
«السَّلامُ عَلَیْکَ اَیُّها النَبِّیُ وَ رحْمَةُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ.
السَّلامُ عَلَیْنا وَ عَلی عِبادِ اللهِ الصّالِحیْنَ.
السَّلامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ».
یادآوری: در نماز مغرب، بعد از تشهد اول، نباید سلام بگوییم بلکه برمی‌خیزیم رکعت سوم را می‌خوانیم، آن‌گاه می‌نشینیم و تشهد و سلام می‌خوانیم.
در نمازهای ظهر و عصر و عشا نیز بعد از تشهد اول، سلام نمی‌دهیم بلکه برمی‌خیزیم رکعت سوم و چهارم را به‌جا می‌آوریم، آن‌گاه می‌نشینیم و تشهد و سلام را می‌خوانیم.
9. تسبیحات اربعه: در رکعت سوم نماز مغرب و در رکعت سوم و چهارم نمازهای ظهر و عصر و عشا، به جای خواندن حمد و سوره سه مرتبه می‌گوییم:
«سُبْحانَ اللهِ وَالحَمْدُللهِ وَ لاالهَ الاّ اللهُ وَ اللهُ اَكْبَر».
یا حمد را بدون سوره یک مرتبه می‌خوانیم.
یادآوری اول: بدن نمازگزار، باید پاک باشد؛ لباس نمازگزار باید پاک و مباح باشد و از حیوان حرام گوشت و مردار درست نشده باشد؛
یادآوری دوم: نمازگزار باید از حَدَث جنابت و حیض و نفاس پاک باشد.

ارکان نماز

نماز پنج کن دارد:
اول: نیت؛
دوم: تکبیرة الاحرام؛
سوم: قیام متصل به رکوع؛ یعنی ایستادنی که از آن، به رکوع می‌رویم و قیام در حال تکبیرةالاحرام؛
چهارم: رکوع؛
پنجم: دو سجده؛
هر یک از رکن‌ها اگر کم یا زیاد شوند، نماز باطل می‌شود، چه عمدی باشد، چه سهوی.

مبطلات نماز

کارهای زیر سبب باطل شدن نماز می‌شوند؛
1. باطل شدن وضو چه عمدی چه سهوی؛
2. گریه کردن برای دنیا، عمدی؛
3. خنده‌ی صدادار، عمدی؛
4. خوردن و آشامیدن، عمدی؛
5. کم یا زیاد کردن یکی از رکن‌ها، چه عمدی، چه سهوی،
6. بعد از خواندن حمد، آمین گفتن؛
7. پشت به قبله کردن، چه عمدی، چه سهوی؛
8. حرف زدن؛
9. انجام کاری که صورت نماز را برهم می‌زند؛
10. دو دست را مانند اهل تسنن وی هم گذاشتن.

نماز مسافر

مسافر باید در سفر، نمازهای چهار رکعتی را دو رکعت بخواند به شرایط زیر:
1. قصد داشته باشد هشت فرسخ برود، یا چهار فرسخ برود و چهار فرسخ برگردد؛
2. کثیرالسفر نباشد؛ یعنی مانند راننده و کشتیبان نباشد که شغلشان مسافرت است؛
3. تاجری نباشد که در حال سفر تجارت می‌کند؛
4. سفرش حرام نباشد؛ مانند سفری که برای دزدی و قتل نفس باشد و مانند مسافرت زن بدون اجازه‌ی شوهر و مسافرت فرزند با نهی پدر و مادر؛
5. نخواهد قبل از پیمودن هشت فرسخ، از وطن خودش عبور کند یا ده روز در جایی اقامت نماید.
یادآوری اول: مسافری که قصد کند، ده روز یا زیادتر در جایی بماند، مادامی که در آن‌جاست، باید نمازش را تمام بخواند. مسافری که سی روز در یک جا به حال تردید توقف نماید، بعد از سی روز باید نمازهایش را تمام بخواند.
یادآوری دوم: شخصی که قصد سفر دارد، مادامی که از حدِّ ترخص وطن یا محل اقامتش نگذشته نباید نمازش را شکسته و روزه‌اش را افطار کند؛ مادامی که مسافر صدای اذان شهر را می‌شنود و دیوارهای محل را می‌بیند از حدِّ ترخص خارج نشده و مسافر شرعی نیست.

نماز آیات

هنگام گرفتن خورشید و ماه و پیدایش زلزله یا حادثه‌ی غیر عادی که بیشتر مردم بترسند، بر هر مسلمانی واجب است، نماز آیات بخواند. به ترتیب زیر:
1. بعد از وضو، رو به قبله ایستاده قصد می‌کنیم: دو رکعت نماز آیات برای خشنودی خدا می‌خوانم؛
2. بعد از نیت، دست‌ها را تا مقابل نرمی گوش بالا برده می‌گوییم: «اَلله اَكْبَرُ»؛
3. حمد و سوره را می‌خوانیم سپس به رکوع می‌رویم و ذکر رکوع را می‌گوییم؛
4. سر از رکوع برمی‌داریم و می‌ایستیم؛ حمد و سوره را می‌خوانیم، باز به رکوع می‌رویم و به همین ترتیب عمل می‌کنیم تا وقتی که پنج حمد و سوره و پنج رکوع به جا آورده شود؛
5. بعد از رکوع پنجم، به سجده می‌رویم و دو سجده مانند سجده‌ی نمازهای شبانه روزی انجام می‌دهیم؛
6. برای رکعت دوم برمی‌خیزیم و مانند رکعت اول آن را به جای می‌آوریم و بعد از رکوعِ پنجم، دو سجده به جا می‌آوریم؛
7. بعد از سجده، تشهد می‌خوانیم و سلام می‌دهیم.
یادآوری: وقت نماز آیاتی که برای گرفتن آفتاب و ماه خوانده می‌شود، از موقع گرفتن است تا وقت باز شدن؛ ولی نمازهای دیگر را هر وقت بخوانیم اداست.

خودآزمایی

۱- مهم‌ترین فروع دین را نام ببرید.
۲- شش قسم نمازهای واجب را نام ببرید.

پی نوشت ها

[1]. وافى، ج 2، جزء پنجم، ص 13.
[2]. مراجع تقليد نوشته‏اند: «اشهد انّ عليّاً ولىّ الله» جزء اذان و اقامه نيست، ليكن خوب است بعد از «اشهد انّ محمّداً رسول الله» به قصد تيمن و تبرك گفته شود. «توضيح المسائل، مسأله 919».

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی‌مسجد هدایت

آیت الله ابراهیم امینی